Alþjóðaþingmannasambandið 2015, ein umræða.
Forseti. Ég mun mæla fyrir þessari skýrslu vegna fjarveru formanns Íslandsdeildar Alþjóðaþingmannasambandsins. Ég verð að segja það fyrst að Alþjóðaþingmannasambandið er einhver stórkostlegasti vettvangur sem ég hef tækifæri til að starfa á. Þar koma saman 166 lönd ásamt mjög mörgum öðrum fulltrúum, til dæmis frá mannréttindasamtökum og víðar að. Þar koma þingmenn saman tvisvar á ári og fara mjög ítarlega í mikilvæg málefni. Það er alveg einstakt að fá tækifæri til að hitta þingmenn frá löndum sem maður hafði nánast aldrei heyrt um og geta átt með þeim samstarf um hluti sem manni hefði aldrei dottið í hug að maður gæti átt sambærileg sjónarhorn með, það er ótrúlega dýrmætt að fá tækifæri til að dýpka þekkingu sína á þessum stóra heimi okkar.
Ég ætla aðeins að fara yfir störf nefndarinnar á árinu sem var að líða.
Af þeim fjölmörgu og margþættu málum, sem fjallað var um á vettvangi Alþjóðaþingmannasambandsins, IPU, á árinu 2015, eru nokkur atriði sem Íslandsdeildinni þykir standa upp úr með tilliti til markmiða sambandsins, sem eru að vinna að friði og samstarfi meðal þjóða og treysta lýðræði og þjóðkjörin fulltrúaþing í sessi.
Fyrst ber að nefna málefni innflytjenda og flóttamanna sem voru mjög til umræðu á haustþingi IPU. Lögð var áhersla á mikilvægi siðferðislegra og efnahagslegra þátta fyrir sanngjarnari og mannúðlegri stefnu varðandi innflytjendur og flóttamenn. Meðal annars var lögð áhersla á stuðning við flóttamenn frá Sýrlandi og nágrannaríkin sem taka á móti hundruðum þúsunda flóttamanna frá landinu. Jafnframt var ályktað um hlutverk IPU, þjóðþinga, alþjóðasamfélagsins og svæðisbundinna stofnana við að veita nauðsynlega vernd og aðkallandi stuðning við flóttamenn vegna stríðsástands, innanlandsátaka og félagslegra aðstæðna, samkvæmt meginreglum alþjóðlegrar mannréttindalöggjafar og siðareglna. Haft var að markmiði að virkja þjóðþing og alþjóðastofnanir til að tryggja vernd og stuðning við flóttamenn í heiminum.
Þá var rætt og ályktað um lýðræði í stafrænum heimi og ógnir gegn friðhelgi einkalífs. Birgitta Jónsdóttir var annar tveggja höfunda ályktunarinnar, fyrst íslenskra þingmanna til að fá ályktun samþykkta hjá IPU. Í ályktuninni, sem var samþykkt einróma á haustþinginu, var meðal annars lögð áhersla á að öll löggjöf á sviði eftirlits, friðhelgi einkalífs og persónulegra gagna verði að byggjast á meginreglum lögmætis, gagnsæis, meðalhófs, nauðsynjar og réttarríkis og voru þjóðþing hvött til að gaumgæfa landslög og verklag ríkisstofnana og/eða eftirlitsstofnana sem starfa í umboði þeirra til að tryggja að þær virði alþjóðalög og mannréttindi, einkum varðandi rétt til friðhelgi einkalífs, og skorað var á þjóðþing að tryggja, með þessari endurskoðun, að opinber fyrirtæki og einkafyrirtæki verði ekki neydd til að vinna með stjórnvöldum að aðgerðum sem skerða mannréttindi viðskiptavina þeirra, með þeim undanþágum sem kveðið er á um í alþjóðlegum mannréttindalögum.
Einnig fór fram umræða um hlutverk þjóðþinga við að berjast gegn hryðjuverkum sem eru framin af hryðjuverkasamtökum eins og Daesh/ISIS og Boko Haram gegn almennum borgurum, sérstaklega konum og stúlkum. Í umræðum um neyðarályktunina var lögð áhersla á að ekki beri að tengja hryðjuverkastarfsemi við trúarbrögð, þjóðerni eða þjóðfélagshópa. Þá beri að líta svo á að hvers kyns hryðjuverk séu glæpir og að þau séu alltaf óréttlætanleg, sama hver ástæðan er og sama hver fremur þau.
