iðnaðarmálagjald, 1. umræða.
Herra forseti. Ég mæli fyrir frumvarpi til laga um brottfall laga um iðnaðarmálagjald með síðari breytingum. Frumvarpið er að finna á þskj. 11. Með frumvarpinu er lagt til að iðnaðarmálagjald verði fellt niður. Það var tekið upp á sínum tíma árið 1975 að frumkvæði Félags íslenskra iðnrekenda, Landssambands iðnaðarmanna og Sambands íslenskra samvinnufélaga. Mér sýnist að þau lög brjóti í bága við stjórnarskrána á tvennan ef ekki þrennan hátt og mun ég fara yfir það hér.
Í 41. gr. stjórnarskrárinnar segir, með leyfi forseta: „Ekkert gjald má greiða af hendi, nema heimild sé til þess í fjárlögum eða fjáraukalögum.“ Lög sem kveða á um greiðslu úr ríkissjóði, önnur en fjárlög eða fjáraukalög, hljóta því að vera í andstöðu við þetta ákvæði stjórnarskrárinnar og eru því ógild.
Í 1. mgr. 3. gr. laga um iðnaðarmálagjald, sem hér er lagt til að verði fellt niður, stendur: „Tekjur af iðnaðarmálagjaldi renna til Samtaka iðnaðarins.“ Hér er sem sagt fjárveiting til Samtaka iðnaðarins ár fyrir ár um ókomna framtíð. Hér eru bein fyrirmæli til framkvæmdarvaldsins um að þessa fjármuni skuli greiða úr ríkissjóði þrátt fyrir bann stjórnarskrárinnar þar um. Þetta tel ég vera nægilega ástæðu til þess að fella þessi lög úr gildi.
Lagasafnið hefur reyndar að geyma fjölmörg lög af þessu tagi. Nefna má búnaðargjaldið, sem við ræðum reyndar undir 12. lið dagskrárinnar, en það gjald rennur aðallega til stéttarsamtaka bænda, iðnaðarmálagjaldið, sem við ræðum hér, sem rennur til Samtaka iðnaðarins, fiskiræktargjald sem rennur til Fiskiræktarsjóðs og höfundaréttargjöld, m.a. 1% af verði tölvu, og STEF-gjöld, sem renna til einstaklinga — tónskálda, merkilegt nokk.
Með þessum hætti er ríkið notað til að innheimta skatt sem rennur til einstaklinga eða félaga þeirra. Það brýtur það ákvæði stjórnarskrárinnar að ekkert gjald megi greiða úr ríkissjóði nema með fjárlögum.
Þetta gjald, iðnaðarmálagjald, og þau gjöld sem ég nefndi hér áðan, eru auk þess skattur. Gjaldstofninn er sá sami og gjaldstofn virðisaukaskatts og ríkissjóður innheimtir gjaldið og leggur það á. Það fær meira að segja 0,5% í eins konar innheimtuþóknun.
Herra forseti. Þegar litið er á lög um iðnaðarmálagjald virðist sem hópur manna, stjórnir Félags íslenskra iðnrekenda, Landssambands iðnaðarmanna og Sambands íslenskra samvinnufélaga, hafi fengið löggjafann til þess að innheimta fyrir sig félagsgjöld og noti þannig ægivald ríkisins með heimild til að sekta og fangelsa til að ná fénu af öllum iðnfyrirtækjum og gera þau um leið félagsbundin.
Þessi lög, og ég mun sýna fram á það, brjóta sennilega ákvæði stjórnarskrárinnar bæði um félaga- og tjáningarfrelsi. Félagafrelsið er samkvæmt 74. gr. stjórnarskrárinnar á þann veg að engan má skylda til aðildar að félagi nema sérstakar aðstæður krefji. Það gjald sem hér um ræðir, sem menn verða að borga til félags, leiðir að sjálfsögðu til þess að menn verða að ganga í félagið ella njóta þeir ekki þeirra réttinda sem félagsaðildin veitir en þurfa eftir sem áður að borga. Skoðanafrelsi er nátengt félagafrelsinu því að óheimilt er að neyða menn til að hafa tilteknar skoðanir eða losa sig við aðrar. Kveðið er á um það í 73. gr. stjórnarskrárinnar.
