neytendalán, 1. umræða.
Virðulegi forseti. Ég mæli fyrir frumvarpi til laga um breytingu á lögum nr. 121/1994, um neytendalán.
Fyrst skal það nefnt að málið er afrakstur vinnuskýrslu starfshóps eða nefndar á vegum viðskiptaráðuneytisins sem var skipuð í fyrrahaust til að skýra og fjalla um heimildir fjármálafyrirtækja til gjaldtöku. Var mér var skilað þeirri skýrslu í byrjun janúar og þakka ég nefndinni innilega fyrir þá miklu vinnu sem hún réðst í á ótrúlega stuttum tíma og skilaði af sér mjög góðu verki. Lengi hafa verið uppi umræður um heimildir fjármálafyrirtækja til gjaldtöku, hvort sem um er að ræða yfirdráttarheimildir og beitingu á þeim, uppgreiðslugjöld á hina ýmsu lánaflokka, seðilgjöld sem viðbótarkröfur ofan á aðalkröfur án þess að um þær hafi verið samið sérstaklega o.s.frv. Starfshópurinn skilaði þessari skýrslu á þremur til fjórum mánuðum og vinnan í framhaldinu er í mörgum liðum. Fyrir það fyrsta voru gefin út tilmæli til fyrirtækja um að hætta innheimtu og notkun seðilgjalda nema um það hafi sérstaklega verið samið í samningi o.fl. Þá fjallaði nefndin um það að breyta þyrfti lögum um neytendalán með ýmsum hætti til að koma til móts við nokkur markmið vinnunefndarinnar, starfshópsins, sem ég hafði lagt til í erindisbréfi svo sem að skýra heimildir um yfirdráttarheimild, uppgreiðslugjöld og fleira. Er þetta mál eitt af þeim.
Með frumvarpi þessu eru lagðar til breytingar á 3., 6. og 18. gr. laga nr. 121/1994, um neytendalán, og að lögfest verði nýtt ákvæði, 16. gr. a.
Í fyrsta lagi er lagt til að lögfest verði í nýrri 3. mgr. 3. gr. laganna að gjaldtaka vegna óheimils yfirdráttar af tékkareikningi skuli vera hófleg og endurspegla kostnað vegna yfirdráttarins og að hún skuli eiga stoð í samningi. Þarna skiptir mjög miklu máli að gjaldtakan endurspegli raunkostnað vegna yfirdreginnar upphæðar en sé ekki föst samræmd upphæð óháð því hve há upphæð var yfirdregin og hvaða kostnaður hlaust af við innheimtu hennar. Það skiptir mjög mikli máli að þessi breyting gangi fram hvað þetta varðar.
Í öðru lagi er lagt til að lögfest verði í nýrri 3. mgr. 6. gr. skylda lánveitanda til upplýsingagjafar gagnvart neytanda um fyrirhugaðar breytingar á gjaldskrá sem honum eru ekki til hagsbóta. Neytandi á að hafa val um nánar tilgreindar leiðir til miðlunar upplýsinganna. Fjölmörg dæmi eru þekkt þar sem slíkt hefur ekki verið gert, að neytanda hafi ekki verið tilkynnt um breytingar á gjaldskrá sem augljóslega er honum ekki til hagsbóta og mikilvægt að koma í veg fyrir að svo geti verið. Þetta getur skipt miklum upphæðum til lengri tíma er litið og er sjálfsagt að fjármálafyrirtæki beri að greina neytanda frá slíkum breytingum, þannig að hann geti þá tekið afstöðu til þess hvort hann skiptir um fjármálafyrirtæki og leiti þjónustunnar annars staðar o.s.frv.
Í þriðja lagi er lagt til að sett verði nýtt ákvæði, 16. gr. a, um uppgreiðslugjald. Í ákvæðinu er lagt til að bannað verði að krefjast uppgreiðslugjalds af eftirstöðvum láns í íslenskum krónum með breytilegum vöxtum sem greitt er upp fyrir umsaminn lánstíma, ef upphaflegur höfuðstóll lánsins er að jafnvirði 50 millj. kr. eða minna. Í þeim tilvikum sem lög takmarka ekki samningsfrelsi um uppgreiðslugjald skuli kveðið á um heimild til slíkrar gjaldtöku í lánssamningi. Tilgreina skuli upplýsingar um hvernig uppgreiðslugjald er reiknað út og hvenær slíkur kostnaður falli á. Lánveitandi geti ekki krafist uppgreiðslugjalds ef ástæða uppgreiðslu er gjaldfelling láns af hans hálfu. Í þeim tilvikum sem lög takmarka ekki samningsfrelsi um uppgreiðslugjald megi fjárhæð gjaldsins að hámarki nema því tjóni sem lánveitandi verður fyrir vegna uppgreiðslunnar fyrir þann tíma sem umsaminn er. Ef kveðið er á um heimild til endurskoðunar vaxta í lánssamningi með föstum vöxtum skuli miða útreikning uppgreiðslugjalds við tímann fram að næsta endurskoðunardegi vaxta. Ráðherra setji nánari reglur um útreikning á tjóni vegna uppgreiðslu.