Á vorþingi IPU var fjallað um ný markmið Sameinuðu þjóðanna um sjálfbæra þróun þar sem fulltrúar Alþingis lögðu meðal annars áherslu á menntun og jafnrétti kynjanna sem forsendu farsællar innleiðingar og framkvæmdar markmiðanna. Þeir sögðu að leggja þyrfti ríka áherslu á hvernig tryggja megi framgang nýju markmiðanna með ábyrgð stjórnvalda að leiðarljósi og áherslu á hinn mannlega þátt þeirra. Af öðrum stórum málum, sem tekin voru til umfjöllunar á þingum IPU árið 2015, má nefna vígbúnað á internetinu, hvernig tryggja megi vernd gegn eyðileggingu og hnignun menningararfleifðar mannkyns, alþjóðalög í tengslum við fullveldi ríkja og íhlutunarleysi um innanlandsmál.
Þá ber að nefna mikilvægt starf IPU til að efla lýðræði en mörg aðildarþing sambandsins eru ekki lýðræðislega kjörin og í sumum fer ekkert eiginlegt löggjafarstarf fram. Sem dæmi um slíkt starf árið 2015 má nefna tveggja daga fund í tengslum við loftslagsráðstefnu Sameinuðu þjóðanna sem var haldin í París og svæðisbundna málstofu um ný þróunarmarkmið Sameinuðu þjóðanna fyrir þjóðþing í Austur-Evrópu. Enn fremur gefur Alþjóðaþingmannasambandið út handbækur og skýrslur fyrir þingmenn til að hjálpa þeim að hafa áhrif í mismunandi málaflokkum. Á árinu 2015 voru meðal annars gefnar út skýrslur um hjálparstarf og meðferðir við HIV-veirunni.
Mig langaði kannski aðeins, því að það er alls ekki nægilegur tími til að fara yfir alla skýrsluna, þó að hún sé nú ekki mjög löng, að fara yfir 132. þing IPU sem haldið var í Hanoi frá 28. mars til 1. apríl.
Af hálfu Íslandsdeildar þingmannanefndar IPU sóttu fundinn Ragnheiður Ríkharðsdóttir formaður, Ásmundur Einar Daðason varaformaður og Birgitta Jónsdóttir, auk Örnu Gerðar Bang, ritara Íslandsdeildar.
Helstu mál á dagskrá voru hvernig stuðla mætti að nýju kerfi varðandi stjórnun vatns í heiminum, alþjóðalög í tengslum við fullveldi ríkja, íhlutunarleysi um innanlandsmál og mannréttindi og friðhelgi einkalífs á 21. öldinni og lýðræði framtíðar. Þá fór fram almenn umræða um ný markmið Sameinuðu þjóðanna um sjálfbæra þróun, auk þess sem haldinn var fundur þingkvenna. Enn fremur fór fram utandagskrárumræða um hlutverk þjóðþinga við að berjast gegn hryðjuverkum sem eru framin af hryðjuverkasamtökum eins og ISIS og Boko Haram gegn almennum borgurum.
Ég var svo lánsöm, út af því inngripi sem bandarísk yfirvöld höfðu gagnvart friðhelgi einkalífs míns í tengslum við sjálfboðastarf sem ég vann fyrir samtökin Wikileaks árið 2009 og snemma árs 2010, að mitt mál fékk sérstaka umræðu og umfjöllun hjá mannréttindanefnd IPU. Þessi nefnd er mjög merkileg. Ég hefði sennilega aldrei komist að því að hún væri til nema einmitt út af því að mitt mál var tekið fyrir þar. Þetta er eina viðurkennda alþjóðanefndin sem aðstoðar þingmenn í nauð. Það er nefnilega þannig að í mörgum löndum þá hreinlega hverfa þingmenn. Þeir eru hamlaðir í að sinna störfum sínum eða eru fangelsaðir og jafnvel pyndaðir. Ég verð að segja að eftir því sem ég hef kynnst Alþjóðaþingmannasambandinu IPU meira því merkilegri finnst mér þessi vettvangur. Hann hefur verið til frá 1889 og sífellt vaxið og þarna er verið að ná inn ríkjum sem búa nánast við ekki neitt lýðræði; þar geta menn rætt beint við fulltrúa frá þeim ríkjum og jafnvel reynt að inspírera ungu kynslóðina sem þarna kemur, því að búið er að stofna sérstaka deild ungra þingmanna hjá Alþjóðaþingmannasambandinu, sem hittist yfirleitt áður en stóra þingið hefst — þar er ótrúlega mikil gerjun í gangi og mikið rætt um leiðir til að auka til dæmis beint lýðræði. Það má segja að virkustu löndin þar séu mörg ríki frá Afríku sem maður hefur ekki haft tækifæri til að kynna sér nægilega vel.
