Ferill 703. máls. Aðrar útgáfur af skjalinu: PDF - Microsoft Word.
151. löggjafarþing 2020–2021.
Þingskjal 1182 — 703. mál.
Stjórnarfrumvarp.
Frumvarp til laga
um Vísinda- og nýsköpunarráð.
Frá forsætisráðherra.
1. gr.
Markmið.
2. gr.
Hlutverk og skipan.
Vísinda- og nýsköpunarráð er skipað níu einstaklingum sem ráðherra skipar til fjögurra ára í senn á grundvelli tillagna tilnefningarnefndar, sbr. 5. gr., þar af einn sem formann ráðsins. Jafnframt skulu skipaðir allt að níu varamenn. Ráðherra leggur tillögu um skipan ráðsins fyrir ráðherranefnd til kynningar.
3. gr.
Stefnumótun.
Vísinda- og nýsköpunarráð skilar árlega skýrslu til ráðherra. Í skýrslunni skal fjallað um stöðu málaflokksins hér á landi í alþjóðlegu tilliti, um stefnumótun stjórnvalda og framfylgd hennar og helstu samfélagslegar áskoranir. Skýrsluna skal leggja fram á Alþingi.
4. gr.
Þjónusta og ráðgjöf.
Starfsmenn sem sinna þjónustu og ráðgjöf skv. 1. mgr. skulu vera sjálfstæðir í þeim faglegu störfum og óháðir fyrirmælum frá ráðherra og öðrum. Að því marki sem þeir sinna öðrum verkefnum skal tryggt að þau leiði ekki til hagsmunaárekstra.
5. gr.
Tilnefningarnefnd.
Forsætisráðherra skipar þrjá einstaklinga í tilnefningarnefnd, einn samkvæmt tilnefningu samstarfsnefndar háskólastigsins, einn samkvæmt tilnefningu samtaka fyrirtækja í atvinnurekstri og einn án tilnefningar og skal hann vera formaður. Varamenn skulu skipaðir á sama hátt.
6. gr.
Reglugerðarheimild.
7. gr.
Gildistaka.
8. gr.
Breytingar á öðrum lögum.
1. Lög um opinberan stuðning við vísindarannsóknir, nr. 3/2003:
a. Í stað orðanna „Vísinda- og tækniráðs“ í 3. málsl. 2. gr., 2. málsl. 6. gr. a, 1. málsl. 2. mgr. 6. gr. b, 3. málsl. 6. gr. d og 4. málsl. 7. gr. laganna kemur: ráðherranefndar um vísindi og nýsköpun.
b. Eftirfarandi breytingar verða á 4. gr. laganna:
1. Í stað orðanna „vísindanefndar Vísinda- og tækniráðs“ í 1. málsl. 1. mgr. og 6. mgr. kemur: Vísinda- og nýsköpunarráðs.
2. Í stað orðanna „vísindanefnd Vísinda- og tækniráðs“ í 2. málsl. 1. mgr. kemur: Vísinda- og nýsköpunarráði.
c. Eftirfarandi breytingar verða á 5. gr. laganna:
1. Í stað orðanna „Vísindanefnd Vísinda- og tækniráðs“ í 1. málsl. 1. mgr. kemur: Stjórn Rannsóknasjóðs.
2. Í stað orðanna „Vísindanefnd“ í 2. málsl. 1. mgr. kemur: Stjórnin.
3. Í stað orðanna „Vísinda- og tækniráð og undirnefndir þess“ í 3. málsl. 1. mgr. kemur: ráðherranefnd um vísindi og nýsköpun og Vísinda- og nýsköpunarráð.
4. Í stað orðanna „Vísinda- og tækniráði“ í 2. málsl. 2. mgr. kemur: Vísinda- og nýsköpunarráði.
d. 1. málsl. 6. gr. laganna orðast svo: Vísinda- og nýsköpunarráð markar úthlutunarstefnu Rannsóknasjóðs samkvæmt áherslum ráðherranefndar um vísindi og nýsköpun.
e. Í stað orðanna „vísindanefndar og tækninefndar Vísinda- og tækniráðs“ í 1. málsl. 1. mgr. 6. gr. b laganna kemur: Vísinda- og nýsköpunarráðs.
f. Eftirfarandi breytingar verða á 6. gr. c laganna:
1. Í stað orðanna „Vísinda- og tækninefnd Vísinda- og tækniráðs skipa fagráð Innviðasjóðs“ í 1. málsl. 1. mgr. kemur: Stjórn Innviðasjóðs skipar fagráð sjóðsins.
2. Í stað orðanna „Vísinda- og tækninefnd skipa“ í 2. málsl. 1. mgr. kemur: Stjórnin skipar.
3. Í stað orðanna „Vísinda- og tækniráði“ í 2. málsl. 2. mgr. kemur: Vísinda- og nýsköpunarráði.
g. 1. málsl. 6. gr. d laganna orðast svo: Stjórn Innviðasjóðs markar úthlutunarstefnu Innviðasjóðs samkvæmt áherslum ráðherranefndar um vísindi og nýsköpun.
h. Eftirfarandi breytingar verða á 9. gr. laganna:
1. Í stað orðanna „Vísinda- og tækniráð“ í 1. málsl. 2. mgr. kemur: Ráðherranefnd um vísindi og nýsköpun.
2. Í stað orðanna „Vísinda- og tækniráðs“ í 2. málsl. 2. mgr. kemur: ráðherranefndarinnar.
i. Eftirfarandi breytingar verða á 12. gr. laganna:
1. Í stað orðanna „vísinda- og tæknistefnu Vísinda- og tækniráðs“ í 2. málsl. kemur: stefnu ráðherranefndar um vísindi og nýsköpun.
2. Í stað orðanna „Vísinda- og tækniráð og nefndir þess“ í 5. tölul. kemur: ráðherranefnd um vísindi og nýsköpun og Vísinda- og nýsköpunarráð.
2. Lög um opinberan stuðning við tæknirannsóknir, nýsköpun og atvinnuþróun, nr. 75/2007:
a. Í stað orðanna „Vísinda- og tækniráðs“ í 3. mgr. 2. gr., 2. málsl. 2. mgr. 10. gr. og 1. og 3. málsl. 14. gr. laganna kemur: ráðherranefndar um vísindi og nýsköpun.
b. Í stað orðanna „ályktunum Vísinda- og tækniráðs“ í 2. málsl. 1. mgr. 5. gr. laganna kemur: stefnumótun ráðherranefndar um vísindi og nýsköpun.
c. Í stað orðanna „tækninefnd Vísinda- og tækniráðs“ í 2. málsl. 6. gr. laganna kemur: Vísinda- og nýsköpunarráði.
d. Í stað orðanna „tækninefndar Vísinda- og tækniráðs“ í 3. málsl. 1. mgr. 12. gr. laganna kemur: Vísinda- og nýsköpunarráðs.
e. Eftirfarandi breytingar verða á 13. gr. laganna:
1. Í stað orðanna „tækninefnd Vísinda- og tækniráðs“ í 2. málsl. 1. mgr. kemur: hún.