Ekki reynir oft á skoðanafrelsisákvæði stjórnarskrárinnar en hér reynir á það. Menn eru skyldaðir til að greiða til félags sem hefur uppi ákveðinn pólitískan málflutning sem getur verið ágætur í sjálfu sér. En það getur verið að sá sem greiðir til félagsins sé ekki sama sinnis og hann er látinn borga áróður og annað því tengt. Sem dæmi má nefna að Samtök iðnaðarins hafa haft uppi mjög ákveðnar skoðanir um ýmis pólitísk álitamál eins og aðild að Evrópusambandinu og upptöku evrunnar. Það eru í sjálfu sér ágætissjónarmið og eiga rétt á sér. Hins vegar er mönnum sem hafa öndverðar skoðanir og stýra fyrirtækjum gert að greiða til þessara samtaka og borga fyrir áróðurinn, gegn eigin sannfæringu. Þeir aðilar telja kannski að aðild að Evrópusambandinu sé ekki af hinu góða og upptaka evrunnar sé ekki góð fyrir þeirra eigin fyrirtæki, en þeim er gert að greiða til Samtaka iðnaðarins þó að þeir séu á öndverðri skoðun.
Hæstiréttur hefur í tvígang fjallað um þetta gjald og þessi lög og sagt að gjaldið standist þrátt fyrir félagafrelsisákvæði stjórnarskrárinnar, þar sem löggjafanum sé heimilt að leggja á skatt og ráðstafa honum. Auk þess sem meiri hluti Hæstaréttar nefndi að verja ætti tekjum af iðnaðarmálagjaldi til að efla iðnað og iðnþróun í landinu og til hagsbóta þeirri iðngrein sem skattlögð er. Þannig er talið að löggjafinn hafi ekki farið út fyrir heimildir sínar.
Þessu máli hefur verið vísað til Mannréttindadómstóls Evrópu og er ég með flunkunýtt bréf, frá 15. október 2007, þar sem segir að dómstóllinn hafi ákveðið að taka málið upp og væntanlega dæma í því. Nú berast dómstólnum ógrynni mála og það eru mjög fá sem hann tekur ákvörðun um að fjalla um. Það hlýtur því að teljast dálítil frétt að Mannréttindadómstóll Evrópu skuli þann 15. október hafa ákveðið að leita eftir upplýsingum frá íslensku ríkisstjórninni varðandi þetta mál. Hann telur það skoðunar virði. Vel má vera að við fáum eitthvert tiltal frá Mannréttindadómstóli Evrópu varðandi þetta mál en það fjallaði um kæru manns sem ekki vildi greiða þetta gjald til Samtaka iðnaðarins.
Við getum svo líka skoðað jafnræðið. Ef einhver hópur iðnrekenda vildi stofna samtök til að berjast fyrir ákveðnu málefni, sem væri t.d. öndvert við það sem Samtök iðnaðarins eru að berjast fyrir, t.d. það að við höldum krónunni eða göngum alls ekki í Evrópusambandið, yrðu þeir að greiða félagsgjöld til beggja samtakanna, félagsins sem þeir eru nýbúnir að stofna og líka til Samtaka iðnaðarins sem eru á öndverðri skoðun. Þetta er ekki jafnræði miðað við önnur félög sem geta ráðið hvort þau greiða í Samtök atvinnulífsins eða Viðskiptaráð Íslands o.s.frv., þar sem menn geta ráðið því hvort þeir vilja ganga í samtök eða ekki. Það er ekki jafnræði á milli fyrirtækja sem hafa það val að stofna samtök og greiða til þeirra eða sleppa því og svo þessara sérstöku hópa eða fyrirtækja sem verða að greiða í Samtök iðnaðarins.
Það er heldur ekki jafnræði með samtökum, t.d. Samtökum atvinnulífsins, sem þurfa að leita að félagsmönnum og samtökum, t.d. félagi Íslenskra iðnrekenda eða Samtökum iðnaðarins, sem fá félagsgjaldið á silfurfati gegnum ríkið og borga fyrir 0,5% sem eins konar innheimtugjald. Þannig að ég tel að þetta mál rekist á stjórnarskrána á nokkuð marga vegu.
