stuðningur við einstæða foreldra í námi, fyrri umræða.
Frú forseti. Ég mæli fyrir þingsályktunartillögu um stuðning við einstæða foreldra í námi, sem hljóðar svo:
„Alþingi ályktar að fela menntamálaráðherra að skipa starfshóp sem móti tillögur um aðgerðir til að bæta aðstöðu einstæðra foreldra í námi með fjárhagslegum og félagslegum stuðningi með það að markmiði að einstæðir foreldrar geti fylgt jafnöldrum sínum í námi á framhaldsskólastigi og stundað nám á efri skólastigum til jafns við aðra.“
Hugtakið „velferð“ hefur í meginatriðum tvöfalda merkingu. Annars vegar þarf að tryggja öllum sómasamlegt lífsviðurværi og viðunandi afkomu, þ.e. efnahagslega velferð. Hins vegar er hin félagslega velferð sem felst í því að hver og einn eigi þess kost að njóta lífsins og nýta hæfileika sína að fullu.
Til eru fjölmennir samfélagshópar sem eiga beint og óbeint mikið undir því að velferðarkerfið og öll stefnumótun í velferðarmálum taki tillit til þarfa þeirra og stöðu. Fátækt er útbreitt og vaxandi vandamál, hlutskipti æ fleiri einstaklinga og fjölskyldna, m.a. þess stóra hóps einstæðra foreldra sem getur átt mjög erfitt þegar kemur að því að sækja sér menntun og stunda nám. Það er vitað að þeir sem ekki eiga þess kost að mennta sig eru líklegri en aðrir til að festast í fátækt. Það er því mikilvægt að menntakerfi framtíðarinnar bjóði upp á símenntun fyrir alla óháð efnahag.
Þann 1. desember 2003 voru á Íslandi tæplega 12.000 einstæðir foreldrar. Í þessum stóra hópi voru 143 einstæðar mæður og einn einstæður faðir 19 ára eða yngri. Samsvarandi tölur fyrir aldurshópinn 20–29 ára 1. desember 2003 voru 3.208 einstæðar mæður með börn og 80 einstæðir feður með börn. Af þessum hópi voru rúmlega 2.000 í námi og tæplega 1.000 á framhaldsskólastiginu.
Að fleiru er að hyggja en fjárhagslegum hliðum þessa máls. Félagslegar aðstæður verða að vera þannig að einstæðir foreldrar geti yfir höfuð sinnt námi sínu. Þar verður einkum að staldra við húsnæðismál, dagvistun og leikskólamál. Margir einstæðir foreldrar eiga ekki annarra kosta völ en að búa í foreldrahúsum til að láta enda ná saman þótt sú leið sé ekki endilega ávísun á betri aðstæður til að sinna t.d. heimanámi. Samfélagið á að styðja alla til að hafa þak yfir höfuðið og ungu fólki sem er að stofna heimili þarf að veita sérstakan stuðning. Auka þarf framboð á leiguhúsnæði á viðráðanlegum kjörum, sérstaklega á höfuðborgarsvæðinu. Auk þess þarf að styðja við Félag einstæðra foreldra sem rekur neyðarhúsnæði fyrir félagsmenn sína.
Grunnmenntun, þ.e. nám í leik-, grunn- og framhaldsskólum, á að vera nemendum að kostnaðarlausu. Leikskólar eru hluti af menntakerfinu og hefur verið mótuð sérstök námskrá fyrir það skólastig. Einstæðum foreldrum er víða léttur róðurinn með lægri leikskólagjöldum en almennt tíðkast og er það vel. En hins vegar má velta því fyrir sér hvort það geti talist eðlilegt að greidd séu há skólagjöld fyrir skólagöngu á leikskólastigi.
