barnalög, 2. umræða.
Virðulegi forseti. Það er nokkur vandi á höndum því að nefndarálitið er svo langt í þessu mikilvæga og merkilega máli. Ég mun hlaupa á helstu atriðunum, ekki fara í umfjöllun nefndarinnar sem gerð eru mjög góð skil í nefndarálitinu á 12 eða 13 síðum heldur einbeita mér fyrst og fremst að þeim breytingartillögum sem meiri hlutinn leggur til að verði gerðar á frumvarpinu. Þetta er sem sagt frumvarp til laga um breytingu á barnalögum, nr. 76/2003, með síðari breytingum um skipta búsetu barns.
Nefndin hefur fjallað um málið og fengið á sinn fund Bryndísi Helgadóttur, Berglindi Báru Sigurjónsdóttur og Svanhildi Þorbjörnsdóttur frá dómsmálaráðuneyti, Steinunni Bergmann frá Félagsráðgjafafélagi Íslands, Guðnýju Björk Eydal og Sigrúnu Júlíusdóttur frá félagsráðgjafardeild Háskóla Íslands, Þóru Jónsdóttur frá Barnaheillum, Heiðu Björgu Pálmadóttur og Ingva Snæ Einarsson frá Barnaverndarstofu, Jón Pétursson og Guðrúnu Jónsdóttur frá Vestmannaeyjabæ, Valgerði Rún Benediktsdóttur og Maríu Kristjánsdóttur frá Sambandi íslenskra sveitarfélaga, Maríu Júlíu Rúnarsdóttur frá sýslumanninum á höfuðborgarsvæðinu, Elínu Ölmu Arthursdóttur og Helga Samúel Guðnason frá Skattinum, Indriða Örn Árnason, Soffíu Felixdóttur og Karen Benediktsdóttur frá Þjóðskrá Íslands, Önnu Láru Steindal frá Landssamtökunum Þroskahjálp, Sigurveigu Þórhallsdóttur frá umboðsmanni barna, Lúðvík Júlíusson og Dögg Pálsdóttur stundakennara við Háskólann í Reykjavík.
Nefndinni bárust umsagnir frá Barnaheillum, Barnaverndarstofu, Félagi um foreldrajafnrétti, félagsráðgjafardeild Háskóla Íslands, Félagsráðgjafafélagi Íslands, Kvenréttindafélagi Íslands, Landssamtökunum Þroskahjálp, Lúðvík Júlíussyni, Sambandi íslenskra sveitarfélaga, Skattinum, sýslumanninum á höfuðborgarsvæðinu, Tryggingastofnun ríkisins, umboðsmanni barna, Vestmannaeyjabæ og Þjóðskrá Íslands.
Með frumvarpinu eru lagðar til breytingar á barnalögum sem snúa að því að lögfesta ákvæði um heimild foreldra til þess að semja um skipta búsetu barns og helstu réttaráhrif þess, rýmka ákvæði laganna um framfærslu barns og meðlag og skýra ákvæði um þátttöku barns.
Hér fylgja í nefndaráliti nokkrar síður af helstu umfjöllunarefnum sem komu fyrir nefndina. Ég sleppi meginefni þess máls en vil þó fjalla um það sem tók býsna mikinn tíma og útheimti nokkra yfirlegu, þ.e. um þann hluta af þessu máli öllu saman sem snýr að fötluðum börnum.
Við meðferð málsins var bent á mikilvægi þess að fötluð börn nytu í raun sömu tækifæra til búsetu á heimilum beggja foreldra og yrði ekki mismunað á grundvelli fötlunar. Þá gæti aðstöðumunur milli foreldra og heimila leitt til takmarkaðrar umgengni barns við annað foreldri vegna skorts á nauðsynlegum hjálpartækjum eða á sértækri þjónustu vegna fötlunar. Mikilvægt sé að barn fái alla nauðsynlega þjónustu og stuðning á heimilum beggja foreldra sinna, óháð því hvort um sé að ræða lögheimili, búsetuheimili eða umgengnisheimili. Að auki þurfi að tryggja að foreldrar sem fara með sameiginlega forsjá, hvort sem þau gera með sér samning um skipta búsetu eða ekki, hafi jafnan aðgang að upplýsingum um fötluð börn sín.
