samkeppnisúttekt á löggjöf og regluverki, fyrri umræða.
Herra forseti. Ég mæli hér fyrir tillögu til þingsályktunar um samkeppnisúttekt á löggjöf og regluverki. Tillagan hljóðar svo: Alþingi ályktar að fela forsætisráðherra að láta vinna heildstæða úttekt á löggjöf og regluverki hér á landi með hliðsjón af áhrifum á virka samkeppni á markaði. Við vinnuna verði leitað eftir samstarfi við Efnahags- og framfarastofnunina, OECD. Heimilt verði að skipta úttektinni í áfanga en henni skuli þó að fullu lokið fyrir árslok 2021.
Það er ekkert launungarmál, herra forseti, að það er því miður svo að áhugi okkar á frjálsri og óheftri samkeppni hefur mestallan fullveldistímann, í það minnsta, verið heldur takmarkaður. Má segja í raun og veru að alls kyns höft, viðskiptahöft, gjaldeyrishöft, takmarkanir af hálfu hins opinbera á frjálsri atvinnustarfsemi, hafi einkennt þetta tímabil öðru fremur, sem er miður þegar horft er til sögu okkar. Ef við horfum t.d. til þeirra Íslendinga sem börðust hvað harðast fyrir sjálfstæði landsins á sínum tíma, eins og Jóns Sigurðssonar, sem oftast var nefndur forseti, þá einkenndi það einmitt þessa menn öðru fremur hversu einlægir baráttumenn þeir voru fyrir frelsi í viðskiptum, bæði innan lands og landa á milli og höfðu einlæga trú á því að það væri farsælasta leiðin til að byggja upp öflugt og gott samfélag.
Hins vegar virðist vera að fljótlega upp úr fullveldisstofnun hafi áhugi íslenskra stjórnmálamanna á frjálsri samkeppni dofnað verulega og mætti jafnvel segja að áhugi þeirra hafi vaxið í jöfnu hlutfalli á móti á að stýra atvinnulífinu með einhverjum hætti og sérstaklega þá stýra því hvaðan atvinnulífinu væri stýrt. Enn eimir því miður eftir af því í samfélaginu í dag og það var í raun og veru ekki fyrr en með inngöngu okkar, fyrst í Fríverslunarsamtök EFTA og síðan með aðildinni að Evrópska efnahagssvæðinu sem við tókum til við að uppfæra samkeppnislöggjöf okkar og reyna að innleiða hér sæmilega frjálsa samkeppni og eftirlit með atvinnulífinu hvað þetta varðar.
Þrátt fyrir að margt hafi áunnist á þeim 25 árum sem liðin eru frá því að við gerðumst aðilar að Evrópska efnahagssvæðinu, eimir enn mjög eftir af ýmsum samkeppnishindrunum í lögum okkar og regluverki. Það er óumdeilt að öflugt og gott samkeppnisumhverfi stuðlar að auknum hagvexti og aukinni framleiðni, lægra verði og betri lífskjörum almennt. Það er kannski furðulegt hversu lítið stjórnmálin hafa sinnt þessu mikilvæga máli í gegnum tíðina. Rekstrarumhverfi sem auðveldar nýjum fyrirtækjum að takast á við þau sem fyrir eru á markaði og skapar tækifæri til vaxtar fyrirtækja á grundvelli samkeppnishæfni þeirra er einmitt nauðsynlegt fyrir neytendur og fyrirtæki.
Fjöldi rannsókna hefur sýnt að atvinnugreinar sem búa við meiri samkeppni uppskera meiri vöxt í framleiðni. Eins og við þekkjum mætavel, t.d. úr umræðu í kjaraviðræðum, þá er á endanum grundvöllur kjarabóta hér á landi framleiðnivöxturinn, hann er beinn ávinningur launþega, ekki bara í lægra vöruverði heldur einnig á endanum í svigrúmið til hærri launa en ella. Fyrirtækin sem búa við hátt samkeppnisstig leggja nefnilega meiri áherslu á framleiðnina og að halda aftur af kostnaðarhækkunum en fyrirtæki á fákeppnismörkuðum. Ástæðan er nokkuð augljós. Fyrirtæki á samkeppnismarkaði tekur verðmyndun af markaði og getur því ekki sjálfkrafa velt kostnaðarhækkunum út í verðlag, ólíkt fyrirtæki í fákeppnisumhverfi sem gjarnan á nokkuð auðvelt með að ryðja kostnaðarhækkunum út í verðlagið vegna skorts á valfrelsi neytenda.