Í skýrslu sem vinnuhópur forsætisráðherra skilaði af sér um fátækt er lagt til að tekjutengja mætti leikskólagjöld og létta þannig undir með fátæku barnafólki þar sem slíkt mundi örva fólk til sjálfshjálpar og gefa þeim kost á að stunda hvort sem er nám eða vinnu. Í þessu tilliti vega jafnréttissjónarmið þungt þar sem einstæðir foreldrar eru fjölmennasti hópurinn sem nýtur fjárhagsaðstoðar og því er ljóst að ef létt væri enn frekar undir með þeim varðandi leikskólagjöld mundi það skapa þeim mun betra tækifæri til náms og/eða atvinnuþátttöku.
Skólastarfið er á meðal mikilvægustu innviða samfélagsins. Markmið þess á að vera að veita hverjum nemanda menntun við sitt hæfi. Ekkert er mikilvægara en að sérhver einstaklingur komist til þess þroska sem hann má. Menntakerfið er mikilvægur þráður í uppistöðu þess flókna vefs sem myndar stoðkerfi samfélagsins. Það þarf að vera í stöðugri þróun og uppbyggingu en jafnframt þarf að auka tækifæri foreldra til að sinna uppeldishlutverki sínu.
Þess vegna viljum við í Vinstri hreyfingunni – grænu framboði auka fjölbreytni í skólastarfi og tryggja fullt jafnrétti til náms óháð efnahag. Mikilvægt er að horfa sérstaklega til kvenna sem ekki hafa náð að ljúka framhaldsskólanámi áður en stofnað var til fjölskyldu og hættir til að lenda í fátæktargildru.
Í samtali mínu við formann Félags einstæðra foreldra kom fram að hann teldi að fjölþættur stuðningur væri nauðsynlegur til að styðja almennt við starfsemina. Fyrir gerð síðustu fjárlaga sótti félagið um stuðning í námsstyrkjasjóð sinn en fékk neitun frá ríkinu. Fram til þessa árs naut félagið stuðnings Rauða kross Íslands ásamt því að leggja sjálft fram peninga. Markmiðið með sjóðnum var að til yrði höfuðstóll sem einstæðir foreldrar gætu sótt í. Ásóknin hefur hins vegar verið mun meiri en ráð var fyrir gert og nú er sjóðurinn að tæmast. Rauði krossinn telur að hlutverki sínu sé lokið samkvæmt upphaflegu markmiði þrátt fyrir að ekki hafi tekist að safna þessum höfuðstól.
Það kom einnig fram í samtali okkar að mikill fjöldi einstæðra foreldra gæti ekki hafið nám aftur vegna fátæktar og aðstöðuleysis. Greiða þarf leið þessa hóps, þeirra sem hætt hafa námi tímabundið, vilji þeir hefja nám aftur eða óski eftir að sækja sér viðbótarmenntun.
Eins og fram kemur í greinargerðinni veitir Félag einstæðra foreldra u.þ.b. 15 styrki á ári hverju að upphæð 50–110 þúsund. Umsóknirnar eru hins vegar margfalt fleiri og segir það sitt um þörf einstæðra foreldra fyrir stuðning. Vissulega hafa þessir styrkir án vafa komið mörgum yfir ákveðinn hjalla en það liggur í augum uppi að svo lítill námssjóður getur engan veginn gegnt því hlutverki að jafna aðstöðu barnafólks í framhaldsskólum eins og hér er lagt til.
Einstæðar mæður yngri en 19 ára skila sér illa í framhaldsskóla og eru einungis tæp 33% prósent þeirra í námi. Eins og sjá má á töflunni sem fylgir greinargerðinni eru um 16% einstæðra mæðra á aldrinum 20–29 ára enn í framhaldsskóla og um 4% 30 ára og eldri. Ekki verður dregin önnur ályktun af þessari tölfræði en sú að einstæðar mæður dragist verulega aftur úr jafnöldrum sínum í námi.
Ef maður veltir fyrir sér aðstæðum einstæðrar móður sem hyggur á nám þá þarf hún undantekningarlítið að sækja um styrki eða lán til að stunda námið því ekki getur hún unnið með náminu án þess að það bitni á nauðsynlegri samveru hennar við börn sín. Hún er samt eina fyrirvinna heimilisins og þarf að sjá sjálfri sér og börnum sínum fyrir daglegum nauðsynjum, vinna heimilisstörfin, koma börnunum í skóla eða leikskóla, fara svo sjálf í skólann og eiga síðan eftir að sinna heimanáminu.
