umboðsmaður barna, 1. umræða.
Herra forseti. Ég mæli fyrir frumvarpi til laga um breytingu á lögum um umboðsmann barna. Þetta embætti var stofnað 1. janúar 1995 með lögum nr. 83/1994, um umboðsmann barna. Tillögur þessa efnis hafa áður verið lagðar fram í nokkur ár og ég nefni sérstaklega tillögur þáverandi hv. þm. Guðrúnar Helgadóttur rithöfundar sem var mikill talsmaður barna á Alþingi á þeim tíma.
Meginhlutverk umboðsmanns barna hefur verið að vinna að því að stjórnvöld, einstaklingar, félög og önnur samtök einstaklinga og fyrirsvarsmenn lögaðila taki fullt tillit til réttinda, þarfa og hagsmuna barna. Í starfi sínu skal umboðsmaður barna setja fram ábendingar og tillögur um úrbætur sem snerta hag barna á öllum sviðum samfélagsins.
Frá því að þessi lög voru sett 1994 hafa engar efnislegar breytingar verið gerðar á þeim. Með lögfestingu samnings Sameinuðu þjóðanna um réttindi barnsins, barnasáttmálans, hafa íslensk stjórnvöld skuldbundið sig til að framfylgja ákvæðum sáttmálans í lögum, stjórnvaldsfyrirmælum og framkvæmd á öllum þeim sviðum sem hann nær til. Þar hefur embætti umboðsmanns barna mikilvægu hlutverki að gegna. Með frumvarpinu er lagt til að umboðsmanni barna verði falin aukin verkefni sem miða að því að styrkja enn frekar stöðu barna í íslensku samfélagi og stuðla að áframhaldandi innleiðingu barnasáttmálans. Markmiðið er að embættið verði öflugur og virkur málsvari barna í íslensku samfélagi, enn frekar en nú þegar er, og stuðli að því að stefna stjórnvalda um barnvænt samfélag nái fram að ganga.
Meginefni frumvarpsins er fjórþætt. Í fyrsta lagi er lagt til að skýrar verði kveðið á um hlutverk umboðsmanns barna og áhersla lögð á réttindi barna, m.a. samkvæmt samningi Sameinuðu þjóðanna um réttindi barnsins og fleiri alþjóðasamningum sem lúta að réttindum barna eins og t.d. samningi Sameinuðu þjóðanna um réttindi fatlaðs fólks.
Í öðru lagi verði umboðsmanni falið að afla og miðla gögnum og upplýsingum um aðstæður barna og stöðu tiltekinna hópa barna hverju sinni, í samvinnu við ólíka aðila. Eiga þau gögn að liggja til grundvallar samræmdri og markvissri stefnu í málefnum barna á öllum stigum stjórnsýslunnar eins og gert er ráð fyrir í ákvæðum barnasáttmálans.
Í þriðja lagi er lagt til að lögfest verði að umboðsmaður skuli hafa virkt samráð við börn og hafa hóp barna sér til ráðgjafar en slíkur hópur hefur verið starfandi hjá embættinu um árabil án þess að kveðið sé á um það í lögum.
Loks er í barnasáttmálanum gerð krafa um þátttöku barna í ákvarðanatöku um öll málin sem þau varða og að tillit beri að taka til skoðana þeirra. Því er lagt til að lögfest verði ákvæði um að reglulega skuli halda barnaþing þar sem farið verði yfir stöðu og þróun í málefnum barna á helstu sviðum samfélagsins og að niðurstöður þingsins verði kynntar ríkisstjórn og hlutaðeigandi ráðherrum og ekki síður alþingismönnum.