Það er heldur enginn vafi á því að óþarflega íþyngjandi regluverk eða rekstrarumhverfi sem ýtir undir fákeppni eða einokun getur reynst skaðlegt fyrir hagvöxtinn. Það er vel þekkt í þessum efnum að það er mun erfiðara fyrir t.d. ný fyrirtæki að leita inn á markaði þar sem regluverk er flókið og íþyngjandi, óþarflega íþyngjandi, og í því felst ákveðin samkeppnisvernd fyrir þau fyrirtæki sem þar starfa, fyrir utan augljósar takmarkanir sem oft eru reistar í lögum og reglugerðum við samkeppninni sjálfri.
Einnig má leiða líkur að því að aukin samkeppni hafi jákvæð áhrif á jöfnuð. Fákeppni eða einokun er nefnilega alltaf á kostnað almennings í formi hærra vöruverðs. En ávinningurinn af fákeppninni rennur til fárra eigenda viðkomandi fyrirtækja. Það eru gjarnan hinir fátækustu sem verða verst úti ef samkeppni eða skortur á samkeppni leiðir til hærra vöruverðs eða lakari gæði hennar. Að sama skapi sýna rannsóknir að þó svo að aukin samkeppni leiði oft af sér hagræðingu og fækkun starfa til skemmri tíma séu áhrifin til lengri tíma á atvinnustig ekki augljós. Samkeppninni fylgir nefnilega líka nýsköpun og á endanum kemur mikil og kröftug starfasköpun eða myndun nýrra starfa í kjölfarið á aukinni framleiðni, háu samkeppnisstigi í atvinnulífinu.
Í greinargerð með þingsályktunartillögu þessari er farið ágætlega yfir vöruverð á nokkrum mörkuðum hér á landi yfir tímabil tveggja áratuga 1997–2018, og verður satt best að segja, herra forseti, að það er mjög sláandi að sjá þann verðsamanburð. Reynt er að leggja mat á samkeppnisstig viðkomandi markaða og er alveg augljóst af þeirri mynd að dæma að samkeppni hefur veruleg áhrif á vöruverð, líka hér á landi. Þannig eru þær vörur sem hækkað hafa hvað mest einmitt þær vörur sem háðar eru hvað mestum samkeppnishindrunum, fákeppni eða jafnvel einokun. Má þar nefna þætti eins og póstþjónustu, sem hefur liðlega fjórfaldast í verði á þessu viðmiðunartímabili.
Hið sama má segja um kostnað við leigubifreiðar eða heilbrigðisþjónustu, áfengi og tóbak, opinbera þjónustu og rafmagn sem hafa hækkað talsvert umfram vísitölu neysluverðs á þessu viðmiðunartímabili. En í hinn endann má nefna vörur eins og símaþjónustu, fatnað og skó og innlent grænmeti, sem einmitt er frjáls samkeppni um. Þær vörur keppa við frjálsan innflutning og hafa gert undangengin 15 ár. Þess sjást glögglega merki í þessum verðsamanburði því að allar hafa þessar vörur hækkað talsvert minna en vísitala neysluverðs á sama tíma.
Það er reyndar áhugavert varðandi skófatnað að því er gjarnan haldið fram, t.d. þegar kemur að háu matvælaverði hér á landi, að vandamálið liggi í versluninni en ekki þeim samkeppnishindrunum sem við höfum reist í landbúnaði. En hér sést svo um munar að það er einmitt virk og góð samkeppni í versluninni sjálfri sem hefur áhrif. Búvörur án grænmetis hafa t.d. hækkað talsvert meira en vísitala neysluverðs á þessu viðmiðunartímabili þrátt fyrir opinbera verðstýringu sem ætlað er að halda aftur af verðhækkunum í þeirri fákeppni sem þar ríkir.