Á tyllidögum berum við okkur gjarnan saman við Norðurlöndin og því fannst mér áhugavert að lesa á vordögum að Danir hækkuðu námsstyrki til einstæðra foreldra um helming.
Í Berlingske tidende í mars sagði danski menntamálaráðherrann, með leyfi forseta:
„Ég er mjög ánægð með að það skuli hafa tekist að hafa náð pólitísku samkomulagi um að styðja betur við einstæða foreldra í námi og tel það löngu tímabært.“
Styrkur danska ríkisins í gengum námsstyrkjakerfið verður samkvæmt samkomulaginu ríflega 100 þúsund á mánuði. Danska ríkið hefur það fram yfir það íslenska að bjóða þegnum sínum styrki til náms og líklega kominn tími á að slíkt sé skoðað hér af einhverri alvöru.
Nám hvers námsmanns er þýðingarmikið fyrir alla þjóðina. Því ber að gera öllum kleift að stunda nám með stuðningi hagstæðra námslána sem einnig taka til efnis- og bókakaupa. Lánasjóður íslenskra námsmanna hleypur undir bagga með skólafólki upp að vissu marki en það takmarkast við háskólanám og það sérskólanám sem telst lánshæft samkvæmt reglum lánasjóðsins. Út af stendur allt almennt nám á framhaldsskólastigi og kemur það afar illa við einstæða foreldra sem hafa orðið að gera hlé á skólagöngu sinni vegna fjölskylduaðstæðna.
Öflugt námslánakerfi er ekki aðeins hagsbót fyrir einstaklingana sem námið stunda heldur líka hagkvæmt þjóðinni. Þess vegna eiga reglur um námslán að vera sveigjanlegar með tilliti til samsetningar og lengdar náms. Fyrir Alþingi liggur frumvarp til laga um breytingu á Lánasjóði íslenskra námsmanna. Ekki er þar að sjá breytingu sem gæti náð til þessa námsmannahóps á framhaldsskólastiginu.
Þó kemur fram í athugasemdum með frumvarpinu, með leyfi forseta:
„Í stefnuyfirlýsingunni frá 23. maí 2003 er lögð áhersla á að LÍN gegni áfram því meginhlutverki að tryggja öllum tækifæri til náms.“
Tryggja öllum tækifæri til náms. Eðlilegt væri að sá starfshópur sem hér er gerð tillaga um fari vandlega yfir hvort ekki þurfi að breyta þessum lögum um Lánasjóð íslenskra námsmanna á þann veg að námslán verði einnig veitt til foreldra sem eru að hefja nám á framhaldsskólastigi á nýjan leik.
Hér hefur aðeins verið stiklað á helstu þáttum sem þurfa að koma til skoðunar ef jafna á aðstöðu einstæðra foreldra og annarra landsmanna til að afla sér menntunar. Við viljum öll státa af jafnrétti til náms í þjóðfélagi okkar og það felur m.a. í sér greiðan aðgang að námi á framhalds- og háskólastigi án tillits til efnahags, búsetu eða fjölskylduaðstæðna.
Virðulegi forseti. Ég vil byrja á því að þakka hv. þm. Bjarkeyju Gunnarsdóttur fyrir að flytja þetta athyglisverða og góða þingmál sem einhvern veginn hefur ekki farið hátt í umræðunni, a.m.k. ekki á síðustu missirum. Hún rekur mjög vel um hve stóran hóp er að ræða og athyglisverð tafla, sem byggð er á nemendaskrá Hagstofu Íslands eftir skólastigi, kyni og aldri fylgir greinargerðinni.
Þetta beinir sjónum okkar að því hversu mikilvægt er að jafna aðstöðu þessa þjóðfélagshóps til að stunda nám, um það þarf ekki að fara mörgum orðum, en má benda á að slíkt er einnig samfélagslegur ávinningur.