2. Í stað orðanna „Vísinda- og tækniráð og undirnefndir þess“ í 4. málsl. 1. mgr. kemur: ráðherranefnd um vísindi og nýsköpun og Vísinda- og nýsköpunarráð.
3. Í stað orðanna „Vísinda- og tækniráði“ í 3. málsl. 2. mgr. kemur: Vísinda- og nýsköpunarráði.
3. Lög um Stjórnarráð Íslands, nr. 115/2011:
a. Eftirfarandi breytingar verða á 4. mgr. 9. gr. laganna:
1. Í stað orðanna „og ráðherranefnd um efnahagsmál“ í 1. málsl. kemur: ráðherranefnd um efnahagsmál og ráðherranefnd um vísindi og nýsköpun.
2. Á eftir 2. málsl. kemur nýr málsliður, svohljóðandi: Forsætisráðherra, sá ráðherra sem fer með fjárreiður ríkisins, sá ráðherra sem fer með fræðslumál og vísindamál og sá ráðherra sem fer með málefni atvinnuþróunar, tækniþróunar og nýsköpunar eiga fast sæti í ráðherranefnd um vísindi og nýsköpun.
3. Í stað orðanna „og efnahagsmál“ í 3. málsl. kemur: efnahagsmál og vísindi og nýsköpun.
4. Lög um Landsbókasafn Íslands, nr. 142/2011: Í stað orðanna „vísindanefnd Vísinda- og tækniráðs“ í 2. málsl. 1. mgr. 2. gr. laganna kemur: Vísinda- og nýsköpunarráði.
5. Lög um vandaða starfshætti í vísindum, nr. 70/2019:
a. Í stað orðanna „Vísinda- og tækniráð“ í 3. málsl. 1. mgr. 5. gr. laganna kemur: Vísinda- og nýsköpunarráð.
b. Í stað orðanna „Vísinda- og tækniráðs“ í 2. málsl. 3. mgr. 6. gr. laganna kemur: Vísinda- og nýsköpunarráðs.
Greinargerð.
Frumvarp þetta var samið í samstarfi forsætisráðuneytis, mennta- og menningarmálaráðuneytis og atvinnuvega- og nýsköpunarráðuneytis og er því ætlað að koma í stað laga um Vísinda- og tækniráð, nr. 2/2003. Á þeim 17 árum sem liðin eru frá því að lögin voru samþykkt hafa miklar breytingar orðið á málaflokki vísinda, tækni og nýsköpunar en yfirstjórn málaflokksins og hlutverk ráðsins hafa staðið óbreytt. Á þessu tímabili hafa ítrekað komið fram ábendingar í erlendum og innlendum úttektum á íslenska vísinda- og nýsköpunarkerfinu um að endurskoðun sé nauðsynleg og breytinga þörf.
Forsætisráðherra skipaði verkefnishóp til að endurskoða lagaumhverfi Vísinda- og tækniráðs undir lok árs 2018. Hópurinn átti víðtækt samráð við sérfræðinga og hagsmunaaðila eins og tilgreint er í 5. kafla. Í ágúst 2020 skilaði hópurinn niðurstöðum sínum í skýrslu þar sem fjallað var um stöðu mála hérlendis, greint frá fyrirkomulagi í samanburðarlöndum og settar fram tillögur um framtíðarfyrirkomulag yfirstjórnar vísinda-, tækni- og nýsköpunarmála ásamt áhrifamati. Frumvarp þetta byggist á vinnu starfshópsins.
2. Tilefni og nauðsyn lagasetningar.
Markmið nýs fyrirkomulags vísinda-, tækni- og nýsköpunarmála er að styrkja langtímastefnumótun með heildrænni nálgun á málaflokkinn, skýrari hlutverkum helstu aðila og öflugri sjálfstæðri gagnagreiningu, ásamt eftirfylgni og auknu samstarfi og samhæfingu milli ráðuneyta. Í tillögunni er miðað að því að standa vörð um styrkleika núverandi kerfis eins og það var skilgreint í lögum um Vísinda- og tækniráð, nr. 2/2003.
2.1. Byggt á styrkleikum.
Með lögum nr. 2/2003 var Vísinda- og tækniráð fært á efsta stig stjórnsýslunnar og hefur það reynst farsæl ráðstöfun. Hlutverk forsætisráðherra í Vísinda- og tækniráði hefur gefið málaflokknum aukið vægi og eflt yfirsýn. Samstarf ráðuneyta og heildarsýn yfir stefnu um vísindi, tækni og nýsköpun jókst með tilkomu ráðsins og samstarfshóps um málefni þess. Samkvæmt forsetaúrskurði um skiptingu stjórnarmálefna milli ráðuneyta bera nokkur ráðuneyti ábyrgð á málefnum vísinda og rannsókna þótt meginábyrgðin sé á hendi mennta- og menningarmálaráðuneytis. Nýsköpunarmál eru að sama skapi á ábyrgð atvinnuvega- og nýsköpunarráðuneytis. Hvað sem formlegri skiptingu málefna milli ráðuneyta líður eru þetta viðfangsefni sem snúa að öllum ráðuneytum og í raun að flestum sviðum samfélagsins. Því skiptir sköpum sá góði árangur sem hefur náðst með samstarfi ráðuneyta þegar kemur að því að móta framtíðarsýn um málefni vísinda, tækni og nýsköpunar. Samstarfshópur starfsfólks ráðuneytanna hefur þar gegnt mikilvægu hlutverki.
Frá 2014 hefur ráðið gefið út aðgerðaáætlun með stefnu og hefur það orðið til að auka gagnsæi við framkvæmd stefnu ráðsins. Staða aðgerða stefnunnar er uppfærð reglulega á vef ráðsins. Frá innleiðingu laga um opinber fjármál, nr. 123/2015, hefur þess verið gætt að stefna og aðgerðaáætlun Vísinda- og tækniráðs endurspeglist í fjármálaáætlun undir málefnasviði þess ráðuneytis sem ber ábyrgð á viðkomandi aðgerðum í áætluninni. Með þessu móti hefur tenging ráðsins við verkefni ráðuneyta og fjárveitingar verið efld. Nýtt fyrirkomulag miðar að því að standa vörð um samstarf ráðuneytanna, enda má ætla að með aukinni áherslu á samfélagslegar áskoranir og meiri áherslu á nýsköpun og tæknibreytingar verði samstarf þeirra jafnvel enn mikilvægara en áður.
Í frumvarpinu er gert ráð fyrir að ný lögbundin ráðherranefnd um vísindi og nýsköpun gefi út samræmda stefnu um vísindi, nýsköpun og tækni ásamt aðgerðaáætlun. Þá er gert ráð fyrir að upplýsingum um framvindu aðgerða verði miðlað reglubundið og aðgerðaáætlun uppfærð.
Samhliða því að standa vörð um styrkleika núverandi fyrirkomulags er nýju fyrirkomulagi ætlað að stuðla að úrbótum þar sem þeirra er þörf.
