Ferill 586. máls. Aðrar útgáfur af skjalinu: Word Perfect.
126. löggjafarþing 2000–2001.
Þskj. 1079 — 586. mál.
Svar
dómsmálaráðherra við fyrirspurn Lúðvíks Bergvinssonar um reynslulausn fanga.
Fyrirspurnin hljóðar svo:
Hvernig hefur ákvörðunum um reynslulausn fanga verið háttað undanfarin fimm ár? Hversu margir fangar hafa fengið reynslulausn eftir að hafa afplánað tvo þriðju hluta fangelsisrefsingar, hversu margir eftir að hafa afplánað helming fangelsisrefsingar, hversu margir hafa setið í fangelsi allan þann tíma sem dómstólar kváðu á um og hafa einhverjir setið skemur en helming refsivistarinnar í fangelsi eða lengur en tvo þriðju hluta dæmdrar refsivistar?
Ákvarðanir um reynslulausnir fanga eru teknar samkvæmt lögum og reglugerðum. Ávallt er aflað ákveðinna gagna áður en reynslulausnarbeiðni er afgreidd. Þau eru sakavottorð, vottorð forstöðumanns fangelsis um hegðun fangans og upplýsingar frá lögreglu og ákæruvaldi um hvort fanginn eigi mál til meðferðar. Þá leggja fangar stundum fram gögn til stuðnings reynslulausnarbeiðni og frekari gagna er aflað ef ástæða þykir til, eins og fram kemur hér á eftir.
Heimild til að veita fanga reynslulausn er í 40. gr. almennra hegningarlaga, nr. 19/1940. Samkvæmt 1. mgr. er heimilt að veita reynslulausn eftir afplánun tveggja þriðju hluta refsitímans og skv. 2. mgr. eftir helming refsitímans, ef sérstaklega stendur á. Í 3. mgr. segir að reynslulausn verði ekki veitt ef slíkt þykir óráðlegt vegna haga fangans, enda skuli honum vís hentugur samastaður og vinna eða sambærileg kjör sem nægja honum til framfærslu. Yfirlýsing hans skuli og fengin um að hann vilji hlíta þeim skilyrðum sem sett eru fyrir reynslulausn. Í 41. gr. almennra hegningarlaga er kveðið á um lengd reynslutíma, hann skal vera allt að þremur árum en má vera allt að fimm árum ef óafplánað fangelsi er lengra en þrjú ár. Í 2. mgr. 41. gr. er kveðið á um að það sé skilyrði reynslulausnar að aðili gerist ekki sekur um nýtt brot á reynslutíma. Einnig að reynslulausn skuli vera bundin því skilyrði að aðili sé háður umsjón og eftirliti Fangelsismálastofnunar ríkisins og er það skilyrði ávallt sett. Enn fremur að binda megi reynslulausn sérstökum skilyrðum, nokkrum eða öllum, sem greinir í 3. mgr. 57. gr. almennra hegningarlaga en þar segir m.a.:
„1. Að aðili sæti á skilorðstímanum umsjón einstakra manna, félags eða stofnunar. Aðili skal jafnan sæta slíkri umsjón, ef honum eru sett skilyrði samkvæmt 2.–5. tölul. hér á eftir.
2. Að aðili hlíti fyrirmælum umsjónarmanns um dvalarstaði, menntun,
vinnu, umgengni við aðra menn og notkun tómstunda.
3. Að aðili neyti ekki á skilorðstímanum áfengis né deyfilyfja.
4. Að aðili gangist undir dvöl á hæli tiltekinn tíma, ef nauðsyn þykir til bera, allt að 18 mánuðum, er venja þarf hann af notkun áfengis eða deyfilyfja, en ella allt að 1 ári.“
Nánar er fjallað um veitingu reynslulausna í reglugerð um fullnustu refsidóma nr. 29/1993. Í 5. gr. reglugerðarinnar eru nánari reglur um hvenær reynslulausn skuli veitt. Samkvæmt 3. mgr. skal að jafnaði ekki veita fanga reynsluslusn þegar liðinn er helmingur refsitímans ef hann afplánar refsingu fyrir manndráp, ofbeldis- eða kynferðisbrot, meiri háttar fíkniefnabrot, brennu eða annað almennt hættubrot, rán eða annað afbrot sem er sérlega gróft nema sérstakar ástæður mæli með, þ.m.t. lengd refsingar, persónulegar aðstæður og framúrskarandi hegðun í refsivistinni. Í 2. mgr. er kveðið á um að fanga verði að jafnaði ekki veitt reynslulausn þegar liðinn er helmingur refsitímans ef hann hefur áður afplánað óskilorðsbundnar refsingar tvívegis eða oftar, nema sérstakar ástæður mæli með, þ.m.t. lengd dómsins, persónulegar aðstæður og framúrskarandi hegðun í refsivistinni, eða að mörg ár eru liðin frá síðustu afplánun. Í 4. mgr. er kveðið á um að fanga verði að jafnaði ekki veitt reynslulausn ef hann telst vera síbrotamaður eða honum hafi ítrekað verið veittar reynslulausnir og hann rofið skilyrði þeirra, nema alveg sérstaklega standi á. Loks er í 5. mgr. kveðið á um að reynslulausn verði ekki veitt ef slíkt þyki að öðru leyti óráðlegt vegna haga fangans.