Verði frumvarpið að lögum hefur það áhrif á starfsemi umboðsmanns barna með auknum skyldum og verkefnum. Embættið hefur áætlað þann kostnað sem hlýst af fyrirhuguðum breytingum og er gert ráð fyrir kostnaðarauka sem nemur 24 millj. kr. á ári næstu fimm ár til að mæta þörf fyrir fleira fólk vegna nýrra verkefna. Auk kostnaðar við barnaþing er gert ráð fyrir viðbótarstöðugildi hjá embættinu, eflingu kynningarstarfs og endurnýjun vefs. Er gert ráð fyrir þessum viðbótarútgjöldum í fjármálaáætlun og fjárlagafrumvarpi árið 2019.
Virðulegi forseti. Ég tel að með þessu frumvarpi sýni ríkisstjórnin í verki að hún tekur alvarlega þær skuldbindingar sem felast í sáttmála Sameinuðu þjóðanna um réttindi barnsins. Með frumvarpinu er ætlunin að styrkja stöðu barna í íslensku samfélagi með því að auka þátttöku þeirra í samfélagslegri umræðu og í allri ákvarðanatöku og stefnumótun í málefnum barna, ekki síst með tilkomu barnaþings. Jafnframt mun ríkisstjórnin leggja aukna áherslu á samstarf um málefni barna og ungmenna þvert á ráðuneyti eins og við ræddum í umræðum um síðasta mál þar sem samvinna þvert á ráðuneyti hlýtur einmitt að vera mjög mikilvæg í svona málaflokki. Við erum að hugsa um heilbrigðisráðuneyti, félagsmálaráðuneyti, mennta- og menningarmálaráðuneyti en líka umhverfisráðuneyti, þess vegna utanríkisráðuneyti ef við viljum setja málefni barna til að mynda í aukinn forgang eins og við höfum þegar gert með störfum okkar í mannréttindaráði Sameinuðu þjóðanna.
Þörf er á því að samhæfa betur þjónustu við börn og ungmenni og fjölskyldur þeirra á öllum sviðum opinberrar þjónustu og tryggja réttindi þessa hóps. Í samræmi við það undirrituðu hlutaðeigandi ráðherrar og Samband íslenskra sveitarfélaga viljayfirlýsingu 7. september sl. um aukið samstarf í málefnum er varða velferð barna. Í þeirri yfirlýsingu felst að ráðuneyti og sveitarfélög muni vinna saman að því að brjóta niður múra sem kunna að myndast á milli kerfa þegar tryggja þarf börnum heildstæða og samhæfða þjónustu.
Auk fyrrgreindra sjónarmiða um samhæfingu innan Stjórnarráðsins er jafnframt reynt að stuðla að virkri þverpólitískri umræðu og samstöðu um málefni barna með samvinnu stýrihópsins við þingmenn og þingnefndir. Samhliða stýrihópnum hefur verið sett á laggirnar nefnd þingmanna með fulltrúum allra þingflokka á Alþingi þar sem kraftar verða sameinaðir með það að markmiði að styrkja og samhæfa þjónustu við börn, tryggja að hún sé veitt þegar þörf krefur, sjá til þess að hún sé samfelld og gangi þvert á kerfi.
Áhersla verður lögð á skýra ábyrgð og verkaskiptingu og eftirfylgni þjónustu tryggð. Stýrihópurinn mun, auk fulltrúa frá Sambandi íslenskra sveitarfélaga, starfa með þingmannanefndinni. Fyrsti fundur hennar var 9. október sl.
Virðulegi forseti. Ég held að þetta samfélag væri um margt betra ef við hlustuðum meira á sjónarmið barna. Þetta hefur verið mér hugleikið allt frá því að ég fór að lesa bækur téðrar Guðrúnar Helgadóttur sem talaði mjög fyrir barnalýðræði og skrifaði meira að segja heila bók um Pál Vilhjálmsson sem stofnaði samtök krakka sem höfðu það að markmiði að gera heiminn betri. Eins og Páll Vilhjálmsson orðaði það gjarnan þegar hann sá fréttir í sjónvarpinu af hræðilegum voðaverkum í fjarlægum löndum: Sjáðu nú þetta, þetta hefði krakki aldrei gert.