2.2. Aðskilin ráðgjöf og stefnumótun.
Þrátt fyrir að Vísinda- og tækniráð sé stefnumótandi samkvæmt gildandi lögum hefur það í raun mun frekar gegnt ráðgefandi hlutverki. Stefnumótandi hlutverk ráðsins hefur ekki samræmst vel íslenskri stjórnskipan og hefðum þar sem ráðherrar eru æðstu handhafar framkvæmdarvaldsins, hver á sínu málefnasviði. Ráðherrar eru ekki lagalega bundnir af stefnu ráðsins, jafnvel þó að þeir sitji í ráðinu og samþykki hana, og því hefur borið á því að þær væntingar sem stefnan hefur gefið hafi ekki verið uppfylltar. Nú er það undir ráðherrunum sjálfum komið að hve miklu leyti þeir nýta sér vettvang ráðsins og fagþekkingu starfsnefnda þess þegar þeir móta stefnu í sínum málaflokkum. Fjármögnun verkefna eða forgangsröðun er enn fremur á könnu hvers ráðuneytis fyrir sig. Framgangur stefnu ráðsins byggist fyrst og fremst á því hvort þeir ráðherrar sem bera ábyrgð á tilteknum verkum og fjármögnun þeirra sjái til þess að verkefnunum verði hrint í framkvæmd. Það er því afar mikilvægt að tryggja eignarhald ráðherranna á stefnunni við mótun hennar. Óskýrt hlutverk ráðsins hefur gert það að verkum að stefnan hefur vakið væntingar sem ráðið hefur ekki alltaf getað staðið undir. Þessi staða hefur jafnvel haft vantraust í för með sér, einkum þegar einstök stefnumarkmið, svo sem aukin fjármögnun sjóða, ná ekki fram að ganga.
Það var mikilvægt markmið við setningu laga nr. 2/2003 að efla tengsl stefnu um vísindi og nýsköpun við aðra stefnumótun ríkisstjórnarinnar, t.d. á sviði efnahags-, atvinnu- og menntamála. Í erlendum úttektum á ráðinu hefur verið bent á að pólitísk áhrif Vísinda- og tækniráðs á stefnu efnahags- og atvinnumála hafi verið fremur lítil.
Tillaga þessa frumvarps um tvískiptingu verksviðs Vísinda- og tækniráðs er svar við þeim vanda sem hér hefur verið lýst, þ.e. að í stað núverandi fyrirkomulags komi ný og lögbundin ráðherranefnd um vísindi og nýsköpun með skýrt stefnumótandi hlutverk og Vísinda- og nýsköpunarráð sem sinni ráðgefandi hlutverki sem byggist á traustum greiningum.
2.3. Sjálfstæð ráðgjöf til stjórnvalda efld.
Eins og málum er nú háttað situr stór hópur fólks með mikla þekkingu á vísindum, nýsköpun og tækni í Vísinda- og tækniráði og starfsnefndum þess. Þessir sérfræðingar eru tilnefndir af ráðherrum, aðilum vinnumarkaðarins og háskólum. Í starfsnefndunum fer fram fagleg umræða um stefnu með þátttöku fulltrúa háskóla, stofnana, hagsmunasamtaka og fyrirtækja. Samstarfið er ótvíræður styrkleiki núverandi kerfis og styður við starfsemi ráðuneytanna þar sem fámennur hópur sérfræðinga sinnir því verki að móta stefnu ráðherra í viðamiklum málaflokkum, fylgja henni eftir í framkvæmd og meta árangurinn. Starfsnefndirnar undirbúa stefnu ráðsins í samstarfi við ráðuneyti.
Starfsnefndirnar eru nú hluti af Vísinda- og tækniráði og bera samkvæmt laganna hljóðan ábyrgð á mótun stefnunnar. Hlutverk starfsnefndanna er því ekki aðeins að veita ráðgjöf heldur einnig að móta stefnu. Það var mat verkefnishóps forsætisráðherra, eins og áður hefur komið fram, að betra væri að aðskilja þessi tvö hlutverk þannig að sérfræðingar væru ráðgefandi og hefðu meira frelsi til að tjá sig opinberlega.
Frumvarpið gerir ráð fyrir að starfsnefndirnar verði lagðar af. Nýtt Vísinda- og nýsköpunarráð verði sjálfstætt ráðgjafarráð sem eigi í reglubundnu samstarfi við ráðherranefnd um vísindi og nýsköpun. Lögð er áhersla á sjálfstæði ráðsins og að það hafi öfluga rödd í samfélaginu og styðji með umfjöllun sinni við faglega stefnumótun ráðuneyta. Fólk veljist í ráðið á grundvelli krafna um umtalsverða reynslu á vettvangi vísinda, nýsköpunar og tækni.
2.4. Áhersla á vel skipað Vísinda- og nýsköpunarráð.
Í núverandi kerfi skipar forsætisráðherra aðra fulltrúa en ráðherra í Vísinda- og tækniráð samkvæmt tilnefningum annarra ráðherra og hagsmunaaðila í samræmi við 3. gr. laga nr. 2/2003. Vandinn við þetta fyrirkomulag er að það gerir forsætisráðherra erfitt um vik að horfa til heildarsamsetningar ráðsins með tilliti til ólíkrar þekkingar og reynslu. Það skapar hættu á að stór hluti tilnefningaraðila leggi til fólk með svipaðan bakgrunn. Þótt hver og einn þeirra geti verið öflugur meðlimur í ráðinu getur þetta leitt til ójafnvægis sem snýr að þekkingu og reynslu þegar litið er til samsetningar hópsins.
Til að efla heildarhugsun við skipun ráðsins er lagt til að í stað þess að margir aðilar tilnefni í ráðið leggi sérstök tilnefningarnefnd fram tillögu fyrir forsætisráðherra um skipan ráðsins.
2.5. Sterkari grunnur stefnumótunar.
Notkun gagna og úttekta í stefnumótun hefur aukist í takt við flóknar áskoranir samtímans, aukna óvissu um framtíðarþróun og agaðri vinnubrögð við stefnumótun eftir innleiðingu breytinga í kjölfar setningar laga um opinber fjármál, nr. 123/2015. Einn af veikleikum núverandi kerfis er skortur á gögnum, greiningum og áhrifamati á þeim leiðum sem farnar eru við framkvæmd stefnu. Í úttektum erlendra aðila á kerfinu hér á landi hefur verið bent á að erfitt sé fyrir Vísinda- og tækniráð að sinna stefnumótandi hlutverki vegna þess að það skorti stuðning og fagþekkingu. Þetta leiði til skorts á gagnsæi og geti grafið undan trausti. Á sama tíma hefur áhersla á grundaða stefnumótun og notkun árangursmælikvarða farið vaxandi innan Stjórnarráðsins. Starfsnefndir ráðsins hafa ítrekað bent á skort á stuðningi við stefnumótun ráðsins. Mikilvægt er að skapa meiri stöðugleika í greiningum á kerfinu og fylgjast betur með árangri stjórnvaldsaðgerða sem snerta vísindi og nýsköpun. Byggja þarf upp færni innan stjórnkerfisins á sviði greiningar og áhrifamats um vísindi, tækni og nýsköpun.