Hér sker sérstaklega í augu hve fáir einstæðir foreldrar, reyndar allt einstæðar mæður, 19 ára og yngri, stunda nám á framhaldsskólaaldri eða einungis 32%. Það segir okkur að brottfall þeirra sem eignast börn á framhaldsskólaaldri er mjög hátt. Þessi hópur sér sér illa kleift að stunda nám eftir að hafa eignast barn og það er augljóst að leiðin aftur inn í skólana er oft erfið vegna þess að námið er ekki lánshæft og því erfitt að framfleyta fjölskyldu jafnhliða því að stunda nám.
Ég hygg að það sé einkum þrennt sem þurfi að koma til til að jafna aðstöðu einstæðra foreldra til að stunda nám. Í fyrsta lagi snýr það að leikskóla- og dagvistunarmálum. Bæði Vinstri hreyfingin – grænt framboð og Samfylkingin hafa barist fyrir því að leikskólinn verði gerður gjaldfrjáls og undir það tek ég heils hugar. Reykjavíkurlistinn er að stíga skref í þá átt að svo verði hér í borg og verður fróðlegt að fylgjast með framgangi málsins á næstu missirum enda um mjög brýnt mál að ræða. Það er fyrsta málið sem lýtur að því að bæta aðstöðu þessa hóps þannig að einstæðir foreldrar geti stundað nám.
Í öðru lagi lýtur þetta að húsnæðismálum eins og hv. þm. Bjarkey Gunnarsdóttir rakti hérna áðan um ásættanlegt leiguhúsnæði.
Í þriðja lagi, og það held ég að sé stóra málið, er lánshæfi til framhaldsskólanáms. Þar er átt við möguleika framhaldsskólanema á ákveðnum aldri og við ákveðnar aðstæður til að taka framfærslulán. Í frumvarpi til laga um breytingar á lögum um Lánasjóð íslenskra námsmanna leggjum við nokkrir þingmenn Samfylkingarinnar til að hluti eða þriðjungur af lánum breytist í styrk ljúki námsmenn á háskólastigi námi sínu á tilteknum tíma. Slíkar útfærslur mætti mjög vel hugsa sér þannig að framhaldsskólanám verði lánshæft, t.d. við ákveðinn aldur og við ákveðnar félagslegar aðstæður. Til dæmis þegar fólk hefur náð 18 ára aldri, sjálfræðisaldri, þá verði framhaldsskólanám lánshæft. Og sé námi lokið á tilskildum tíma breytist hluti lánsins í styrk. Það ýtir undir að nemendur ljúki námi á svokölluðum réttum tíma en við það sparast mikið fé í skólakerfinu. Það yrði mikill hvati til að ljúka námi eins fljótt og kostur er að þriðjungur eða helmingur af teknu framfærsluláni breyttist í styrk þegar námslok hafa náðst á eðlilegum og tilskildum tíma.
Ég held að þetta sé stærsta málið í því að jafna aðstöðu einstæðra foreldra og gera þeim kleift að stunda nám án þess að fátækt eða efnalegir erfiðleikar bókstaflega haldi þeim frá námi eins og staðan er klárlega núna. Skólasókn þessa hóps, eins og rakið er hér, bæði á framhaldsskólastigi, sérskóla- og háskólastigi, gefur greinilega til kynna að einstæðir foreldrar eigi mjög erfitt með að stunda nám og sérstaklega að hefja nám aftur hafi námi í framhaldsskóla verið hætt áður en námslok náðust, leiðin aftur inn í skóla virðist vera mjög torveld. Þar held ég að sé brýnast að koma að málum og þess vegna tel ég að við eigum að taka það inn í endurskoðun á hlutverki og umfangi Lánasjóðs íslenskra námsmanna, þ.e. að hluti af framhaldsskólanámi verði lánshæfur við ákveðnar aðstæður, við ákveðinn aldur, t.d. 18 ára, og við ákveðnar félagslegar aðstæður. Þetta nær einnig til þeirra sem eru við nám í framhaldsskólum og gerir þeim kleift að ljúka námi á réttum tíma.