Vafalaust hafði Páll töluvert fyrir sér í því. Það er nefnilega mikilvægt að hlusta á sjónarmið barna. Ég hef beitt mér fyrir þeim allt frá því að ég sat sem fulltrúi í fræðsluráði Reykjavíkur og fór af stað með tilraunaverkefni á sviði barna- og ungmennalýðræðis. Þegar ég varð mennta- og menningarmálaráðherra fékk ég tækifæri til að hafa áhrif á aðalnámskrá leik-, grunn- og framhaldsskóla þar sem lýðræði varð einn af hornsteinum námskrárinnar. Frábær verkefni hafa verið unnin á öllum þessum skólastigum síðan til þess að efla lýðræðisvitund barna og ungmenna og kenna þeim að starfa í og læra um lýðræði með því að vinna í lýðræði. Ég er þakklát fyrir að fá tækifæri til að leggja til þetta nýja fyrirkomulag, barnaþing, sem ég held að eigi eftir að verða lyftistöng í umræðu um málefni barna en líka verða okkur, ráðherrum, ríkisstjórn og þingmönnum, gríðarlega mikilvægt tækifæri til að fá bein og milliliðalaus samskipti.
Ég sé fyrir mér að þar muni sitja börn hvaðanæva að af landinu, það verði kallað eftir tilnefningum, að skólar hringinn í kringum landið nýti tækifærið og nýti það sem þeir hafa einmitt í aðalnámskránni og þau verkefni sem þeir hafa verið að vinna innan hennar til að setja mál á dagskrá þessa þings. Ég held að það skipti síðan alveg gríðarlegu máli að við sem eldri erum verðum tilbúin til að hlusta þegar að því kemur, að við forgangsröðum því að mæta á barnaþing þegar við fáum það tækifæri.
Ég er nokkuð viss um að aukin umræða og samræður okkar við börn og ungmenni hafa jákvæð áhrif á samfélagið allt, ekki bara málefni barna. Þau geta kennt okkur alveg gríðarlega margt. Sömuleiðis tel ég mikilvægt að umræða um börn og stöðu þeirra í samfélaginu verði reglulega á dagskrá Alþingis og hef því óskað eftir því að gera Alþingi á næstunni grein fyrir skýrslu sem umboðsmaður barna hefur skilað til forsætisráðherra.
Svo legg ég til að ég verði kölluð forsætis- og barnamálaráðherra. Nei, þetta var grín líka, bara fyrir hv. þm. Ólaf Ísleifsson, en að svo mæltu legg ég til að frumvarpinu verði vísað til 2. umr. og allsherjar- og menntamálanefndar.
Virðulegi forseti. Nú er það skylda okkar þingmanna að starfa samkvæmt stjórnarskrá og þeirri sannfæringu sem því fylgir, samkvæmt sannfæringu, samvisku og heiðarleika. Það er mikill samnefnari í þessu. Þegar ég var að vinna á leikskóla í gamla daga kynntist ég fullt af krökkum og heiðarleika þeirra. Ég hef oft sagt það síðan þá að ég myndi að mörgu leyti treysta þeim betur til að vera hér í þessum sal en okkur sem erum hér. Við getum lært ýmislegt um heiðarleika af börnum.
Í kjölfarið, út af barnaþingi, langaði mig til að spyrja hæstv. forsætisráðherra hvort börn fái að nota þennan sal.
Herra forseti. Ég hef oft mikið að segja en þessari spurningu hef ég ekki svar við því að þessum sal ræð ég ekki heldur forseti þingsins og forsætisnefnd Alþingis. En ég mun bera forsetanum þessa tillögu eða hugmynd og mér finnst sjálfsagt að við ræðum hana ef þessi salur myndi henta. Það kann þá að vera að einhverjar hindranir standi í vegi sem mér er ekki kunnugt um þar sem ég hef ekki forræði yfir þessum sal.