Nú síðustu daga, herra forseti, hafa borist fréttir um að prófessorar við ýmsa háskóla í landinu vilji stofna stéttarfélag. En samkvæmt lögum — sem ég er líka með frumvarp um, að hætta að skylda þá til að borga í ákveðið stéttarfélag, hvort sem þeir eru félagar eða ekki — ber þeim að borga í annað stéttarfélag. Og ríkið neitar að semja við þá, það vill bara semja við gamla stéttarfélagið. Í reynd hefur þessi skylda um félagsaðild gert að verkum að menn, opinberir starfsmenn, geta ekki einu sinni stofnað stéttarfélög. Mun ég ræða það sérstaklega þegar það frumvarp verður rætt hér.
Þetta gjald er sett á og í greinargerð með upphaflegu lögunum 1974 segir, með leyfi forseta:
„Starfsemi samtaka iðnaðarins hefur að höfuðmarkmiði eflingu iðnaðarins og mótun almennrar iðnaðarstefnu, er stuðlar að þjóðhagslega hagkvæmri iðnþróun. Nauðsynlegt er að auka starfsemi samtakanna verulega, t.d. á sviði alhliða kynningar- og útbreiðslustarfsemi, sviði hagrannsókna, útgáfustarfsemi o.fl. Enn fremur þurfa samtökin að hafa bolmagn til að taka virkan þátt í aðgerðum er miða að jákvæðum breytingum á skipulagsbyggingu einstakra iðngreina, framleiðniaukandi aðgerðum í einstökum iðngreinum eða iðnfyrirtækjum, sölu- og útflutningseflandi aðgerðum og loks í fræðslu og þjálfun starfsfólks og stjórnenda iðnfyrirtækja.“
Markmið þessi bera með sér aðrar þjóðfélagsaðstæður en nú eru uppi. Þegar hin upphaflegu lög voru sett á áttunda áratug tuttugustu aldar þótti enn sjálfsagt að hið opinbera kæmi að skipulagningu atvinnugreina og stýrði þróun þeirra. En síðan hafa viðhorf til skipulagningar gerbreyst.
Þau rök sem skynsamleg þóttu 1975 eiga síður við nú á tímum þar sem frelsi í atvinnulífi hefur verið aukið stórlega og dregið hefur verið úr skattheimtu með þeim afleiðingum að íslenskt atvinnulíf stendur í meiri blóma en nokkru sinni fyrr. Búið er að efla samkeppniseftirlit o.s.frv. Mjög margt hefur verið gert á síðustu árum sem er gott fyrir atvinnugreinina í heild þó ekki sé verið að hjálpa einstökum fyrirtækjum. Félagið sem hlýtur iðnaðarmálagjaldið er þannig með einhverjum hætti, með þessari athugasemd, gert ábyrgt fyrir framfylgd opinberrar skipulagsstefnu ríkisins sem er löngu búið að leggja af. Upphæðir iðnaðarmálagjaldsins hafa hlaupið á hundruðum milljóna og eru þá í raun skattur á viðkomandi atvinnugrein.
Að lokinni þessari umræðu legg ég til að frumvarpinu verði vísað til hv. efnahags- og skattanefndar. Því var síðast vísað til efnahags- og viðskiptanefndar og ég tel að það eigi heima í þeirri nefnd.
Hæstv. forseti. Ég ætla ekki að hafa mörg orð um frumvarpið sem hér er til umfjöllunar, sem hefur verið flutt nokkrum sinnum áður, um iðnaðarmálagjald og afnám þess. Það gjald kann að hafa ýmsar hliðar og mikilvægt að málið fái ítarlega og málefnalega skoðun af hálfu þeirra sem að því koma.
Tilefni þess að ég kvaddi mér hljóðs voru vangaveltur flutningsmanns frumvarpsins, hv. þm. Péturs H. Blöndals, um verkalýðshreyfinguna, um skylduaðild að verkalýðsfélögum og hversu lýðræðislegt það fyrirkomulag telst. Ég er algjörlega á öndverðum meiði við hv. þingmann hvað það snertir. Ég lít á verkalýðsfélög sem undirstöðustofnanir í fjölþátta lýðræðislegu samfélagi.
Til hvers var stofnað til verkalýðsfélaga í öndverðu? Jú, fólk tók sig saman til að bæta kjörin, afla sér réttinda og standa uppi í hárinu á þeim sem höfðu völdin og fjármagnið á hendi. Verkalýðsfélög urðu til að skapa jafnvægi á vinnustaðnum og í samfélaginu almennt. Þetta er meginhlutverk verkalýðsfélagsins. Ýmsir atvinnurekendur hafa jafnan haft horn í síðu verkalýðsfélaga og viljað þau feig þótt það gildi almennt um atvinnurekendur á Íslandi að þeir viðurkenni réttmæti verkalýðsbaráttu og verkalýðsfélaga.