Í frumvarpinu er gert ráð fyrir sjálfstæðum sérfræðingum innan ráðuneytisins á sviði greiningar, mats og úttekta á sviði vísinda, nýsköpunar og tækni sem styðji starf ráðherranefndar og vísinda- og nýsköpunarráðs.
2.6. Stefnumótun til lengri tíma.
Í skýrslu verkefnishóps forsætisráðherra er fjallað um þá gagnrýni sem komið hefur fram um að heildstæða langtímasýn skorti á sviði vísinda, tækni og nýsköpunar. Stefnumótun til þriggja ára sé of skammsýn, fremur ætti að horfa til 5–10 ára í senn. Bent er á að skýrari tengingu vanti milli aðgerða og framtíðarsýnar. Því er í frumvarpi þessu lagt til að eitt af hlutverkum ráðherranefndar um vísindi og nýsköpun verði að gefa út framtíðarsýn til tíu ára á fjögurra ára fresti og hafi nefndin til hliðsjónar ábendingar frá Vísinda- og nýsköpunarráði.
2.7. Skilvirkara og sveigjanlegra fyrirkomulag.
Í núverandi Vísinda- og tækniráði sitja 23 fulltrúar. Ráðið er fjölmennt og eitt af því sem bent hefur verið á er að fundir þess séu ekki nægilega skilvirkir. Skipulagið þykir óþarflega þungt í vöfum og svifaseint og skipunarferli í stjórnir sjóða tímafrekt. Á þetta hefur verið bent í skýrslu verkefnishóps forsætisráðherra og í úttektarskýrslum.
Tillögur í frumvarpi þessu miða að því að einfalda skipulagið. Einnig er lagt til að efla undirbúning funda ráðsins og ráðherranefndar, auk sameiginlegra funda, t.d. með betri upplýsingum og gögnum sem sérfræðingar innan ráðuneytisins gætu veitt. Slíkt mundi treysta grundvöll fyrir upplýstar umræður á fundum og gerði þá markvissari.
2.8. Sýnilegra ráð.
Fram kemur í skýrslu verkefnisstjórnar forsætisráðherra að fáir utan þess hóps sem kemur að stefnumótun um vísindi og nýsköpun í Stjórnarráðinu og hjá hagsmunaaðilum þekki til starfa Vísinda- og tækniráðs eða átti sig á hlutverki þess. Í rannsóknum hópsins kom í ljós að málaflokkurinn væri frekar ósýnilegur, t.d. væri erfitt að nálgast greiningar um stöðu rannsókna og nýsköpunar, aðrar en þær sem Hagstofa Íslands birtir reglulega.
Við þessu er brugðist í frumvarpinu, annars vegar með auknu sjálfstæði Vísinda- og nýsköpunarráðs og hins vegar með tillögu um reglubundna útgáfu. Vísinda- og nýsköpunarráð veiti stjórnvöldum endurgjöf sem komi til umfjöllunar á Alþingi eins og nánar er skýrt er í umfjöllun í 3. kafla.
3. Meginefni frumvarpsins.
Veigamesta breytingin á núverandi fyrirkomulagi sem lögð er til í frumvarpi þessu er aðskilnaður ráðgefandi og stefnumótandi hlutverks ráðsins svo að annars vegar sé starfandi ráðherranefnd um vísindi og nýsköpun og hins vegar sjálfstætt og faglegt Vísinda- og nýsköpunarráð sem sé ráðgefandi. Þessi niðurstaða byggist á vandlegri skoðun á skipulagi í samanburðarlöndum og öðrum OECD-ríkjum. Þá er lagt til að innan ráðuneytisins starfi sjálfstæðir sérfræðingar á sviði greiningar, mats og úttekta á sviði vísinda, nýsköpunar og tækni sem styðji starfsemi beggja og styrki þannig grunn stefnumótunar. Eftirfarandi er nánari umfjöllun um helstu efnisatriði frumvarpsins.
3.1. Ný ráðherranefnd um vísindi og nýsköpun og samstarf ráðuneyta.
Frumvarpið felur í sér að ný ráðherranefnd um vísindi og nýsköpun verði lögfest og leidd af forsætisráðherra og að í henni sitji aðeins ráðherrar. Stefnumótunarhlutverkið er á könnu hvers ráðherra fyrir sig og því er það hlutverk ráðherranefndar um vísindi og nýsköpun undir formennsku forsætisráðherra að samræma stefnu þvert á ráðuneyti og auka yfirsýn, skerpa framtíðarsýn og efla gagnsæi í stefnumálum vísinda, nýsköpunar og tækni. Nefndin styðjist í því við virka ráðgjöf Vísinda- og nýsköpunarráðs. Í ríkjum OECD er algengast að ráð eins og Vísinda- og nýsköpunarráð gegni ráðgefandi eða samræmandi hlutverki fremur en stefnumótandi.
Lagt er til að reglulega gefi ráðherranefnd um vísindi og nýsköpun út framtíðarsýn í málefnum vísinda, nýsköpunar og tækni til tíu ára og er fordæmi um slíkt sótt til sambærilegs ráðs í Finnlandi og til svipaðrar stefnu fyrir háskóla og vísindi í Noregi. Nefndin gefi einnig út stefnu og aðgerðaáætlun með mælanlegum markmiðum til skemmri tíma. Framvindu verði miðlað reglubundið. Uppfærðar aðgerðaáætlanir kæmu út um það bil þremur mánuðum fyrir fjármálaáætlun til að auðvelda tengingu þeirra við fjárlagaferlið. Með þessu er brugðist við gagnrýni um að stefnumótun til þriggja ára í núverandi fyrirkomulagi sé til of skamms tíma og að heildstæða framtíðarsýn skorti á sviði vísinda, tækni og nýsköpunar.
3.2. Samstarfshópur ráðuneyta.
Til að hin nýja ráðherranefnd um vísindi og nýsköpun geti uppfyllt samræmingarhlutverk sitt er talið mikilvægt að standa vörð um samstarfshópinn sem í sitja sérfræðingar ráðuneyta. Formaður hópsins er starfsmaður forsætisráðuneytis og gegnir hópurinn lykilhlutverki við að samtvinna vinnu ráðuneytanna. Ekki þykir ástæða til að lögbinda þennan hóp en gert er ráð fyrir að samstarfshópur um málefni Vísinda- og tækniráðs starfi í óbreyttri mynd og kallist samstarfshópur um vísindi og nýsköpun. Hlutverk hans verði að tryggja faglegt samstarf ráðherra, meðal annars með því að vinna að framtíðarsýn, stefnu, aðgerðaáætlunum og mælikvörðum. Samstarfshópurinn standi að samráði við hagsmunaaðila við stefnumótun. Starfsmenn ráðuneytisins sem þjónusta ráðið aðstoði við uppfærslu mælikvarða og aðgerða, textavinnu, upplýsingagjöf á vef o.s.frv. Samstarfshópurinn verði þannig áfram vettvangur faglegra umræðna um stefnumótun, uppbyggingu og miðlunar þekkingar milli ráðuneyta og styrkist í því hlutverki.