Herra forseti. Ég þakka kærlega fyrir þessa tillögu eða það sem hæstv. forsætisráðherra er að leggja fram. Mig langar til að fá forsætisráðherra til að skýra það fyrir mér og öðrum hvað þetta þýðir nákvæmlega. Ég er talsmaður barna fyrir þingflokk Pírata og allir þingflokkar eru með sína talsmenn barna. Við erum búin að hitta umboðsmann barna og UNICEF, fólk sem starfar á Íslandi á vettvangi Sameinuðu þjóðanna með það að meginmarkmiði að fylgjast með að innleiðingu sáttmála Sameinuðu þjóðanna um réttindi barna sé framfylgt. Ég hef verið að skoða réttindi barna og sér í lagi réttindi barna til náms við hæfi og hef tekið eftir því að það er svo margt í lögunum og svo margt í reglunum sem nær ekki lengra. Við erum með barnasáttmála og þar er talað um réttindi; við erum með barnasáttmála Sameinuðu þjóðanna um réttindi barnsins og þar er talað um réttindi til náms. Við erum með lög um leikskóla, grunnskóla, framhaldsskóla o.s.frv. Til grunnskólans hef ég verið að horfa því að börnin mín eru þar. Við erum með reglugerð um réttindi barna með sérþarfir sem hæstv. forsætisráðherra skrifaði undir sem menntamálaráðherra. Og réttindunum er vel upp stillt þegar maður fer að skoða þetta í kerfinu. Ég talaði við þessa aðila, umboðsmann barna og UNICEF, og svo talaði ég við Sjónarhól, regnhlífarsamtök sem eru að skoða réttindi barna með fötlun og alls konar önnur einkenni, ADHD o.fl., og aðstoða fólk í gegnum kerfið. Alltaf rekst maður á það sama, það vantar að innleiða þetta, þ.e. að þessu sé framfylgt. Réttindum barna, alla vega til náms við hæfi, er vel stillt upp í aðalnámskrá og öllum öðrum réttarheimildum sem ég var að nefna, en það vantar að innleiða þetta.
Eitt sem kom mjög skýrt fram hjá öllum þessum aðilum var þörf fyrir einhvers konar stefnumótun sem tekur þetta saman. (Forseti hringir.) Að hvaða leyti þýðir þetta heildstæða stefnumótun um innleiðinguna?
Herra forseti. Ég þakka hv. þm. Jóni Þór Ólafssyni fyrir þessa mikilvægu athugasemd. Breytingin sem verður með þessu frumvarpi, verði það að lögum, er að umboðsmaður barna fær lögfest hlutverk sem er að bæta hag barna, eins og það er orðað í tillögugreininni, og standa vörð um hagsmuni, þarfir og réttindi þeirra, m.a. samkvæmt samningi Sameinuðu þjóðanna um réttindi barnsins og fleiri alþjóðasamningum, svo sem nánar greinir í lögum þessum.
Síðan koma fleiri greinar, m.a. 3. gr. þar sem f-liður hljóðar svo:
„Við 2. mgr. bætast þrír nýir stafliðir, svohljóðandi:
g. afla og miðla gögnum og upplýsingum um aðstæður barna og stöðu tiltekinna hópa barna hverju sinni í samvinnu við ýmsa aðila.“
Þetta er gríðarlega mikilvægt ákvæði, tel ég, þó að ég hafi kannski mest rætt um barnaþingið því að það stendur mínu hjarta nærri. En þetta er gríðarlega mikilvægt ákvæði því að þá erum við í raun að fela embættinu þessa miðlægu sýn á gögnin sem þurfa að vera til staðar þannig að ólík ráðuneyti geti byggt stefnu sína á gögnum.
Síðan heldur þessi liður áfram:
„Þau gögn skulu lögð til grundvallar samræmdri og markvissri stefnu í málefnum barna á öllum stigum stjórnsýslunnar í samræmi við ákvæði samnings Sameinuðu þjóðanna um réttindi barnsins.“
Sú miðlæga sýn sem þarna á að verða til á að tryggja að barnasáttmálinn sé undirliggjandi þegar við mótum stefnu í menntamálum, heilbrigðismálum, félagsmálum o.s.frv.