Pétur H. Blöndal hv. þm. leggur málið upp eins og hverja aðra mannréttindabaráttu. Ég vil benda á að sú mannréttindabarátta, sem kann að vera vel meint, getur hæglega snúist upp í andhverfu sína. Við sáum að í Bretlandi, þegar atvinnuleysi fór vaxandi á áttunda áratug síðustu aldar en undir lok þess áratugar komst mjög hægri sinnuð frjálshyggjustjórn til valda sem vildi verkalýðshreyfinguna feiga, notuðu atvinnurekendur sér það frelsi sem Margrét Thatcher færði þeim í lagasetningu og reglugerðarverki sem afnam þær kvaðir sem höfðu ríkt hvað þetta snertir, sömu kvaðir og hv. þingmaður leggur til að leggja af hér á landi. Atvinnurekendur hagnýttu sér það með því að stilla fólki upp við vegg, bjóða því vinnu að því tilskildu að það segði sig úr verkalýðsfélagi eða sækti ekki þar um inngöngu. Með öðrum orðum: Það sem lagt var upp með sem frelsis- og mannréttindabaráttu umhverfðist og varð til að svipta fólk sjálfsögðum réttindum.
Ef við hefðum það fyrirkomulag að fólk gæti auðveldlega staðið utan verkalýðsfélaga en jafnframt notið ávaxtanna af baráttu þeirra sem kosta nokkru til að afla réttinda og standa vörð um kjörin þá erum við komin upp með fyrirkomulag þar sem ákveðinn tiltekinn hluti samfélagsins nýtur ávaxtanna, fleytir rjómann ofan af, án þess að leggja neitt til. Ég held að það sé ekki heppilegt fyrirkomulag. Ég tel að við eigum að líta á verkalýðshreyfinguna og verkalýðsfélög, eins og ég sagði hér áðan í upphafi máls míns, sem einn af undirstöðuþáttum í fjölþátta, lýðræðislegu samfélagi.
Við getum síðan deilt um hvaða lög og reglur eigi að gilda um verkalýðsfélög, hvort hægt eigi að vera að stofna félög við aðrar aðstæður en lögin kveða á um, t.d. innan opinbera geirans. Þetta er atriði sem við þurfum að sjálfsögðu að skoða og á að vera í stöðugri endurskoðun. Ég vil í því samhengi benda á að fram hefur farið umræða á milli samtaka launafólks hjá hinu opinbera, BSRB, BHM og Kennarasambandi Íslands og fjármálaráðuneytis og Sambandi íslenskra sveitarfélaga um hugsanlegar breytingar á þessu laga- og reglugerðarverki. Ég ítreka að mér finnst eðlilegt að sú skoðun sé stöðugt við lýði. Við eigum ekki að festast í einhverju stöðnuðu formi hvað það snertir. En ég kvaddi mér hljóðs fyrst og fremst til að lýsa yfir gagnrýni á meginviðhorfin í máli hv. þm. Péturs H. Blöndals. Ég fékk ekki betur heyrt eða skilið en að hann vildi að fólk yrði undanþegið þeirri kvöð að ganga í verkalýðsfélög og láta eitthvað af hendi rakna til að styrkja baráttu þeirra sem ég tel vera baráttu okkar allra og baráttu lýðræðisþjóðfélags.
Herra forseti. Ég man ekki eftir að hafa talað neitt um lýðræði í verkalýðshreyfingunni í þetta skipti. Ég hef reyndar oft gert það en ekki núna. Það er tilefni til að tala um það oftar.
Verkalýðshreyfingin og verkalýðsfélög voru afskaplega þarfar stofnanir á sínum tíma þegar þau sköpuðu launafólki mikil réttindi. Hins vegar held ég að þau hafi einmitt, eins og hv. þingmaður nefndi, stofnanagerst. Núna þarf verkalýðurinn að standa uppi í hárinu á verkalýðshreyfingunni til að öðlast rétt. Mér sýnist að prófessorar við háskólana á Íslandi, sem ekki lengur heyra undir Kjaradóm, vilji stofna stéttarfélög en megi ekki, þ.e. ríkið neiti að semja við þá. Þeim er gert að borga, væntanlega til einhvers stéttarfélags sem opinberir starfsmenn. Í þessu samhengi þarf að horfa til ýmissa þátta.