3.3. Vísinda- og nýsköpunarráð.
Samhliða ráðherranefnd er í frumvarpinu lagt til að Vísinda- og nýsköpunarráð sem skipað verði af forsætisráðherra starfi til fjögurra ára í senn. Í því sitji níu fulltrúar með afburðaþekkingu og reynslu, jafnt af innlendum vettvangi sem erlendum. Markmiðið er að vel skipað ráð með öflugum fulltrúum, sem helst starfi að hluta til erlendis og hafi því ekki hagsmuna að gæta innan lands, geti komið með nýjar tillögur um íslenskt vísinda- og nýsköpunarkerfi og þannig hrist upp í umræðunni. Ráðið spyrji áleitinna spurninga um stöðu mála og komi jafnvel með róttækar hugmyndir að breytingum. Ráðið yrði smærra en nú er, skipað til lengri tíma, ekki tengt tilnefningum hagsmunaaðila og stutt af faglegu starfi sjálfstæðra sérfræðinga innan ráðuneytisins. Þannig væri það sjálfstæðara í störfum en núverandi ráð, frjálsara til breiðari upplýsingamiðlunar til þings og þjóðar og styrkara í sínu ráðgefandi hlutverki. Upplýsingagjöf og samstarf milli Vísinda- og nýsköpunarráðs og ráðherranefndar um vísindi og nýsköpun þarf að vera gott og mun ráðið að jafnaði halda minnst einn til tvo fundi árlega með ráðherranefnd um vísindi og nýsköpun. Þá er gert ráð fyrir að Vísinda- og nýsköpunarráð skili árlega skýrslu til ráðherra þar sem fjallað verði um stöðu málaflokksins hér á landi í alþjóðlegu tilliti, um stefnumótun stjórnvalda og framfylgd hennar og helstu samfélagslegar áskoranir. Ráðherra leggi því næst skýrsluna fram á Alþingi.
Lagt er til að nafn ráðsins verði Vísinda- og nýsköpunarráð frekar en Vísinda- og tækniráð. Er það í takt við breytta hugtakanotkun á síðustu 20 árum þar sem hugtakið nýsköpun hefur víða komið í stað hugtaksins tækniþróun. Hugtakið nýsköpun er víðara en tækniþróun, enda tekur það einnig til nýsköpunar sem felur ekki í sér þróun tækni, svo sem nýsköpunar í þjónustu. Finnar gerðu sambærilega nafnbreytingu árið 2009.
3.4. Tilnefningarnefnd og samsetning Vísinda- og nýsköpunarráðs.
Til að efla heildarhugsun við skipun ráðsins er lagt til að í stað þess að margir tilnefni í ráðið leggi sérstök tilnefningarnefnd fram tillögu til forsætisráðherra um skipan ráðsins. Forsætisráðherra skipi þrjá í þá nefnd, einn samkvæmt tilnefningu samstarfsnefndar háskólastigsins, einn samkvæmt tilnefningu frá fulltrúum fyrirtækja og einn án tilnefningar. Tilnefningarnefndin vinni í samráði við ráðuneyti og hagaðila og óski eftir tillögum að fulltrúm í ráðið. Á grundvelli samráðs geri nefndin tillögu að ráði með hliðsjón af samsetningu þess með það að markmiði að í því sitji fulltrúar með fjölbreytta reynslu og þekkingu á vísindum, tækni og nýsköpun og opinberri stefnumótun, bæði af innlendum og erlendum vettvangi. Fyrirmynd tilnefningarnefndarinnar er að finna í atvinnulífinu þar sem slíkar nefndir hafa rutt sér til rúms á undanförnum árum með það að markmiði að vinna gegn einsleitni og stuðla að fjölbreyttri þekkingu og reynslu innan stjórna félaga.
Finnar hurfu frá því fyrirkomulagi 2014 að óska eftir tilnefningum frá hagaðilum og velja nú fólk á grundvelli færni og reynslu. Þar í landi er gerður listi með tillögum að fulltrúum og velur forsætisráðherra fulltrúa á grundvelli hans. Sama fyrirkomulag er í Eistlandi. Í Sviss og Hollandi er einnig horft til sérþekkingar og reynslu af vísindum, tækni og nýsköpun og ekki óskað eftir tilnefningum frá hagaðilum. Í Sviss skipar ríkisstjórnin 10–15 manna ráðgjafarráð sem veitir umsögn um stefnu um æðri menntun, rannsóknir og nýsköpun. Það leggur mat á hvort stefna ríkisstjórnar hafi skilað tilætluðum árangri. Í Hollandi er einnig sjálfstætt ráðgefandi ráð um vísindi, tækni og nýsköpun. Það veitir bæði þingi og ríkisstjórn ráðgjöf. Í hollenska ráðinu sitja allt að tíu manns. Þá eru sum ríki Evrópu, t.d. Tékkland og Slóvakía, með sérstök alþjóðleg ráð sem starfa við hlið innlenda kerfisins og um tíma var slíkt ráð í Flæmingjalandi í Belgíu. Tillaga um Vísinda- og nýsköpunarráð í frumvarpinu tekur mið af þessum fyrirmyndum.
Lagt er til að í Vísinda- og nýsköpunarráði sitji bæði innlendir sérfræðingar með sérþekkingu á aðstæðum hér á landi og erlendir sérfræðingar eða Íslendingar sem starfa erlendis. Þetta fyrirkomulag gæti orðið til þess að nýjar hugmyndir kæmu til umræðu fyrr en ella við stefnumótun í málaflokknum hér á landi. Skipun erlendra fulltrúa í ráðið mundi krefjast þess að vinnan færi að hluta fram á ensku en ætla má að ávinningurinn af því að stjórnvöld hefðu aðgang að alþjóðlegri ráðgjöf væri mun meiri en kostnaðurinn við að vinna á tveimur tungumálum. Það getur verið afar mikils virði, ekki síst fyrir lítið ríki með litla stjórnsýslu, að fá ráðgjöf frá fólki sem þekkir vel til þess sem hefur gengið vel eða illa á erlendum vettvangi.
Í þessu samhengi má líta til jákvæðrar reynslu af Gæðaráði íslenskra háskóla, sem er alþjóðlegt ráð sem sett var á laggirnar árið 2010. Auk þess að veita ráðgjöf með alþjóðlega tilvísun hafa komið út skýrslur um íslenskt háskólakerfi á ensku fyrir tilstilli Gæðaráðsins. Þetta hefur gert að verkum að það er auðveldara fyrir alþjóðastofnanir á borð við OECD og stofnanir ESB að afla sér upplýsinga um stöðu mála hér á landi, sem aftur eykur þátttöku Íslands í samanburðarkönnunum á þeirra vegum. Vinna Gæðaráðsins hefur einnig eflt gæðavitund í háskólakerfinu hér á landi. Taka þarf þó tillit til þess að Vísinda- og nýsköpunarráð er á hærra stigi stefnumótunar en Gæðaráðið og því munu kröfur um þýðingar aukast. Það mætti hugsa sér að minnst einn af þeim starfsmönnum sem sinna þjónustu fyrir Vísinda- og nýsköpunarráð væri fær um að skrifa góðan texta á báðum tungumálum.