Það eru fleiri markaðir sem enn bera einkenni fákeppni eða verulegra samkeppnishindrana. Þar ber fyrst að nefna orkumarkaðinn þar sem enn er mjög takmörkuð samkeppni, t.d. varðandi flutning og dreifingu raforku, framleiðslu raforku á heildsölustigi en ekki síður þá hitaveitu. Við búum í raun og veru öll við nokkurs konar einokunarumhverfi í þeirri þjónustu. Landbúnaðurinn hefur áður verið nefndur en verulegar samkeppnisskorður eru í innlendri matvælaframleiðslu af ýmsu tagi, og eins í heilbrigðiskerfinu, að sjálfsögðu, þar sem einkarekstri eru reistar allnokkrar og vaxandi skorður, sér í lagi af hálfu núverandi ríkisstjórnar sem virðist vera í sérstakri sókn gegn einkarekstri í heilbrigðiskerfinu.
Hið sama má segja um menntakerfið þar sem enn eru töluverðar skorður á samkeppni, en auðvitað verður ekki hjá liðið að minnast á fjármálamarkaðinn sem glímir við verulega litla samkeppni sem endurspeglast í mjög kostnaðarsömu, óhagkvæmu og ósamkeppnishæfu fjármálakerfi í alþjóðlegu samhengi sem sækir sína mestu samkeppnisvernd, ef svo mætti segja, í gjaldmiðilinn; lítinn, óstöðugan gjaldmiðil sem hefur valdið því, sem ítrekað verið fjallað um af hálfu sérfræðinga, að erlendir bankar hafa engan áhuga á því að starfa hér á landi, hvað þá að kaupa upp eins og einn þeirra banka sem fyrir eru.
Því er löngu tímabært að mati flutningsmanna þessarar tillögu að farið verði í heildstæða úttekt á áhrifum laga og reglna á virka samkeppni. Er því mælt með því að forsætisráðherra verði falin yfirumsjón með slíkri úttekt og að leitað verði, sem fyrr segir, samstarfs við Efnahags- og framfarastofnunina og að samkeppnisúttekt þessari skuli lokið eigi síðar en 2021. Þess má geta að samkeppnisúttekt sem þessi er vel þekkt hjá OECD. Þau ríki farið sem hafa í gegnum slíka samkeppnisúttektir, t.d. Ástralía, hafa tilgreint verulega jákvæð áhrif af slíkum úttektum. Í tilfelli Ástrala hefur hagvöxtur aukist tilfinnanlega í kjölfar þeirra umbóta sem ráðist var í þar eftir fyrstu úttekt OECD í þessum efnum. Ástralir eru, að ég hygg, í þessum töluðu orðum í annarri umferð af slíkri regluverksyfirferð í samvinnu við OECD með hliðsjón af jákvæðri reynslu sinni af þeirri fyrstu.
Ég er ekki í nokkrum vafa um að úttekt sem þessi væri mjög gagnleg fyrir íslenskt atvinnulíf og myndi flagga þá með óyggjandi hætti hvar við búum við verulegar samkeppnishindranir. Það er oft ekki augljóst fyrr en við nánari yfirferð hvar slíkar hindranir geta legið. Aðgangshindranir geta verið óviljandi, ef svo mætti orða það, af hálfu löggjafans, þar sem löggjöf virkar með þeim hætti að takmarka verulega aðgang að samkeppni í viðkomandi atvinnugrein. Þess vegna held ég að þetta væri mjög áhugaverð úttekt.
Ekki má gleyma því að minnast þess að nú þegar hefur einn ráðherra í núverandi ríkisstjórn, hæstv. nýsköpunar-, ferðamála- og iðnaðarráðherra, ráðist í slíka úttekt á samkeppnisumhverfi eða regluverki ferðaþjónustunnar, sem er mjög jákvætt skref. Ég held að fullt tilefni sé til að ráðast í slíka úttekt í regluverki okkar í heild fyrir allt atvinnulífið. Auk þess sem hér stendur eru flutningsmenn þessa máls Hanna Katrín Friðriksson, Helgi Hrafn Gunnarsson, Jón Steindór Valdimarsson, Jón Þór Ólafsson og Þorgerður Katrín Gunnarsdóttir.