Það vekur hjá manni miklar vonir þegar maður fær tækifæri til að fjalla um stóra hluti eins og til dæmis réttindi til aðgengis að vatni, stóra hluti er lúta beinlínis að grundvallarstoðum lýðræðis og hvort það sé rétti farvegurinn fyrir mörg af þessum ríkjum. Það sem hefur valdið áhyggjum er að þarna hefur þróast ákveðin geópólitík sem mér finnst ekki gott og ég mun leggja fram einhvers konar tillögur um það hvernig mætti hrista það aðeins upp.
Ég fékk það tækifæri að skrifa ályktun fyrir Alþjóðaþingmannasambandið, sem var byggð á áhyggjum mínum sem og mjög margra annarra eftir að hafa hlustað á fyrsta viðtalið við Edward Snowden, þegar hann var í Hong Kong. Þar lagði hann til þrjár leiðir til að tryggja vernd á friðhelgi einkalífs, ein væri að stuðla að betri lagasetningu heima fyrir, önnur að tryggja lagabreytingar í alþjóðasamþykktum og samstarfi og þriðja leiðin væri dulkóðun. Það var mér mikið fagnaðarefni, þegar ég lagði fram tillögu og ósk um að fá að gera ályktun fyrir Alþjóðaþingmannasambandið, um lýðræði í stafrænum heimi og ógn gegn friðhelgi einkalífs, að IPU varð við þeirri ósk. Það var ekki endilega auðvelt. Það er yfirleitt bara tekin fyrir ein ályktun á hverju þingi og við erum í samkeppni við þúsund manns, en það tókst.
Það sem mér fannst mikilvægt við þessa ályktun og vinnu við hana var að það komu 113 breytingartillögur og á einhvern hátt tókst að fara í gegnum þetta með gríðarlega stífri og góðri fundarstjórn frá þingmanni sem kom inn í þessa nefndarvinnu hjá þriðju nefndinni, sem fjallaði um lýðræði og mannréttindi. Fundarstjórnin tókst svo vel hjá þessari þingkonu frá Nýja-Sjálandi að okkur tókst að fara í gegnum allar þessar breytingartillögur á þinginu í Genf í haust og fá málið í gegn, það var samþykkt einróma sem er mjög ánægjulegt. Það sem var svo mikilvægt við þessa vinnu var að á einhvern hátt tókst að virkja öll þessi lönd. Þó að Rússland, Kína og Indland væru með mjög skaðlegar breytingartillögur tókst að hafna þeim og taka bestu tillögurnar inn. Þetta var alveg ótrúlegur fundur sem tók marga klukkutíma, þar sem við vorum að fara yfir þessar ályktanir.
Það er gríðarlega dýrmætt að hafa fengið tækifæri til að vinna með þingmönnunum hv. þm. Ragnheiði Ríkharðsdóttur sérstaklega og hv. þm. Ásmundi Einari Daðasyni og finna fyrir því trausti sem ég fann frá þeim gagnvart þeim störfum sem ég fékk tækifæri til að vinna fyrir hönd Íslands hjá Alþjóðaþingmannasambandinu. Þegar maður er í starfi þar sem maður fer út úr þessu dægurþrasi, sem oft vill brenna við hér í þingsal, og fær tækifæri til að vinna út frá málefnunum þá gerast hlutir sem erfitt er að miðla áfram hingað. Okkur tekst að finna leiðir til að setja á oddinn sameiginlega sýn á það hvert við erum að fara sem þjóð. Það finnst mér mjög dýrmætt. Og sú sýn sem við höfum lagt mikla áherslu á, og þá sér í lagi hv. þm. Ragnheiður Ríkharðsdóttir, er einmitt um réttinn til þess að sækja nám, og sérstaklega fyrir stúlkur. Hv. þm. Ragnheiður Ríkharðsdóttir hefur vakið mikla athygli hjá kollegum okkar, öðrum þingmönnum, í þessum víðfeðma hópi þingmanna sem sækja Alþjóðaþingmannasambandið. Ég held að það sé mjög mikilvægt að við höldum þeirri sérstöðu. En það vill nú svo til að við erum líka farin að vekja athygli á þeirri sérstöðu og sérhæfingu sem íslenskir þingmenn hafa lagt áherslu á, er lýtur að sjálfsögðu að norðurslóðum og öðrum leiðum í orkugjöfum, en líka að löggjöf fyrir 21. öldina.