3.5. Hlutverk Vísinda- og nýsköpunarráðs.
Lagt er til að Vísinda- og nýsköpunarráð verði sjálfstætt ráð sem veiti ráðgjöf í tengslum við stefnu stjórnvalda. Gert er ráð fyrir að ráðherranefndin fundi reglulega með ráðinu og geti leitað til Vísinda- og nýsköpunarráðs eftir þörfum. Þetta er ólíkt finnska og eistneska fyrirkomulaginu þar sem vísinda- og nýsköpunarráð, sem heitir rannsóknar- og þróunarráð í Eistlandi, er skipað ráðherrum og fagfólki eins og hefur verið fram til þessa hér á landi. Tillagan eins og hún er útfærð í þessu frumvarpi er í samræmi við niðurstöðu verkefnishóps forsætisráðherra sem taldi að betra væri að aðskilja stefnumótandi hlutverk frá ráðgefandi hlutverki, eins og gert er í Hollandi og Sviss, til að auka gagnsæi með því að birta ráðgjöfina sjálfstætt og gefa henni þannig gefið aukið vægi innan sem utan ráðsins.
Miðað er við að ráðið verði sjálfstætt. Það fundi a.m.k. þrisvar sinnum á ári eða eftir þörfum og haldi tvo fasta fundi með ráðherranefnd um vísindi og nýsköpun, einn að vori í tengslum við fjárlagagerð og annan að hausti þar sem stöðuskýrsla verði kynnt.
Hlutverk ráðsins verði að:
* Veita ráðherranefnd um vísindi og nýsköpun ráðgjöf um stefnumótun á sviði vísinda, nýsköpunar og tækni og vekja athygli á mikilvægum málum. Veita nefndinni endurgjöf með því að fjalla um framtíðarsýn og stefnu hennar og setja fram rökstuddar tillögur að umbótum með tilvísun í alþjóðlega þróun á sviði vísinda, nýsköpunar og tækni.
* Stuðla að upplýstri og gagnrýnni umræðu um vísindi, tækni og nýsköpun, stöðu greinanna og mikilvægi fyrir íslenskt samfélag með skýrslum og opnum fundum.
* Birta árlega stöðuskýrslu um vísindi, tækni og nýsköpun á Íslandi. Skýrslan verði snörp og sendi skýr skilaboð, t.d. með tilvísun í mælikvarða og greiningu á virkni og árangri vísinda- og nýsköpunarkerfisins og alþjóðlegan samanburð. Í skýrslunni verði meðal annars fjallað um stefnu ráðherranefndar um vísindi og nýsköpun. Skýrslunni verði ætlað að vekja umræður og koma með tillögur að umbótum. Vísinda- og nýsköpunarráð stuðli að auknum sýnileika málaflokksins og lýðræðislegum umræðum um hann með því að standa að opnum fundi um skýrsluna. Forsætisráðherra kynni skýrsluna á Alþingi. Hún verði þannig grundvöllur víðtækra umræðna, t.d. í fjölmiðlum, og auki sýnileika málaflokksins.
* Vinna með sérfræðingum innan ráðuneytisins að betri þekkingu á stöðu vísinda-, tækni- og nýsköpunarmála á Íslandi, reglubundnum kynningum og mælikvörðum á sviðinu. Niðurstöður þessar verði birtar í skýrslu ráðsins.
Lagt er til að skipunartími ráðsins verði fjögur ár í stað þriggja nú hjá Vísinda- og tækniráði. Þetta er samkvæmt tillögu verkefnishópsins sem taldi að betur færi á því að ráðið starfaði í lengri tíma en þrjú ár í senn. Ráðgefandi hlutverk ráðsins og samfella í störfum þess yrði þar með betur fest í sessi ráðið fengi lengri tíma til að starfa. Skipunartími ráðherranefndar um vísindi og nýsköpun fylgdi kjörtímabili ríkisstjórnar hverju sinni.
3.6. Stuðningur við Vísinda- og nýsköpunarráð.
Lagt er til að sjálfstæðir sérfræðingar innan ráðuneytis starfi fyrir Vísinda- og nýsköpunarráð. Hlutverk þessara starfsmanna verði einnig að veita ráðherranefnd um vísindi og nýsköpun þjónustu, einkum við greiningar- og textavinnu og undirbúning funda ráðsins og ráðherranefndar, sem og sameiginlegra funda. Þegar litið er til samanburðarríkjanna fjögurra sem verkefnisstjórn forsætisráðherra tók mið af, Finnlands, Eistlands, Hollands og Sviss, kemur fram mikil áhersla á að greiningar byggist á traustum gögnum. Ráðin hafa öll tengsl við sérstakar einingar sem sinna greiningu og gagnaöflun fyrir þau. Þetta má sjá glöggt í Hollandi og Sviss þar sem ráðin og skrifstofur þeirra eru sjálfstæð og heyra ekki undir ráðuneyti. Skrifstofur ráðanna þar eru öflugar, þar starfa 10–12 manns. Í Eistlandi og Finnlandi er starfað fyrir ráðin innan ráðuneytanna.
Gert er ráð fyrir að stuðningurinn komi frá forsætisráðuneytinu og verði þar til að byrja með tveir starfsmenn með sérþekkingu á opinberri stefnumótun og greiningu á vísindum, tækni og nýsköpun. Áhersla er lögð á sjálfstæði þessara starfsmanna til þekkingaröflunar og ráðgjafar og skulu sérfræðingarnir ekki taka við fyrirmælum annarra á þeim faglegu sviðum sem þeir starfa á.
Hlutverk þeirra í þjónustu við Vísinda- og nýsköpunarráð verði að:
* Greina stöðu vísinda-, nýsköpunar- og tæknimála á landinu, þróun þeirra, framtíðarhorfur og alþjóðlegan samanburð.
* Leggja mat á áhrif fjárveitinga og aðgerða.
* Vinna sérstakar greiningar fyrir Vísinda- og nýsköpunarráð og ráðuneyti, eftir því sem óskað er og samkvæmt frumkvæði sérfræðinganna ef tilefni er til.
* Taka þátt í alþjóðlegu starfi um greiningu á vísindum, nýsköpun og tækni og opinbera stefnumótun.
* Afla gagna fyrir Vísinda- og nýsköpunarráð og þýða þau yfir á ensku ef nauðsyn krefur.
* Vinna texta fyrir Vísinda- og nýsköpunarráð eftir þörfum, t.d. fyrir árlega stöðuskýrslu þess. Styðja einnig við textavinnu fyrir samstarfshóp ráðuneyta.
* Vinna að uppfærslu mælikvarða um vísindi, nýsköpun og tækni og birta þá. Lykilmælikvarðar vísinda, nýsköpunar og tækni væru skilgreindir af ráðherranefnd um vísindi og nýsköpun í samráði við Vísinda- og nýsköpunarráð.