Virðulegur forseti. Ég þakka hv. þingmanni fyrir ræðuna og þingsályktunartillöguna sem mér finnst mjög áhugaverð og get svo sannarlega tekið undir margt sem fram kemur í greinargerðinni. Ég held þó að ástæða sé til að nefna að þegar við erum að tala um vöruflokkana og virku samkeppnina og þar sem verð hefur lækkað og tekið er dæmi um skó og fatnað og annað þess háttar, er það eflaust líka mikið til afnámi tolla og vörugjalda að þakka að verð á þeim vörum hefur lækkað. En ég tek heils hugar undir mikilvægi þess að hér sé öflugur og góður samkeppnismarkaður.
Mig langar að spyrja hv. þingmann um ástæður þess að þingsályktunartillögunni sé beint til forsætisráðherra í ljósi þess að hæstv. ferðamála-, iðnaðar- og nýsköpunarráðherra fer einmitt líka með samkeppnismál. Ég velti því fyrir mér hvort ekki hefði verið rétt að þingsályktunartillagan færi þangað. Hv. þingmaður kom einmitt inn á það að sá hæstv. ráðherra hefði nýverið rutt af stað vinnu er varðar ferðaþjónustuna sérstaklega og ég veit líka að fyrirspurnir eru í þinginu varðandi samkeppnismarkaðinn.
Mig langar að vita af hverju þingsályktunartillögunni er beint til forsætisráðherra og þá hef ég líka velt fyrir mér hvaða hv. þingnefnd mun fjalla um þingsályktunartillöguna að lokinni fyrri umr.
Forseti. Ég þakka hv. þingmanni fyrirspurnina. Það er alveg rétt hjá hv. þingmanni að fagna ber því sem vel er gert. Í tilfelli fatnaðar og skófatnaðar skiptir niðurfelling vörugjalda talsverðu máli, en hér eru líka dæmi um vörur sem eru sennilega í eins óheftri samkeppni í dag og við frekast eigum kost á á okkar litla markaði í gegnum netverslun. Æðiauðvelt er fyrir neytendur að panta þær sömu vörur með tiltölulega skömmum afgreiðslufresti yfir netið og svo auðvelt, eins og við þekkjum, að þá virðist póstdreifingarfyrirtækið okkar vera á hraðri leið á hausinn, vegna þessara sömu póstsendinga. Það er því alveg augljóst að það hefur virkað til að halda verulega aftur af verðlagshækkunum í þeim vöruflokkum.
Varðandi spurningu hv. þingmanns um hvers vegna þessu sé beint til forsætisráðherra er því til að svara að samkeppnisúttekt eða regluverksúttekt sem þessi nær til laga og reglugerða á verksviði allra ráðuneyta Stjórnarráðsins. Þess vegna var talið eðlilegt að beina ályktuninni til forsætisráðherra til framkvæmdar frekar en ráðherra ferðamála, iðnaðar og nýsköpunar sem fer réttilega með samkeppnismál eins og hv. þingmaður benti á. Úttekt sem þessi er mun víðtækari en bara það sem snýr að samkeppnislögum og reglugerðum þeim tengdum. Þetta er í raun og veru yfirferð yfir allt regluverk í samfélaginu, meira og minna allan okkar lagaramma, til að reyna að flagga þeim hindrunum sem í því regluverki kunna að reynast.
Það er síðan að lokum ágætisspurning hjá hv. þingmanni hvaða nefnd ætti að fást við þingsályktunartillögu sem þessa í ljósi umfangs hennar. Mér hefði sjálfum hugnast ágætlega að tillagan gengi til efnahags- og viðskiptanefndar, en það eru æðimargar nefndir að sama skapi, eins og t.d. í Stjórnarráðinu, sem málið snertir og engin augljós ein nefnd sem stendur upp úr sem ætti að takast á við þetta, en efnahags- og viðskiptanefnd er oft að glíma við samkeppnisumhverfið okkar og ekkert óeðlilegt að tillagan gangi þangað.
Virðulegur forseti. Ég hef fengið það staðfest að lagt er til að þingsályktunartillagan fari til hv. efnahags- og viðskiptanefndar og ég ætla ekki að gagnrýna það. Það eru svo sem ágætisrök fyrir því að tillagan fari til forsætisráðherra ef um er að ræða svo viðamikla úttekt að það taki á lagaramma sem á heima hjá kannski mörgum ráðuneytum.