Framangreindar tillögur til breytinga á lögum nr. 121/1994, um neytendalán, eiga rætur að rekja til tillagna starfshóps sem ég skipaði til að gera úttekt á lagaumhverfi, eins og ég nefndi áðan, að því er varðar viðskipti neytenda og fjármálafyrirtækja í ljósi nútímaviðskiptahátta, einkum með tilliti til gjaldtöku. Starfshópurinn skilaði skýrslunni í árslok 2007. Fulltrúar helstu hagsmunaaðila áttu sæti í hópnum, svo sem Fjármálaeftirlitið, Neytendastofa, Neytendasamtökin, Samtök fjármálafyrirtækja og talsmaður neytenda, auk fulltrúa viðskiptaráðuneytis.
Í fjórða lagi er lagt til að frestur neytanda til að gera kröfu um greiðslu tryggingarfjár samkvæmt 18. gr. laganna verði lengdur úr einu ári í tvö ár frá afhendingu vöru eða þjónustu, eða í fimm ár þegar um ræðir söluhlut sem ætlaður er verulega lengri endingartími en almennt gerist um söluhluti. Þykir heppilegt að gæta samræmis við lög nr. 48/2003, um neytendakaup, og lög nr. 42/2000, um þjónustukaup, að því er varðar tímalengd frests til að bera fyrir sig galla.
Frumvarp þetta felur í sér réttarbót gagnvart neytendum og því er um að ræða mikilvægt frumvarp sem ég vona að nái fram að ganga á þessu þingi. Rétt er að vekja athygli á því, af því hér er um að ræða yfirgripsmikið mál og eitt álitaefni var uppi sem tekur til uppgreiðslugjalds annarra lánaflokka, að væntanleg er ný tilskipun frá Evrópusambandinu um neytendamál sem leysir af hólmi núgildandi tilskipanir á því sviði. Gert er ráð fyrir að öfugt við núgildandi tilskipanir muni væntanleg gerð kveða á um innleiðingu ákvæða í samræmi við orðanna hljóðan, þ.e. full innleiðing. En tillaga framkvæmdastjórnar að nýrri neytendalánaskipan eins og henni verður breytt í meðförum stofnana ESB gerir ráð fyrir að reglur um hámark uppgreiðslugjalds vegna neytendalána verði samræmdar innan Evrópu og takmarkanir á fjárhæð uppgreiðsgjalds tíðkast í mörgum Evrópuríkjum. Veðlán, sem er mjög stór lánaflokkur hér, falla hins vegar utan við gildissvið þessarar tilskipunar. Hinn 18. desember 2007 kom út hvítbók framkvæmdastjórnar um samþættingu veðlánamarkaða og er rannsóknarvinna hafin á vegum sambandsins um það hvort heppilegt sé að setja samræmdar Evrópureglur um veðlán, þar með talið hvað varðar uppgreiðsluákvæði. Samkvæmt því er töluvert langt í land þangað til þeirri vinnu á vettvangi Evrópusambandsins verður lokið, sérstaklega af því að veðlánin falla fyrir utan tilskipunina um neytendalán hjá þeim. Því þótti okkur í viðskiptaráðuneytinu ekki rétt að bíða mánuðum eða jafnvel missirum saman eftir því að breyta lögunum eins og hér er lagt til að gert verði þó svo að við munum að sjálfsögðu taka tillit til og fylgja eftir niðurstöðunni frá Evrópusambandinu eins og gefur augaleið, bæði hvað varðar neytendalánin og veðlánin ef það næst niðurstaða í þau.
Virðulegi forseti. Ég fagna því að frumvarp þetta skuli komið fram og þakka viðskiptaráðherra fyrir að flytja það. Það eru þó ákveðin atriði sem ber að vekja sérstaka athygli á.
Í 1. gr. er komið til móts við þau sjónarmið sem komu fram fyrir nokkru varðandi innheimtu kostnaðar vegna óheimils yfirdráttar þar sem fjármálastofnanir hafa áskilið sér rétt til að taka ákveðið gjald án þess að skýrar lagaheimildir væru fyrir hendi. Ég tel að þarna sé tvímælalaust komið til móts við og skapaður eðlilegur lagarammi um það sem þar er að ræða.