* Halda utan um vef Vísinda- og nýsköpunarráðs og uppfæra upplýsingar.
3.7. Opinber stuðningur við vísindarannsóknir.
Í frumvarpinu eru ekki lagðar til breytingar á fyrirkomulagi opinbers stuðnings við vísindarannsóknir að öðru leyti en að uppfæra lög um opinberan stuðning við vísindarannsóknir, nr. 3/2003, til samræmis við þær skipulagsbreytingar sem eru lagðar til. Í samtölum við hagaðila við vinnslu skýrslu þeirrar sem frumvarp þetta byggist á var lögð mikil áhersla á mikilvægi grunnrannsókna og öflugs Rannsóknasjóðs. Bent var á mikilvægi þess að standa vörð um Rannsóknasjóð og Tækniþróunarsjóð sem sjóða án áherslna. Einnig bentu margir á þörfina fyrir að takast á við brýnar samfélagslegar áskoranir nútíðar og framtíðar með hliðsjón af vísindum og nýsköpun.
Í skýrslu verkefnishópsins var því lagt til að fyrirkomulag markáætlunar á sviði vísinda, tækni og nýsköpunar, sbr. lög um opinberan stuðning við vísindarannsóknir, yrði einfaldað til að auðvelda ráðuneytum að setja fjármagn til einstakra tímabundinna áhersluverkefna, meðal annars til að bregðast hratt við þörf fyrir þekkingu um samfélagslegar áskoranir. Ekki eru í frumvarpi þessu lagðar til slíkar breytingar. Markmið verkefna sem styrkt eru af markáætlun skulu þó falla að áherslum og markmiðum ráðherranefndar um vísindi og nýsköpun. Með þeirri heildarbreytingu sem frumvarpið leggur til að stefnumótun sé alfarið í höndum ráðherranefndar má telja líklegt að tengingin milli tímabundinna áhersluverkefna, samfélagslegra áskorana og þess fjármagns sem veitt er samkvæmt markáætlun aukist og leysi hugsanlega hluta þess vanda sem verkefnishópurinn bendir á. Ef reynslan sýnir að svo er ekki má sjá til framtíðar litið tækifæri til áframhaldandi breytinga á markáætlun í takt við það sem verkefnishópurinn leggur til.
4. Samræmi við stjórnarskrá og alþjóðlegar skuldbindingar.
Efni frumvarpsins gaf ekki sérstakt tilefni til mats á samræmi þess við stjórnarskrá eða alþjóðlegar skuldbindingar.
5. Samráð.
Frumvarpið snertir alla er koma að málefnum vísinda, tækni og nýsköpunar á Íslandi. Það var unnið af starfshópi er skipaður var fulltrúum forsætisráðuneytis, mennta- og menningarmálaráðuneytis og atvinnuvega- og nýsköpunarráðuneytis.
Verkefnishópur um breytt lagaumhverfi Vísinda- og tækniráðs átti umfangsmikið samráð við sérfræðinga og hagsmunaaðila og byggist frumvarp þetta á niðurstöðum hópsins. Verkefnishópurinn fundaði með eftirfarandi aðilum: forsætisráðherra, mennta- og menningarmálaráðherra, ferðamála-, iðnaðar- og nýsköpunarráðherra, fjármála- og efnahagsráðherra, umhverfis- og auðlindaráðherra, heilbrigðisráðherra, sjávarútvegs- og landbúnaðarráðherra, fulltrúum Samtaka iðnaðarins, Samtaka atvinnulífsins, Alþýðusambands Íslands, Viðskiptaráðs, Rannsóknamiðstöðvar Íslands og Nýsköpunarmiðstöðvar Íslands. Einnig var fundað með stjórn Tækniþróunarsjóðs og Rannsóknasjóðs, samstarfsnefnd háskólastigsins, vísinda- og tækninefndum Vísinda- og tækniráðs, framkvæmdastjóra stýrihóps sóknaráætlana landshluta, framkvæmdastjóra Auðnu Tæknitorgs, formanni samráðsvettvangs um aukna hagsæld, fulltrúum ýmissa nýsköpunar- og sprotafyrirtækja, framtíðarnefndar Alþingis og Vísindafélags Íslands, auk Vísinda- og tækniráðs og báðum nefndum þess.
Efni þessa frumvarps hefur tvívegis verið birt til samráðs í samráðsgátt stjórnvalda. Fyrst voru birtar niðurstöður verkefnishópsins haustið 2020 (mál nr. S-145/2020) og tillit tekið til þeirra athugasemda sem þangað bárust við gerð frumvarpsins. Þá bárust 11 umsagnir í samráðsgátt og var ein til viðbótar send eftir að formlegur umsagnartími rann út. Allar áttu umsagnirnar það sameiginlegt að taka undir að endurskoðun laganna væri tímabær. Tillaga um að byggja upp aukna þekkingu til greiningar á vísindum, tækni og nýsköpun með sérhæfðari þjónustu við ráðið sem nýtist til opinberrar stefnumótunar fékk jákvæð viðbrögð frá öllum umsagnaraðilum.
Í mars 2021 voru drög að frumvarpi birt í samráðsgátt (mál nr. S-73/2021). Bárust þar átta umsagnir sem endurspegluðu þær umsagnir sem bárust um skýrslu verkefnahópsins og þau áhrif sem þær höfðu á inntak frumvarpsins. Vert er að halda til haga ábendingum sem í umsögnum komu fram, meðal annars frá Háskóla Íslands og Rannís, um mikilvægi þess að fylgja því eftir hvort þær breytingar sem frumvarp þetta leggur til hafi næg áhrif á markáætlun til að svara ábendingum verkefnishópsins um mikilvægi þess að einfalda fyrirkomulag hennar. Þá kallaði Alþýðusamband Íslands eftir því að tryggt yrði að samráð um færniþróun og færnistefnu fyrir íslenskan vinnumarkað færi áfram fram innan ráðs eða utan, en vettvangur til slíks samráðs er þegar í farvegi og tekið undir mikilvægi þess. Veigamestu athugasemdir vörðuðu áhyggjur af þeirri breytingu sem felst í því að aðgreina ráðherranefnd um vísindi og nýsköpun frá Vísinda- og nýsköpunarráði og því að mögulega tapaðist þar mikilvægt samráð við hagsmunaaðila. Gagnstæð sjónarmið komu þó fram frá öðrum umsagnaraðilum sem töldu slíka skiptingu vænlega til árangurs.
Frumvarp þetta fylgir tillöguverkefnishóps um aðskilnað ráðherranefndar og Vísinda- og nýsköpunarráðs. Eins og ítarlega er fjallað um í köflum 3.4 og 3.5 er talið líklegt að skýr verkaskipting milli ráðgefandi hóps og stefnumótandi hóps muni styrkja málaflokkinn. Undir það er þó tekið að mikilvægt sé að tryggja regluleg og góð samskipti milli ráðherranefndar og ráðs og er slíkt innbyggt í starfið með ákvæðum um regluleg samskipti, fundi, opinbera endurgjöf í stefnumótun og stuðning frá sjálfstæðum sérfræðingum ráðuneytis sem undirbúi störf hópanna beggja. Að öðru leyti koma sjónarmið um forsendur og styrkleika þess fyrirkomulags sem hér er lagt til fram í almennri umfjöllun í greinargerð.