Svo nefndi ég í ræðu minni, ég veit ekki hvort hv. þingmaður heyrði það, að Mannréttindadómstóll Evrópu er nýbúinn, þann 15. október, að ákveða að taka iðnaðarmálagjaldið til skoðunar. Það eru nokkur tíðindi því að þetta er jú Mannréttindadómstóll Evrópu.
Hæstv. forseti. Ég hef kannski orðað hugsun mína óljóst. Ég skildi það ekki svo að hv. þm. Pétur H. Blöndal hefði verið að tala um lýðræði í verkalýðshreyfingunni heldur um lýðræðið og verkalýðshreyfinguna, um rétt einstaklings og hópa til að mynda félög og þær lagalegu takmarkanir sem fólki væru settar. Þannig skildi ég hv. þingmann enda vék hann að prófessorum sem vildu gjarnan mynda félag, stéttarfélag, en ríkið neitaði að semja við þá. Þetta kemur mér reyndar svolítið spánskt fyrir sjónir. Ég hélt að það hefði verið sameiginlegur vilji allra aðila að prófessorar semdu um laun sín og kjör en Kjaradómur kæmi þar ekki að ákvörðunum eins og verið hefur.
Að verkalýðsfélög séu orðin að stofnunum, séu stofnanagerð, hvað eigum við við með því? Jú, á vegum þeirra eru reknar skrifstofur. Á vegum skrifstofa svarar fólk til um réttindi og skyldur fólks. Þegar brotið er á launafólki, að mati stjórna í verkalýðsfélögum eða starfsfólks sem hefur sérhæft sig í þeim efnum, er iðulega leitað til lögfræðinga og málin rekin fyrir dómstólum. Jú, jú, þetta eru leiðir stofnunar. Þetta er stofnanagert ferli í sjálfu sér en það er ekkert athugavert við það og ekkert slæmt við það. Félög sem reka stofnanir af þessu tagi geta eftir sem áður verið lifandi og nærst af lifandi rót. Það held ég að eigi sem betur fer um allflest verkalýðsfélög á Íslandi.
Herra forseti. Þegar stéttarfélag hefur samkvæmt lögum frá Alþingi skattlagningarheimild á félagsmenn sína og notar ægivald ríkisins til að innheimta félagsgjaldið, hvort sem þeir eru í stéttarfélaginu eða ekki, þá er ansi mikil hætta á því að viðkomandi stéttarfélag verði makrátt og rólegt í tíðinni. Það þarf ekki að hafa mikið fyrir því að afla félagsmanna.
Ég er hræddur um að stofnendur verkalýðshreyfingar á öndverðri síðustu öld yrðu hissa að sjá það fyrirkomulag, sem ég mundi kalla einræðisfyrirkomulag, í stéttarfélögum opinberra starfsmanna á Íslandi og ég er nær viss um að það skaðar stéttarfélögin mjög mikið. Fólk sem borgar skatt hefur ekki sömu tengsl við stéttarfélögin og ef það væri sjálfviljugt í félaginu og borgaði félagsgjaldið af frjálsum vilja. Þetta er í rauninni skattlagning, skattlagningarheimild sem stéttarfélögin hafa fengið og eru ekki tilbúin til að láta af hendi.
Hæstv. forseti. Einhvern veginn hef ég á tilfinningunni að ég hafi heyrt þessa ræðu áður, kannski nokkrum sinnum, úr munni hv. þm. Péturs H. Blöndals: Ægivald, skattlagningarheimildir og einræðistilburðir hjá stéttarfélögunum og síðast en ekki síst að hætt sé við því að menn gerist makráðir og hætti að hugsa um upphaflegan tilgang þess félagsskapar sem þeir eru í forsvari fyrir.
Ég get alveg fullvissað hv. þingmann um að þar sem ég þekki til í verkalýðshreyfingu eru ekki uppi slíkir einræðistilburðir. Þar á sér stað mikið, kröftugt, gjöfult lýðræðislegt starf. Varðandi það hvort einhverjir kunni að gerast makráðir við tilteknar aðstæður þá segir einhvers staðar: Margur heldur mig sig.
Frumvarpið gengur til 2. umr.
Frumvarpið gengur til efh.- og skattn.