Varðandi efni frumvarpsins að öðru leyti þá eru tvímælalaust til bóta þær auknu upplýsingar sem þar er um að ræða. Það að upplýsa neytanda um fyrirhugaðar breytingar á gjaldskrá sem eru honum ekki til hagsbóta leggur auknar skyldur á hendur fjármálafyrirtækja og raunar nauðsynlegar vegna þess að í þeim tilvikum sem þarna er um að ræða eru fjármálafyrirtækin alltaf í ofurstöðu gagnvart neytandanum. Neytandinn hefur í raun ákaflega oft takmarkað val og möguleika og nauðsynlegt að hann geri sér grein fyrir og hafi upplýsingar um alla þá valkosti sem fyrir hendi eru hverju sinni.
Það er síðan stórt atriði sem kveðið er á um í 3. gr. varðandi uppgreiðslugjaldið, að óheimilt sé að krefjast greiðslu uppgreiðslugjalds á eftirstöðvum lána í íslensku krónum með breytilegum vöxtum, og ber að fagna að skuli vera komin fram tillaga um það. Vonandi næst þetta atriði lagafrumvarpsins fram sem allra fyrst. Það er þó eitt í því sem ber að skoða, það varðar það atriði þar sem heimila á áfram að semja um uppgreiðslugjald og taka slíkt gjald og að það skuli þá miðað við að þar sé um að ræða þann kostnað sem fellur á lánveitanda eins og segir í 4. mgr. 3. gr.:
„Í þeim tilvikum sem heimilt er að semja um uppgreiðslugjald má fjárhæð gjaldsins að hámarki vera það tjón sem lánveitandi verður fyrir vegna uppgreiðslunnar fyrir þann tíma sem umsaminn er.“
Þá velti ég því fyrir mér, þótt þarna sé ákvæði um að hæstv. viðskiptaráðherra setji nánari reglur um útreikning á tjóni vegna uppgreiðslu, hvort ekki væri samt sem áður nauðsynlegt að setja ákvæði um það hvað gjaldið mætti nema að hámarki og miða þá hugsanlega við höfuðstól lánsins. Í sjálfu sér mætti velta því fyrir sér hvort þá mætti miða við að að hámarki gæti það gjald numið einu prósenti af höfuðstól eða hálfu prósenti af höfuðstól. Það er spurning hvaða viðmiðun telst eðlileg. Það líka ákaflega mikilvægt hvernig reglurnar verða mótaðar um það hvað telst til raunverulegs kostnaðar viðkomandi lánveitanda í þessu sambandi, því að sjálfsögðu er það viðfangsefni fjármálafyrirtækja að hafa peningana í vinnu og nýta arð, þ.e. þess vaxtamunar sem þeir fá af því í umræddu tilviki. En kostnaðurinn getur varla orðið miklu meiri en sem nemur þeim vaxtamun sem kann að verða þann tíma sem peningarnir eru ónotaðir og ekki lánaðir öðrum, þ.e. sá kostnaður sem verður vegna frágangs skjala og annars þess háttar. Við erum að tala um minni háttar kostnað í flestum tilvikum.
Við venjulegar aðstæður í þjóðfélagi fellur sáralítill kostnaður á lánveitanda vegna þess að gjaldið er uppgreitt. Það er eingöngu í þeim tilvikum þar sem slíkt offramboð er á lánsfjármagni að lánveitendur eiga erfitt með að koma því í vinnu. Það vandamál hefur ekki verið til staðar í okkar þjóðfélagi svo lengi sem ég man vegna þess að hér hefur verið, ef eitthvað er, frekar lánsfjárskortur en offramboð á lánum ef undanskilin eru nokkur undanfarin ár en þó ekki svo að peningar hafi stoppað inni í lánastofnunum þannig að til tjóns hafi orðið fyrir þær stofnanir og jafnvel um að ræða að það hlutfall sem þeim er heimilað að lána miðað við lánareglur hafi verið mjög rúmt. Kostnaður, tjón lánveitanda í þessu tilviki er því almennt hverfandi ef nokkurt. Það ber að taka tillit til þess varðandi útreikning á tjóni eða meintu tjóni vegna uppgreiðslu lána.