Eins og sjá má af þessum laga- og reglugerðarákvæðum er það meginreglan að fangi á rétt á að vera veitt reynslulausn ef ekki eru til staðar þau atvik sem skulu leiða til þess að reynslulausn sé hafnað. Þegar fangi sækir um veitingu reynslulausnar gerir hann grein fyrir högum sínum, þar á meðal að hann uppfylli skilyrði þau sem sett eru í 3. mgr. 40. gr. almennra hegningarlaga um vísan hentugan samastað og vinnu eða sambærileg kjör sem nægi honum til framfærslu. Honum er leiðbeint um hvernig hann geti uppfyllt þessi skilyrði og veitt aðstoð til þess ef unnt er, t.d. með því að útvega vistun á áfangaheimili.
Fangelsismálastofnun metur hverja umsókn sjálfstætt, en í þeim hluta umsókna um reynslulausn þar sem uppfyllt eru meginskilyrði þess að reynslulausn skuli veita er rökstuðningur stuttur. Þegar umsókn er hafnað er rökstuðningur með sama hætti stuttur þegar þau atvik sem koma í veg fyrir að reynslulausn skuli veita eru augljóslega til staðar. Þegar atvik eru þannig að vafi leikur á um hvort veita skuli reynslulausn, liggja oft fyrir fleiri gögn en venjulega, t.d. umsagnir lækna eða sálfræðinga. Þá er ákvörðunin rökstudd sérstaklega hvort sem samþykkt er eða hafnað að veita reynslulausn. Við afgreiðslu reynslulausnarbeiðna er ávallt litið til lögbundinna atriða eins og að fangi hafi samastað og geti framfleytt sér, persónulegra haga fangans og hegðunar í refsivist. Þegar undantekningar eru gerðar frá meginreglum, t.d. þegar fanga sem ítrekað hefur rofið skilyrði reynslulausnar og/eða telst vera síbrotamaður er veitt reynslulausn eftir að hafa afplánað tvo þriðju hluta refsitímans, er rökstuðningur ítarlegur. Þar getur verið um að ræða breyttar persónulegar aðstæður fangans, framúrskarandi hegðun í refsivistinni, meðferðarúrræði í fangelsinu eru talin hafa borið árangur, aldur og heilsufar geta skipt máli, eða að langur tími sé liðinn frá síðasta afbroti. Í þessum tilvikum er beitt sérskilyrðum skv. 3. mgr. 40. gr. almennra hegningarlaga ef við á. Svo er einnig gert í öðrum tilvikum þegar fangi á við einhver þau vandamál að stríða sem mögulegt er að ná tökum á með beitingu sérskilyrða. Hefð hefur skapast fyrir því að fanga sem er í fyrstu eða annarri afplánun og er dæmdur fyrir önnur brot en þau sem greinir í 3. mgr. 5. gr. reglugerðar um fullnustu refsidóma, nr. 29/1993, er veitt skilorðsbundin reynslulausn eftir að helmingur refsitímans er afplánaður. Hér er þó einnig horft til persónulegra aðstæðna fangans, aldurs og hegðunar í refsivist. Verulegar ástæður þarf til að veitt sé reynslulausn eftir að helmingur refsitímans er afplánaður ef dómþoli hefur gerst sekur um þau brot sem nefnd eru í 3. mgr. 5. gr. reglugerðarinnar. Hér koma helst til alvarleg staðfest veikindi fangans. Einnig er litið til þess ef fanginn hefur verið yngri en 18 ára þegar brotið var framið. Ávallt er gætt að því að jafnræðis sé gætt þannig að samræmi sé á afgreiðslu reynslulausnarbeiðna í sambærilegum málum. Þá eru ákvarðanir Fangelsismálastofnunar um reynslulausnir eru kæranlegar til dóms- og kirkjumálaráðuneytisins sem úrskurðar um kærur að fengnum rökstuddum tillögum náðunarnefndar.
Á tímabilinu 1. janúar 1996 til 31. desember 2000 fengu alls 587 fangar reynslulausn, 303 eftir að hafa afplánað tvo þriðju hluta refsitímans, 284 eftir að hafa afplánað helming refsitímans, 418 afplánuðu refsingu að fullu, enginn afplánaði minna en helming refsitímans og 14 afplánuðu meira en tvo þriðju hluta refsitímans, en afplánuðu refsinguna ekki að fullu. Síðasta talan er inni í fjölda þeirra sem afplánað hafa tvo þriðju hluta refsitímans, enda hafa þeir fengið reynslulausn eftir þau tímamörk, annað hvort vegna þess að þeir hafa ekki uppfyllt skilyrði reynslulausnar þá en gert það síðar eða ekki sótt um reynslulausn fyrr en eftir þau tímamörk.