Eins og kemur fram í þessari góðu tillögu er stuðningur nú við einstæða foreldra til að stunda nám lítill sem enginn. Lítið sem ekkert er gert til að fá þennan hóp aftur inn í skólana eða gera þeim kleift að stunda og ljúka námi. Hér er um að ræða tæplega 12 þúsund manns, gríðarlega stóran þjóðfélagshóp, og sjálfsagt eru mjög margir innan hans sem annaðhvort vildu stunda nám eða eiga eftir að ljúka námi. Þetta er því mjög gott og brýnt þingmál og ég vona að í framhaldi af því vakni umræður um hve mikilvægt er að styðja við bakið á einstæðum foreldrum í námi. Vonandi fer ekki fyrir þessu máli eins og svo mörgum öðrum þingmannamálum hér í þinginu að það komi aldrei úr nefnd aftur, heldur verði því fylgt eftir með einhverjum hætti og menntamálaráðherra krafinn um viðhorf til þess en hæstv. ráðherra getur greinilega ekki verið við umræðurnar hér í dag.
Hæstv. forseti. Aðeins örfá orð til að lýsa yfir stuðningi við það mál sem við ræðum hér, tillögu til þingsályktunar um stuðning við einstæða foreldra í námi.
Hv. þm. Bjarkey Gunnarsdóttir, sem lýsti hér afar vel í inngangsræðu sinni því sem liggur á bak við þetta mál, tók að sjálfsögðu virkan þátt í kosningabaráttu Vinstri hreyfingarinnar – græns framboðs fyrir síðustu kosningar en þá var mál af þessu tagi einmitt á oddinum. Þar töldum við nauðsynlegt að Lánasjóður íslenskra námsmanna hefði heimildir til að víkka út lánaheimildir sínar með það fyrir augum að einstæðir foreldrar sem hefðu flosnað upp frá framhaldsskólanámi vegna barneigna og vegna þess að fólk hefði stofnað fjölskyldur, ættu þess kost að snúa aftur inn í framhaldsskólana og fá námslán. Þannig væri möguleiki fyrir þessa foreldra að halda áfram námi, það þyrfti ekki að stoppa þá í náminu að þau hefði stofnað fjölskyldu eða að barn hefði komið til sögunnar.
Nú vitum við það af reynslu frá nýliðnu hausti að fjöldatakmarkanir í framhaldsskólana hafa verið að gera okkur óleik og þegar ljóst var að fjárheimildir skólanna yrðu rýmkaðar að einhverju leyti, þá virtust nemar á aldursbilinu 16–20 ára eiga þar ákveðinn forgang. Umsækjendur um framhaldsskólavist sem voru orðnir eldri áttu því ekki möguleika á að komast inn vegna fjöldatakmarkana. Það er auðvitað grafalvarlegt mál ef þessu fólki eru ekki opnaðar dyrnar eða gert auðvelt fyrir að koma aftur til framhaldsskólanáms, sýni það áhuga og vilja til þess.
Hæstv. forseti. Ég vil því leggja áherslu á að við beitum öllum ráðum sem við höfum til að opna framhaldsskólana fyrir einstæðum foreldrum og sjá til þess að þeim verði gert eins auðvelt og hugsast getur að hefja nám að nýju. Í því sambandi langar mig að nefna frumvarp til laga frá ríkisstjórninni um breytingu á lögum um Lánasjóð íslenskra námsmanna, sem dreift var í Alþingi í gær eða í dag, á þskj. 368. Það verður auðvitað að sjá til þess að það frumvarp taki þeim breytingum sem eru nauðsynlegar til að þessum hópi sé sinnt samkvæmt þessum lögum. Lánasjóður íslenskra námsmanna verður því að fá það tæki sem hann þarf til þess að styrkja þetta fólk til náms.
Þetta var allt og sumt sem mig langaði til að segja, að öðru leyti lýsi ég fullum stuðningi við orð hv. þm. Bjarkeyjar Gunnarsdóttur og sömuleiðis við orð hv. þm. Björgvins G. Sigurðssonar, sem hélt hér ágæta ræðu á undan mér. Ég styð hugsjón þessa máls heils hugar.