Þess ber líka að geta að í mörgum tilvikum getur verið um hagnað viðkomandi lánastofnunar að ræða við að innleysa peninga og með tilliti til þess verður að vera eðlilegt samræmi á milli þess með hvaða hætti farið er að. Ég tel þess vegna nauðsynlegt að setja skýr ákvæði um ákveðið hámark sem hægt er að gera kröfu um að lánastofnanir fái greitt þegar um uppgreiðslu er að ræða og það séu skýrar reglur að um raunverulegt tjón lánastofnunar sé að ræða en slíku er sjaldnast fyrir að fara.
Virðulegi forseti. Hæstv. viðskiptaráðherra hefur mælt fyrir frumvarpi til laga um breytingar á lögum nr. 121/1994, um neytendalán. Eins og fram kom í máli hæstv. viðskiptaráðherra er frumvarpið samið á grundvelli skýrslu starfshóps sem hann skipaði í ágúst sl. Í starfshópnum sátu átta manns og m.a. fulltrúar frá Fjármálaeftirlitinu, Neytendastofu, Neytendasamtökunum, Samtökum fjármálafyrirtækja, talsmanni neytenda auk starfsmanna ráðuneytisins.
Fram kom í skýrslu starfshópsins, sem hittist alls tíu sinnum, að allir þátttakendur voru sammála um að bæta megi íslenskt lagaumhverfi er snýr að réttindum og skyldum í fjármálaþjónustu frá því sem nú er. Einnig voru allir þátttakendur í starfshópnum sammála um að upplýsingagjöf og gegnsæi í viðskiptum fjármálafyrirtækja gagnvart neytendum sé lykilatriði hvað varðar heimildir til gjaldtöku vegna ólíkra þjónustuþátta.
Í frumvarpinu eru fjórar greinar. Um FIT-kostnað svokallaðan, um upplýsingagjöf, uppgreiðslugjald lána og um greiðslu tryggingafjár. Viðskiptanefnd mun væntanlega taka frumvarpið til umfjöllunar, kalla fyrir nefndina hagsmunaaðila, kalla eftir og heyra þeirra sjónarmið. Eins og fram kom í greinargerð með frumvarpinu er ekki um heildarendurskoðun laga um neytendalán að ræða heldur breytingar sem varða ofangreindar fjórar greinar.
Í skýrslu starfshópsins, sem ég nefndi áðan, kemur fram að fyrir liggur tillaga að nýrri Evróputilskipun um neytendalán, tilskipun sem við þurfum væntanlega að innleiða inn í íslenska löggjöf þegar þar að kemur. Meginmarkmið þeirrar tilskipunartillögu er frekari sameining markaða og aukin neytendavernd líkt og aukin neytendavernd er meginmarkmið hér.
Ég ætla að nefna nokkra þætti í sambandi við þessa nýju Evróputilskipun sem er að vísu bara í tillöguformi eins og er. Þar er gert ráð fyrir að unnið verði að því að staðla framsetningu á samanburðarhæfum upplýsingum, að opna markaðinn, þennan Evrópumarkað, fyrir lánum á milli aðildarríkja og gera lánaumhverfi bæði opnara og gagnsærra. Í öðru lagi vildi ég nefna að þar er gert ráð fyrir að birta þurfi í lánaauglýsingum staðlaðar upplýsingar með helstu staðreyndum og tölum neytendum í hag þannig að þeir geti gert sinn samanburð. Í þriðja lagi að settar verði reglur um framsetningu skilmála og hvernig upplýsingar komi fram í lánatilboðum þannig að neytendur hafi aðgang og staðlaðar upplýsingar til að gera samanburð. Í fjórða lagi er talað um að settar verði samhæfðar reglur á EES-svæðinu um þær bætur sem lánveitendum er heimilt að krefjast vegna uppgreiðslu lána.
Aftur að þessum fjórum greinum frumvarpsins. Ég velti fyrir mér að hvaða leyti sú Evróputilskipun sem ég nefndi áðan og væntanleg er um neytendamál tekur á þáttum frumvarpsins. Hæstv. viðskiptaráðherra benti í máli sínu áðan á eitt, sem ég vissi ekki, að veðlán eru utan tilskipunarinnar um neytendalán. Það má því vel vera að ég þurfi að skoða þetta mun betur. Alla vega vöknuðu með mér þessar spurningar: Að hvaða leyti fjallar þessi væntanlega löggjöf, sem við þurfum að innleiða með Evróputilskipuninni, um sömu mál og við erum að fjalla um hér? Ég velti því þá fyrir mér líka hvort seinna í framtíðinni, og kannski innan ekki langs tíma, þurfi aftur að endurskoða þessa löggjöf. Mér hugnast ekki að vera með rótleysi í stöðunni gagnvart bæði neytendum og fyrirtækjum en ég lýsi því aftur yfir að ég þekki málið ekki nógu vel til að taka af skarið um það og þá sérstaklega eftir að hæstv. ráðherra hefur bent á að veðlán eru utan tilskipunar og það eru vissulega veðlánin sem við Íslendingar erum að taka í miklum mæli.