Sömuleiðis er þarna kveðið á um að umboðsmaður barna eigi að stuðla að því að börn fái kynningu á samningi Sameinuðu þjóðanna um réttindi barnsins og þeim réttindum sem í honum felast. Það er auðvitað unnið að þessu víða, t.d. í skólakerfinu og af hálfu UNICEF, og þarna kemur þetta lögfesta hlutverk til umboðsmanns, að hann eigi að tryggja að öll börn séu upplýst um þessi réttindi.
Virðulegur forseti. Ég þakka hæstv. forsætisráðherra fyrir frumvarpið og ræðuna. Ég tek undir með henni, ég held að málið sé mjög mikilvægt og sem einn af talsmönnum barna á þingi fagna ég frumvarpinu og tækifærinu til að ræða þau mál frekar. Ég held að okkur væri öllum hollt að ræða meira málefni barna á þingi og setja upp barnagleraugun, eins og þeir gera sem eru talsmenn barna, umboðsmaður barna, UNICEF og Barnaheill, þegar við fjöllum um ýmis frumvörp og mál, svipað og við tölum um jafnréttisgleraugu.
Ég fagna frumvarpinu og vænti þess að nefndin fari vel yfir málið og kalli eftir umsögnum um það. Ég ætla ekki að úttala mig um það hvort frumvarpið sé fullkomið að öllu leyti eða hvort eitthvað þurfi að bæta í því en hugmyndafræðin er mjög góð. Hugmyndin um barnaþing finnst mér einstaklega áhugaverð. Ég verð að segja að mér finnst líka spurning hv. þm. Björns Levís Gunnarssonar um það hvort börnin fái að nota þennan sal einkar áhugaverð. Í ljósi þess að ég sit í hv. forsætisnefnd held ég að full ástæða sé til að ræða það sem og þann möguleika að við opnum þetta fallega hús og þá mikilvægu stofnun sem Alþingi er meira fyrir almenning. Ég hef haft tækifæri til að heimsækja mörg þjóðþing á ferðum mín sem þingmaður og fengið að ganga þar um þingsalina og sjá hvernig hlutirnir ganga fyrir sig, en hér höfum við haft þá hefð að þingsalurinn er almennt lokaður gestum, fólk má aðeins standa í hliðarherbergjum og horfa inn í þingsalinn. Ég held að vel færi á því að við opnum aðeins frekar þá starfsemi sem á sér stað hér og að það væru börnin sem fengju tækifæri til þess á barnaþingi, ef það skyldi henta.
Mig langar í því samhengi að ræða það sem við fórum svolítið yfir á síðasta þingi, kosningaþátttöku ungs fólks og hvort færa ætti kosningaaldurinn niður, sérstaklega varðandi sveitarstjórnir. Við eyddum töluverðum tíma í að ræða það og öll erum við sammála um að við viljum ýta undir kosningavitund og þátttöku ungs fólks. Það að halda barnaþing og ræða oftar um málefni barna held ég að sé mjög góð leið þegar kemur að því, því að það er svo mikilvægt að ýta undir lýðræðisvitundina. Ég þekki það sjálf eftir að hafa starfað lengi í sveitarstjórn að fáir fundir voru jafn áhugaverðir og þegar við áttum fund með ungmennaráðum sveitarfélagsins. Oft komu þar fram virkilega áhugaverðar ábendingar og sjónarmið sem okkur sem eldri erum hefði ekki dottið í hug nema með aðstoð unga fólksins.
Mig langar að þakka kærlega fyrir frumvarpið. Ég held að áhugavert verði að fá að fylgja því úr hlaði. Ég vil líka hvetja okkur sem gegnum starfi talsmanna barna til að taka frumvarpið sérstaklega fyrir og fara betur yfir þau mál sem hér er fjallað um varðandi barnaþingið o.fl.
Frumvarpið gengur til 2. umr.
Frumvarpið gengur til allsh.- og menntmn.