Það segir margt þegar maður hefur verið að fylgjast með þessum störfum, bæði hjá Alþjóðaþingmannasambandinu og víðar þar sem þingmenn frá Íslandi hafa verið að störfum, hversu vel okkur hefur tekist að fá að axla ábyrgð í þessu starfi með því til dæmis að hafa frumkvæði að því að gera ályktanir sem og margt annað. Þannig að mér finnst það mjög ánægjulegt. Það sýnir einmitt að maður er ekki svona, eins og hv. þm. Unnur Brá Konráðsdóttir kom inn á áðan, í einhvers konar alþjóðastarfstúrisma. Enda er það alveg ljóst að þegar maður leggur það á sig að fara héðan og taka þátt í svona starfi fær maður mjög djúpstæða þekkingu á mörgum málaflokkum, þekkingu sem erfitt er að ná sér í hér heima. Maður fær mikla og góða innsýn í dýnamíkina sem er í gangi í alþjóðastarfinu og maður er ekki að fara þarna nema maður eigi erindi. Það hef ég nánast undantekningarlaust séð hjá þeim þingmönnum sem ég hef starfað með í alþjóðastarfi, og hef ég tekið þátt í tveimur alþjóðanefndum frá því að ég kom á þingið.
Mig langaði undir lok þessarar ræðu að nefna að Alþjóðaþingmannasambandið stóð fyrir sameiginlegum fundi IPU og franska þingsins í París 5.–6. desember í tengslum við loftslagsráðstefnuna þar. Það sem gerðist þar var líka mjög mikilvægt út af því að yfirleitt, þegar loftslagsráðstefna er haldin, er ekki mikið samráð við þingin; það fara ekki margir þingmenn á þessa ráðstefnu. Þar sem margir þingmenn voru að fara á fundinn hjá IPU og franska þinginu þá var einhvern veginn miklu betra aðgengi, bæði áður en við fórum á ráðstefnuna og á ráðstefnunni sjálfri, en hefur verið áður. Það tel ég vera mjög mikilvægt. Ég held að það sé mikilvægt að alþjóðanefndir af þessu tagi reyni að taka svona fundi samhliða stórum alþjóðaviðburðum þannig að þingmenn séu betur meðvitaðir um hvað verið er að gera í nafni þjóða þeirra.
Þetta var stórkostlega upplýsandi fundur í franska þinginu og við Ragnheiður Ríkharðsdóttir tókum báðar til máls. Ég leyfði mér að skammast aðeins í frönsku ríkisstjórninni fyrir að hafa annars vegar talað um mikilvægi þess að samráð væri haft við grasrót landanna og hlustað á almenning og hins vegar verið að handtaka og setja í stofufangelsi gríðarlega stóran hóp af fólki sem ómögulegt var að komast að af hverju var í stofufangelsi. Þá er þetta fólk sem mögulega gæti staðið fyrir mótmælum og það kom ekki í ljós fyrr en fólk losnaði úr þessari prísund af hverju það var þar — og í sumum tilfellum var engin sérstök ástæða, fólk þurfti ekki einu sinni að fara fyrir dómara. Mér finnst þetta mjög alvarleg þróun.
Ég hefði viljað geta farið miklu ítarlegar yfir skýrsluna og lesið hana alla, en ég vil hvetja þá sem hafa tök á að kynna sér störf alþjóðanefnda Alþingis, eða þeirra alþjóðanefnda sem Alþingi tekur þátt í, til þess, því að þar er að finna ótrúlegan hafsjó af fróðleik og það er nauðsynlegt að halda áfram á þeirri vegferð að koma þessu dýpra inn í þingstörfin.
Ég vil að lokum þakka tveimur aðilum sem unnu mjög mikla og óeigingjarna vinnu fyrir nefndina. Fyrst er að nefna ritara nefndarinnar, Örnu Bang, og starfsmann þingflokks Pírata, Aðalheiði Ámundadóttur, sem kom með til að hjálpa mér við vinnuna í tengslum við ályktunina í Genf á haustdögum.
Frú forseti. Ég vil byrja á að þakka hv. þm. Birgittu Jónsdóttur fyrir að flytja okkur skýrslu Íslandsdeildar Alþjóðaþingmannasambandsins. Það er greinilegt að á þessum vettvangi er verið að ræða mjög marga og mjög áhugaverða hluti. Ég held að það sé engum vafa undirorpið að þeir sem taka þátt í slíku starfi fá mjög djúpstæða þekkingu á mörgum málaflokkum. Þess vegna held ég að svona skýrslur séu alveg gríðarlega mikilvægar, því að alla vega við sem höfum áhuga á málunum munum lesa þær.
Þetta tengist svolítið inn á umræðuna sem fór fram fyrir nokkrum mínútum um þingmálið á undan þar sem við erum að tala um vægi utanríkismála inn í umræðuna. Það er greinilegt að á vettvangi Alþjóðaþingmannasambandsins er verið að taka á alveg gríðarlega mikilvægum málum í alþjóðlegu samhengi og nóg að nefna mál eins og stuðning við flóttamenn frá Sýrlandi og fleira. Ég velti því fyrir mér: Er þetta ekki alveg rakið dæmi um að búa þurfi til ferli svo að mál sem þessi, sem verið er að ræða á þessum vettvangi, komist einhvern veginn á dagskrá á þjóðþingunum? Ég sé það á skýrslutextanum að þar er orðalag eins og „þjóðþing hvött til að gera eitthvað“ eða „skorað á þjóðþing að (Forseti hringir.) tryggja eitthvað “ en þetta virðist ekki vera íslenskur vandi sem við stöndum frammi fyrir. Er þetta ekki (Forseti hringir.) einmitt dæmi um að við þurfum að (Forseti hringir.) koma þessu inn í þennan kvarða?