Ég gæti farið út í fleiri þætti hér. Mig langar aðeins að nefna FIT-kotsnaðinn. FIT stendur fyrir færsluskrá innstæðulausra tékka og sá kostnaður kemur til, eins og flestir neytendur þekkja, þegar um er að ræða óheimilan yfirdrátt af tékkareikningi. Mér skilst að það sé svolítið séríslenskt að þetta sé í þetta miklum mæli hérna og að bankastofnanir eða fjármálastofnanir leyfi yfir höfuð slíkt. Ég vil líka nefna að með nútímaviðskiptaháttum verður þessu vonandi útrýmt, og ég trúi því. Ég er á því eins og flestir að FIT-kostnaði sé stillt í hóf og sé sanngjarn. En við verðum að átta okkur á því að það er ekki eðlilegt í viðskiptaháttum að hafa óheimilan yfirdrátt.
Ég ætla ekki að nefna mikið meira að þessu sinni. Ég hlakka til að fá þessi mál inn á borð viðskiptanefndar. Við munum fara yfir þau með þeim hagsmunaaðilum sem um ræðir og vonandi fá þá á okkar fund.
Virðulegi forseti. Ég þakka þingmönnum fyrir málefnalegar ræður og góðar ábendingar. Þetta er stór málaflokkur og flókinn í sjálfu sér. Það er mikil vinna að fara í gegnum hann og plægja þannig að skýrt sé og skiljanlegt. Nefndinni, starfshópnum um gjaldtökuheimildir fjármálafyrirtækja, tókst það býsna vel og er mjög fróðlegt að fara í gegnum afrakstur þeirra og þá skýrslu sem ég sýndi hér áðan og hv. þm. Guðfinna Bjarnadóttir vitnaði til, og þingmennirnir báðir held ég.
Rétt í lokin vil ég ræða ábendingar hv. þm. Jóns Magnússonar um skilgreiningu á tjóni vegna uppgreiðslu og þá reglugerðarheimild sem lagt er til að ráðherra setji. Nú er verið að vinna tillögu af fræðimanni, nokkurs konar formúlu, sem segir til um hvernig tjónið er metið hverju sinni út frá gengismun og öðrum breytum sem máli skipta og eru áhættuatriði fyrir lánveitandann hvað varðar framtíðarfjármögnun lánaflokksins o.s.frv. Það mun þá koma til umfjöllunar í nefndinni og er sjálfsagt að það liggi mjög skýrt fyrir hvert hámarkið verði og eftir hvaða reglum eigi að reikna út tjónið sem lánveitandi verður fyrir ef neytandi greiðir lánið upp. Það er augljóst mál að það á ekki að vera geðþóttaákvörðun og verður ekki svo þannig að það fer eftir vaxtamun, gengismun og að ýmsu eftir ákveðinni formúlu.
Hvað varðar hitt atriðið sem hv. þm. Guðfinna Bjarnadóttir nefndi þá gat ég aðeins um það áðan að hjá Evrópusambandinu hefur lengi verið unnið við reglur um uppgreiðslugjöld og veðlánin eru þar ekki innifalin heldur einungis neytendalánin sem taka ekki til þeirra lánaflokka sem eru lengri tíma lán — það er töluvert lengra í land með húsnæðislán og hina stóru lánaflokka. Það var mat hópsins og okkar í viðskiptaráðuneytinu að niðurstaða tilskipunarinnar um veðlánin kalli ekki á það að við þurfum að endurskoða eða rífa þessi ákvæði upp aftur, sem lagt er til að bætt verði inn í lögin, heldur sé það þá í mesta lagi nýtt ákvæði um aðra lánaflokka ef út í það er farið af því að lánin eru ólík og lánahefðirnar eftir löndum býsna ólíkar þar sem ábyrgðamannafyrirkomulag sem við þekkjum svo vel tíðkast óvíða o.s.frv.
Það er áríðandi að koma þessum breytingum fram hvað sem líður tilskipunum síðar — fyrst voru bundnar vonir við að niðurstaða væri komin í það þegar þetta mál var unnið en svo reyndist ekki vera. Við töldum þá enga ástæðu til að bíða frekar eftir því en skoða þetta nánar út frá því þegar þar að kemur.
Frumvarpið gengur til 2. umr.
Frumvarpið gengur til viðskn.