Ég verð að viðurkenna að mér finnst þetta alla vega mun betri útskýring en til að mynda þegar þingflokkur Viðreisnar lagði fram þingsályktun um endurmat á hvalveiðum og beindi því líka til forsætisráðherra. Ég átti svolítið erfitt með að skilja það. Kannski eru fleiri dæmi í þinginu einmitt um fyrirspurnir og þingsályktunartillögur hjá þingflokki Viðreisnar sem beint er til forsætisráðherra og verður svolítið hjákátlegt þegar umræðan fer svo líka að snúast um að forsætisráðherra þurfi að fá allt á sitt borð ef þingflokkurinn beinir því einmitt þangað sem hann vill leggja til.
Að því slepptu hugnast mér vel sú hugmyndafræði sem stendur á bak við þessa þingsályktunartillögu. Það er auðvitað mikið búið að gera í þessum málum á síðustu árum og er eitthvað sem ég held að stjórnvöld þurfi alltaf að vera að huga að, þ.e. regluverkið og hvernig samkeppni þrífst sem best í hverju landi. Eins og hv. þingmaður fór ágætlega yfir í ræðu sinni er þetta kannski mesta kjarabótin til almennings, að hér sé virk og góð samkeppni.
Ágætisdæmi eru nefnd í greinargerðinni og hv. þingmaður fór yfir þau, t.d. þjónusta sem ríkið hefur verið að sinna, með réttu eða röngu, þar sem þjónustugjaldið hefur sannarlega hækkað og á sama tíma eru fyrirtæki jafnvel að fara í þrot, eins og nefnt var dæmið um Íslandspóst.
Ég hlakka til að fá tækifæri til að fjalla um þingsályktunartillöguna í hv. efnahags- og viðskiptanefnd. Ég hygg reyndar líka að þessi vinna sé þess eðlis að hún kunni að kosta umtalsverða fjármuni og þá getum við svo sem farið í umræðu um þingsályktunartillögur (Forseti hringir.) og hvernig megi finna því stað í fjárlögunum þegar þar að kemur. (Forseti hringir.) Ég held að huga þurfi sérstaklega að því að gert er ráð fyrir að þetta sé umfangsmikil vinna, (Forseti hringir.) enda á henni ekki að ljúka fyrr en í árslok 2021. Hér er því um mikla vinnu að ræða.
Forseti. Ég þakka hv. þingmanni síðara andsvarið og fagna því hversu vel hv. þingmaður tekur í þetta góða mál og kemur mér ekki á óvart að við séum nokkuð á svipaðri línu.
Varðandi önnur mál sem beint hefur verið til forsætisráðherra er það auðvitað svo að þegar mál snerta verksvið fleiri en eins ráðherra er það kannski ekki óeðlilegt að forsætisráðherra sé falið að skera úr um það hvernig sú vinna skuli unnin.
Af því að hv. þingmaður velti aðeins fyrir sér mögulegum kostnaði sem af þessu hlytist þá er um að ræða alvöruúttekt ef rétt er að málum staðið. Ég veit að hér hefur verið oftar en einu sinni uppi sendinefnd frá OECD vegna úttekta sem þessara og Samkeppniseftirlitið hélt ágætiskynningarherferð sennilega fyrir þremur, fjórum árum eða svo um kosti úttekta sem þessara. Þá hygg ég að ég fari rétt með að áætlaður kostnaður hafi legið af stærðargráðunni 300–400 millj. kr. Það er því rétt að þetta getur falið í sér töluverðan kostnað yfir tveggja til þriggja ára tímabil sem svona úttekt færi fram á.
Hins vegar er enginn vafi á því að úttekt sem þessi getur margborgað sig og sé gríðarlega góð fjárfesting fyrir hið opinbera. Ég nefndi dæmi um Ástrali áðan og ef ég man rétt, af kynningu sem ég fékk frá OECD fyrir fjórum eða fimm árum á ávinningi Ástrala af úttekt sem þessari, þá töldu þeir varanlega aukningu hagvaxtar á ári hafa verið um 0,5–1% sem myndi þá skila sér margfalt til ríkisins aftur í gegnum skattlagningu gagnvart þeim kostnaði sem ríkið þyrfti mögulega að leggja út fyrir úttekt sem þessari.
Till. gengur til síðari umr.
Till. gengur til efh.- og viðskn.