Forseti. Ég þakka kærlega fyrirspurnina. Jú, það er alveg gríðarlega mikilvægt að koma þessu í farveg. Sem dæmi má nefna að það stendur í ályktuninni sem ég fékk að skrifa fyrir IPU í samstarfi við þingmann frá Suður-Kóreu, sem reyndar sýndi mér það mikið traust að á endanum vann ég hana eiginlega bara héðan:
„Skorar á þjóðþing að tryggja að ríkisstjórnir þeirra vinni að öllu leyti með sérstökum erindrekum Sameinuðu þjóðanna um réttinn til friðhelgi einkalífs, um eflingu og vernd skoðana- og tjáningarfrelsis, um stöðu verjenda mannréttinda og eflingu og verndun mannréttinda og grundvallarfrelsis í baráttu við hryðjuverk, þar á meðal í tengslum við áskoranir á stafrænni öld; hvetur þjóðþing til að kynna sér tilmæli erindrekanna og að kveða á um nauðsynlegan lagaramma fyrir framkvæmd þeirra, eftir því sem við á.“
Það segir líka í lið 22:
„Hvetur þjóðþing eindregið til þess að auðvelda upplýsingavernd í netheimum og tengdum innviðum, til að vernda friðhelgi og einstaklingsfrelsi borgara með formlegri og óformlegri samvinnu og samböndum milli þjóða til að skiptast á upplýsingum og miðla reynslu; skorar enn fremur á þjóðþing að koma á samstarfi varðandi tækni og verklag og að vinna saman til að draga úr hættu á netglæpum og netárásum, og í þessu samhengi að nútímavæða milliríkjasamninga til að taka á fjölþættum verkefnum á stafrænum tímum, þar á meðal viðbragðshraða.“
Ég tek þetta sem dæmi þar sem þarna er mjög fast að orðið kveðið. Ef ég hefði ekki lagt fram skýrslubeiðni til innanríkisráðherra og fengið þetta þýtt þá væri ekkert verið að gera með málið. Þetta er aðeins eitt mál. Það er fjöldinn allur af öðrum málum sem rykfellur. Það er náttúrlega á ábyrgð okkar þingmanna að svo verði ekki.
Frú forseti. Ég er alveg hjartanlega sammála því að það er á ábyrgð okkar þingmanna að mál rykfalli ekki, en þegar einstaka þingmenn reyna vegna áhuga síns á málum að taka þau upp eða vegna þess að þeir sjá knýjandi pólitíska þörf á því að taka þau upp þá er alltaf voðalega þungt í vöfum þegar öll umgjörðin og formið og kerfið sem við vinnum eftir er því í rauninni í óhag. Þó svo að ég vilji ekki gera lítið úr ábyrgð okkar þingmanna held ég að mjög mikilvægt sé að við skoðum þetta á kerfislægum grunni og tökum á því þannig.
Mig langar að spyrja hv. þingmann í þessu seinna andsvari, af því að ég veit að hún hefur tekið þátt í ýmsu alþjóðastarfi á vegum Alþingis Íslendinga: Þekkir hún eitthvað hvernig þessu er háttað í öðrum löndum? Það má lesa út úr þessu orðalagi að því sé ábótavant, eða það sem mér finnst, að þessu sé ábótavant á fleiri stöðum en á Íslandi. Þekkir hv. þingmaður einhvers konar fyrirmyndir að því að þau mál sem rædd eru á vettvangi til að mynda Alþjóðaþingmannasambandsins eða á vettvangi annars alþjóðastarfs fari þar inn í einhvers konar farveg þar sem málin eru tekin upp og til afgreiðslu á þjóðþingum tiltekinna ríkja?
Ég þakka fyrir spurninguna. Ég hef einmitt kallað eftir þessum upplýsingum og komist að því að þroskaðri lýðræði standa sig verst á meðan til dæmis Suður-Afríka er með ákveðinn farveg fyrir þetta sem er í anda þess sem við ræddum fyrr í dag í 2. umr., hvernig við getum tryggt að alþjóðanefndirnar og þær ályktanir sem fara fram í nafni okkar endi á þinginu í umræðu og í ályktunum. Ég er akkúrat að fara í slíkan leiðangur núna í mars á næsta fundi Alþjóðaþingmannasambandsins þar sem þetta verður sérstaklega rætt og er búin að bóka fund með forseta Alþjóðaþingmannasambandsins til þess að ræða meðal annars þessi mál við hann. Ég hlakka til að sjá hvað kemur út úr því.