6. Mat á áhrifum.
Í frumvarpinu felst stofnun nýrrar ráðherranefndar og endurskoðun á fyrirkomulagi þess sem fram til þessa hefur heitið Vísinda- og tækniráð. Gert er ráð fyrir tveimur sérfræðingum innan ráðuneytisins en áður hefur einn sérfræðingur haldið utan um störf ráðsins. Breytingin gerir ráð fyrir auknum framlögum til stefnumótunar um vísindi, tækni og nýsköpun og hefur verið gerð greining á því. Forsendur greiningar eru að starfandi verði níu manna Vísinda- og nýsköpunarráð og að í því sitji líklega bæði fólk sem starfar á Íslandi og erlendis.
Núverandi útgjöld vegna Vísinda- og tækniráðs eru um 18–22 millj. kr. á ári og falla á þrjú ráðuneyti: forsætisráðuneyti, mennta- og menningarmálaráðuneyti og atvinnuvega- og nýsköpunarráðuneyti. Miðað við framangreindar forsendur er gert ráð fyrir að árleg útgjöld muni verða um 40 millj. kr. auk 3 millj. kr. stofnkostnaðar á fyrsta ári. Útgjöld aukast því um u.þ.b. 20 millj. kr.
Ávinningur af samþykkt þessa frumvarps er margvíslegur. Hann felst ekki síst í betri og gagnreyndari stefnumótun. Nú er verulegum fjárhæðum varið í opinberan stuðning við vísindastarf og nýsköpun. Um 10 milljarðar kr. hafa runnið til sjóða sem tilheyra lagaumhverfi Vísinda- og tækniráðs og til styrkja til nýsköpunarfyrirtækja vegna rannsókna og þróunarstarfsemi. Þá nema framlög til rannsóknarstarfs háskóla og rannsóknarstofnana tugum milljarða króna á ári hverju. Með því að auka greiningu á áhrifum opinberrar fjárfestingar á sviði rannsókna, nýsköpunar og tækni og efla þekkingu innan íslenskrar stjórnsýslu á leiðum sem farnar eru víða annars staðar í heiminum má efla faglega stefnumótun á því sviði hér á landi, styrkja áhrifamat á þeim útgjöldum sem renna til málaflokksins og auka þannig jákvæð áhrif til hagsbóta fyrir samfélagið allt.
Um einstakar greinar frumvarpsins.
Um 1. gr.
Um 2. gr.
Í 2. mgr. er lagt til að í Vísinda- og nýsköpunarráði sitji níu einstaklingar og að skipaðir verði allt að níu varamenn. Ekki er þó talið nauðsynlegt að svo margir varamenn verði skipaðir en miðað við stærð ráðsins má ætla að skipan þriggja til fjögurra varamanna ætti að nægja. Þannig er hægt að mælast til þess við skipun ráðsins að varamenn séu boðaðir til funda og/eða séu vel upplýstir um starf ráðsins hverju sinni til að tryggja samfellu í starfi þess. Gert er ráð fyrir að Vísinda- og nýsköpunarráðs muni eiga einn til tvo fasta fundi á ári að jafnaði með ráðherranefnd um vísindi og nýsköpun. Fundir geta þó verið fleiri ef tilefni þykir til.
Áhersla er lögð á mikilvægi þess að ráðið sé vel skipað hæfustu sérfræðingum á ólíkum sviðum vísinda og nýsköpunar og hafi góð tengsl við vísinda- og nýsköpunarstarfsemi á alþjóðlegum vettvangi eins og nánar er tilgreint í 5. gr.
Um 3. gr.
Lagt er til að Vísinda- og nýsköpunarráð leggi árlega fram stöðuskýrslu fyrir forsætisráðherra sem verði kynnt á Alþingi. Gert er ráð fyrir að skýrslan fjalli meðal annars um stefnu ráðherranefndar um vísindi og nýsköpun, auk þess að fjalla um mikilvægar áherslur, hugmyndir eða umbætur, t.d. með tilvísun í mælikvarða og greiningu á virkni og árangri vísinda- og nýsköpunarkerfisins.
Um 4. gr.
Þessi starfseining heyrir undir þann ráðherra sem fer með málefni ráðsins samkvæmt forsetaúrskurði um skiptingu málefna milli ráðuneyta í Stjórnarráði Íslands hverju sinni. Til skýringa vísast að öðru leyti til 3. kafla.
Um 5. gr.
Um 6. gr.
Um 7. gr.
Um 8. gr.
Um 1. og 2. tölul. Lagðar eru til breytingar til samræmis við þær breytingar sem verða á Vísinda- og tækniráði með samþykkt frumvarps þessa. Vísað er til stefnu ráðherranefndar um vísindi og nýsköpun sem rannsóknarsjóðir skulu taka mið af við úthlutun. Vísinda- og nýsköpunarráð tilnefnir í stjórnir sjóða sem áður var hlutverk Vísinda- og tækniráðs. Þá er lagt til að stjórnir sjóðanna tilnefni meðlimi í sín fagráð en ráðherra skipi í ráðin. Áður tilnefndu undirnefndir Vísinda- og tækniráðs í fagráð.
Um 3. tölul. Lagt er til að ráðherranefnd um vísindi og nýsköpun verði föst nefnd samkvæmt lögum um Stjórnarráð Íslands sem ávallt skuli vera starfandi á sama hátt og ráðherranefnd um ríkisfjármál og ráðherranefnd um efnahagsmál. Tilgreindir eru ráðherra þeirra málaflokka sem ávallt skulu skipa nefndina en jafnframt er lögð áhersla á að kallaðir séu til aðrir ráðherra í samræmi við áherslur ríkisstjórnar hverju sinni. Með áherslum er t.d. átt við þau mál sem ríkisstjórn fjallar um í stjórnarsáttmála eða mál sem eru veigamikil í samfélaginu á hverjum tíma. Í skýrslu starfshóps forsætisráðherra var t.d. lagt til að sjö ráðherrar skipuðu nefndina og voru þar til viðbótar tilgreindir umhverfis- og auðlindaráðherra, sjávarútvegs- og landbúnaðarráðherra og heilbrigðisráðherra. Það er æskilegt að fleiri ráðherrar en þeir sem lögin tilgreina skipi ráðið enda eru málefni vísinda og nýsköpunar víðfeðm og líkleg til að snerta á ólíkum sviðum eftir aðstæðum og áherslum hverju sinni.
Um 4. og 5. tölul. Lagðar eru til nauðsynlegar breytingar sem leiða af nýjum lögum um Vísinda- og nýsköpunarráð og brottfalli laga um Vísinda- og tækniráð.