Mig langar að skora á þá þingmenn sem hafa ekki haft tækifæri til þess að lesa ályktunina um stöðu lýðræðis í stafrænum heimi og ógnun við friðhelgi einkalífs og einstaklingsfrelsi. Ég lét hana fylgja með beiðni um skýrslu til innanríkisráðherra um þetta mál og það er mjög mikið af ábendingum þar sem við getum nú þegar byrjað að skoða hvort við getum ekki tekið til okkar. Mig langar líka að hvetja þingmenn í alþjóðastarfi til að koma starfi sínu á framfæri á Alþingi á einhvern hátt. Það er alveg ljóst að þessar umræður sem við eigum hér í dag þurfa að eiga sér stað með fleiri þingmönnum og þær þurfa að eiga sér stað oftar en einu sinni á ári, t.d. umræðan um IPU. Í fyrra var engin umræða, henni var frestað um heilt ár.
Virðulegi forseti. Ávallt þegar fram koma róttækar tæknibreytingar í samfélaginu eru þær til góðs og ills. Þegar við lærðum að nýta olíu þá gerði það okkur fært að keyra ýmist sjúkrabíla eða skriðdreka. Þegar kemur að upplýsingatækninni er það sama sagan, að um er að ræða tæknibreytingar sem valda gríðarlegum breytingum á samfélaginu sjálfu í grundvallaratriðum, sama hvort kemur að atvinnu, einkalífi eða jafnvel löggjöf, stjórnarfari o.s.frv. Þetta breytir menningunni okkar, þetta breytir framtíð okkar, þetta breytir tækifærunum og þetta breytir ógnunum. Þegar tæknibreytingar eru þess eðlis að þekking á henni er einungis á höndum sérfræðinga er hætt við að teknar séu rangar ákvarðanir af annars vel meinandi fólki.
Ég átti fyrr í dag í rökræðum við mann sem vildi til dæmis framfylgja höfundarétti á netinu með því að hlera beinlínis tengingar og greina efnið sem fer á milli notanda og einhvers handahófskennds aðila á netinu. Þar notaði sá aðili sem réttlætingu opinberanir Edwards Snowdens, notaði það sem réttlætingu fyrir því, sem einhvers konar fordæmi, sem er auðvitað fráleitt. En það undirstrikar hins vegar að ógnin er raunveruleg. Það er nefnilega gallinn við tækniframfarir á borð við upplýsingatæknina og olíuna hversu gagnlegir þessir hlutir eru, hversu mikið afl, hversu mikil tækifæri þeir leysa úr læðingi. Þá liggur á að tæknin sé nýtt rétt og við séum meðvituð um afleiðingar gjörða okkar. Eins og fyrr greinir er hætt við að við gerum mjög alvarleg mistök ef við skiljum ekki eðli tækninnar og hvaða áhrif aðgerðir okkar hafa.
Í þessu sambandi hefur átt sér stað alþjóðlega mikil umræða um áhrif tækniframfara á mannréttindi og borgararéttindi. Tilhneigingar eru meðal allra stórra þjóða, held ég, og allra hervelda, allra leyniþjónustna, allra lögregluembætta sem yfir höfuð hafa aðgang að tækninni, að nýta hana til eftirlits, sem þýðir í reynd til hlerana. Það er sömuleiðis rík tilhneiging yfirvalda af allri sort, hvort sem þau yfirvöld eru í formi stjórnvalda eða fyrirtækja eða hvað eina, að hafa stjórn á umræðu og sér í lagi upplýsingum, því að stjórn yfir upplýsingum er stjórn yfir mannlegu samfélagi og það er ekkert minna en það sem er í húfi á þessari annars áhugaverðu og ágætu 21. öld.
Því er afskaplega mikilvægt að Alþingi taki það alvarlega þegar Alþjóðaþingmannasambandið fjallar um málið með þeim hætti sem það hefur gert og má það fá þakkir fyrir og þeir ágætu hv. þingmenn sem hafa staðið að því. En ég óttast að það verði áfram þannig að þessi málaflokkur, sem er mannréttindi á 21. öldinni í samhengi við upplýsingatæknibyltinguna, einkennist áfram af einhvers konar skilningsleysi, hvort heldur sem það er skilningsleysi gagnvart tækninni sjálfri eða skilningsleysi gagnvart mikilvægi þess að halda í þau réttindi. Sem fyrr greinir eru upplýsingar og upplýsingatækni afskaplega hentug. Það er afskaplega hentugt og heppilegt fyrir mjög marga að safna saman ógrynni af persónuupplýsingum og nýta það í alls konar tilgangi. Það er afskaplega heppilegt að hafa stjórn yfir upplýsingum. Í því felst freistingin, freisting hjá vel meinandi fólki sem vill samfélagi sínu vel en skilur ekki afleiðingar þess sem það gerir þegar kemur að upplýsingatækninni.
Ég er þó mátulega bjartsýnn vegna þess að sem betur fer gerast hlutir eins og þeir sem koma fram í þeirri skýrslu sem hér er til umræðu. Umræðan á sér stað. Hún er oft svolítið á eftir einhverjum röngum ákvörðunum. Eitt gott dæmi að mínu mati um ranga ákvörðun var að heimila sýslumanni að setja lögbann vegna höfundaréttarbrota, mig minnir að það hafi verið í þingmáli árið 2010 sem það gerðist á Íslandi. Það var mjög vond þróun, en ekki er útséð hvernig sú saga endar, enda eru þau mál enn þá til umfjöllunar hjá sýslumönnum og í dómskerfinu. Er þar kannski helst að segja frá þeirri baráttu höfundaréttarhafa eða rétthafa eins og STEF, stofnana sem verja þau réttindi gegn milliliðum á borð við netveitur.
Sífellt fæðast nýjar hugmyndir til þess að nýta tæknina til einhverra hugmynda sem virðast góðar og virðast kannski skynsamlegar í fyrstu, en þá er mikilvægt að staldra við og spyrja alltaf: Hvaða áhrif hafa þær á mannréttindi? Og ekki bara hvaða áhrif þær hafa samstundis á mannréttindi, heldur hvaða áhrif nálgunin hefur á mannréttindi. Gott dæmi um það er lokun vefsvæða. Lokun vefsvæðis er upptaka rits, það er það sama, miðillinn er bara öðruvísi. Ég held að ef við settum lög sem mundu færibandavæða upptöku rita þá mundi nú heyrast í einhverjum sem kærir sig um mannréttindi, það er hætt við því ef við áttum okkur ekki á að það er það sama á netinu að gera það. Það er það sama. Að sumu leyti verra, reyndar, vegna þess að það veldur því að ferlarnir til að hafa stjórn á upplýsingum verða skilvirkari, sem þeir eiga ekki að vera. Það á að vera erfitt að þagga niður í fólki. Það á að vera erfitt að hlera og njósna. Það á að vera átak til þess að halda í þau mannréttindi sem við annars tökum sem sjálfsögðum hlut á 21. öldinni. Því fagna ég þessari skýrslu og að umræðan eigi sér virkilega stað og vona að pólitíkin nái að halda í við tæknina.
Forseti. Mig langar til þess að lesa hér ályktunina Lýðræði í stafrænum heimi, ógnir við friðhelgi einkalífs og einstaklingsfrelsi, sem samþykkt var einróma á 133. þingi IPU í Genf 21. október 2015.
„133. þing Alþjóðaþingmannasambandsins minnir á leiðbeinandi meginreglur sáttmála Sameinuðu þjóðanna:
Minnir einnig á mannréttindi og grundvallarfrelsi sem felst í mannréttindayfirlýsingu Sameinuðu þjóðanna og viðeigandi alþjóðamannréttindasáttmálanum, þar á meðal í alþjóðasamningi um borgaraleg og stjórnmálaleg réttindi og alþjóðasamningi um efnahagsleg, félagsleg og menningarleg réttindi.
Minnir enn fremur á ályktun 118. þings IPU um hlutverk þjóðþinga í að skapa jafnvægi milli þjóðaröryggis, almenningsöryggis og einstaklingsfrelsis og að koma í veg fyrir ógnun við lýðræði (Höfðaborg, apríl 2008).
Bendir á ályktun allsherjarþings Sameinuðu þjóðanna 69/166, um rétt til friðhelgi einkalífs á stafrænni öld frá 18. desember 2014.
Bendir einnig á skýrslu mannréttindafulltrúa Sameinuðu þjóðanna um réttinn til friðhelgi einkalífs á stafrænni öld.
Minnir á leiðbeinandi reglur Sameinuðu þjóðanna um viðskipti og mannréttindi og með það í huga að bæði borgarar og fyrirtæki geti gegnt mikilvægu hlutverki í að auka eða draga úr mannréttindum, þar á meðal rétti til friðhelgi einkalífs og tjáningarfrelsis á stafrænum tímum, með tilliti til þess að grundvallarréttindi gilda einnig í netheimum.
Viðurkennir órofatengsl lýðræðis og réttar til friðhelgi, tjáningarfrelsis og upplýsingafrelsis og opins og frjáls internets, og í ljósi alþjóðlegrar viðurkenningar á rétti til friðhelgi einkalífs, vernd þess í alþjóðalögum og væntingar borgara um allan heim þess efnis að réttur til friðhelgi einkalífs sé varðveittur bæði í lögum og framkvæmd.
Viðurkennir einnig að á vettvangi stafræns eftirlits er ekki nóg að samþykkja og framfylgja lögum og að réttarfarsreglur séu stundum veikar og eftirlit óskilvirkt.
Lýsir áhyggjum af því að altækt eftirlit (mass surveillance) með stafrænum samskiptum og önnur form stafrænnar tjáningar feli í sér brot á rétti til friðhelgi einkalífs, þar á meðal þegar það er framkvæmt yfir landamæri og ógni rétti til tjáningarfrelsis og upplýsinga, sem og öðrum grundvallarmannréttindum, þar á meðal réttinum til friðsamlegra samkoma og félagafrelsis og grefur þannig undan þátttöku í lýðræði.
Viðurkennir þörf fyrir uppbyggingu færni og valdeflingu þingmanna og sérhæfðra þingnefnda til að benda á glufur í lögum, setningu laga um vernd mannréttinda, þar á meðal um réttinn til friðhelgi einkalífs og til að koma í veg fyrir brot á slíkum réttindum.
Áréttar ábyrgð þjóðþinga til að koma á, í samræmi við alþjóðlegar meginreglur og skuldbindingar, heildrænum lagaramma um fullnægjandi þingeftirlit til að hafa skilvirka sýn yfir aðgerðir ríkisstofnana og/eða eftirlitsstofnana á þeirra vegum, og til að tryggja að lagaleg ábyrgð verði öxluð á öllum brotum mannréttinda og einstaklingsfrelsis.
Beinir sjónum að þörf fyrir að virkja og hafa samráð við alla viðkomandi hagsmunaaðila, þar á meðal frjáls félagasamtök, skólakerfið, tæknisamfélagið og einkageirann varðandi stefnumörkun á stafrænum tímum.
Viðurkennir mikilvægi og sérþekkingu þjóðbundinna mannréttindastofnana, frjálsra félagasamtaka og talsmanna mannréttinda og hlutverk þeirra í eftirliti, stefnumótun, samráði og vitundarvakningu og fagnar auknu samstarfi milli þessara aðila og þjóðþinga og þingmanna um allan heim.
Bendir á starf og framlag þessara aðila, svo sem alþjóðareglur um virðingu mannréttinda við eftirlit með samskiptum (nauðsynja- og meðalhófsreglurnar), sem njóta stuðnings rúmlega 400 frjálsra félagasamtaka og alþjóðasambands netverja (Global Network Initiative).
Staðfestir þörf fyrir trygg og óskert tjáskipti í þágu almennings og verndar grundvallarréttinda.
Metur niðurstöður sérstaks erindreka Sameinuðu þjóðanna um eflingu og vernd tjáningarfrelsis og skoðanafrelsis, um notkun dulkóðunar og nafnleyndar.
Viðurkennir framlag þjóðþinga og áhrif þeirra á ákvarðanir sem greiða fyrir nauðsynlegum einhug innan lands og á alþjóðavísu varðandi samstilltar og skilvirkar aðgerðir í þessum málum.
1. Skorar á þjóðþing að taka þátt í þróun og framkvæmd heildarstefnu sem gerir almenningi kleift til lengri tíma litið að njóta þeirra umtalsverðu kosta sem internetið getur veitt efnahagslegu, félagslegu, menningarlegu og umhverfisvænu lífi til að ná sjálfbærnimarkmiðum Sameinuðu þjóðanna.
2. Leggur áherslu á að þessi heildarstefna miði að því, bæði lagalega og siðferðilega, að skapa stafrænt vistkerfi sem er fært um að tryggja öllum borgurum sömu réttindi og tryggja að frelsis þeirra sé gætt með skilvirkum hætti, einkum er kemur að því að kenna almenningi stafræna færni og tryggja jafnræði milli aðila, sem kemur í veg fyrir misnotkun á ráðandi stöðu.
3. Leggur áherslu á að öll löggjöf á sviði eftirlits, friðhelgi einkalífs og persónulegra gagna verði að byggjast á meginreglu lögmætis, gagnsæis, meðalhófs, nauðsynjar og réttarríkis.
4. Hvetur þjóðþing til að endurskoða lagaramma og verklagsreglur að því marki að efla og auka aðild og þátttöku almennings á stafrænum tímum.“
Nú verð ég að hætta út af því að ég er svo veik. Ég hvet fólk til þess að klára að lesa þessa ágætu ályktun.