Meiri hlutinn tekur undir að sérstaklega þurfi að huga að stöðu fatlaðra barna í þessu samhengi og telur mikilvægt að lög og reglur verði endurskoðuð sem fyrst, m.a. til að tryggja að þessi hópur barna njóti þess réttar að umgangast báða foreldra sína og nýta þau úrræði sem frumvarpið kveður á um. Fyrir liggur að breyta þurfi reglugerð um styrki vegna hjálpartækja ef heimilt á að vera að samþykkja eitt hjálpartæki af hverri gerð inn á bæði heimili barna í skiptri búsetu. Það þurfi hins vegar að meta umfang þeirrar breytingar og til hvaða hjálpartækja slíkar breytingar eigi að ná fyrst og fremst. Þá sé ljóst að um umtalsverðan kostnað geti verið að ræða. Meiri hlutinn bendir einnig á skýrslu starfshóps um hjálpartæki frá september 2019. Ein tillagna hópsins felur m.a. í sér að reglugerðir sem lúta að hjálpartækjum og skilgreiningu á hugtakinu hjálpartæki verði endurskoðaðar í samræmi við samning Sameinuðu þjóðanna um réttindi fatlaðs fólks og bent er á fleiri reglugerðir sem þarfnast endurskoðunar og samræmingar. Með hliðsjón af framangreindu áréttar meiri hlutinn mikilvægi þess að regluverk verði endurskoðað fyrir gildistöku laganna enda mikilvægt að börn og foreldrar geti nýtt úrræðið frá upphafi, óháð stöðu.
Ég ætla ekki að gera lengra mál um efnisumfjöllun nefndarinnar heldur snúa mér að breytingartillögum meiri hlutans. Þær lúta að brottfalli samnings um skipta búsetu barns, þ.e. b-liður 6. gr., og lögum um lögheimili og aðsetur, 5. tölul. 30. gr.
Í b-lið 5. tölul. 30. gr. frumvarpsins kemur m.a. fram að ekki sé unnt að flytja annaðhvort lögheimili eða búsetuheimili barns úr landi nema Þjóðskrá Íslands hafi borist tilkynning um brottfall samnings eða dómsáttar um skipta búsetu.
Nefndinni var bent á að við flutning frá Íslandi til annarra Norðurlanda gildi Norðurlandasamningur um almannaskráningu. Samkvæmt samningnum sé það innflutningsríkið sem taki ákvörðun um skráningu samkvæmt þeim lögum sem þar gildi. Þegar innflutningsríkið tilkynni um flutning einstaklinga beri brottflutningsríkinu að breyta skráningu til samræmis við það, enda séu þeir skráðir í innflutningsríkinu. Staðfesting um brottfall samnings um skipta búsetu þyrfti því að berast Þjóðskrá Íslands áður en flutt væri frá Íslandi til annarra Norðurlanda.
Að mati meiri hlutans þykir rétt að leggja til breytingar á 6. gr. og b-lið 5. tölul. 30. gr. frumvarpsins og taka af öll tvímæli um að samningur um skipta búsetu barns falli sjálfkrafa úr gildi ef annað foreldri flytur úr landi. Í greinargerð með frumvarpinu kemur fram að forsendur skiptrar búsetu séu ekki fyrir hendi ef foreldrar barns búa hvort í sínu landinu. Meiri hlutinn telur því eðlilegt að gera ráð fyrir að samningar um skipta búsetu falli úr gildi við þessar aðstæður án þess að sýslumaður þurfi sérstaklega að staðfesta brottfall þeirra.
Meiri hlutinn áréttar samt sem áður að öðru foreldri er óheimilt að fara með barn úr landi án samþykkis hins foreldris ef forsjá barns er sameiginleg. Ef samið hefur verið um skipta búsetu barns og annað foreldri er ósátt við fyrirhugaðan flutning hins foreldris úr landi má gera ráð fyrir að óskað verði sérstaklega eftir brottfalli samningsins. Í tilvikum þegar foreldri eða foreldrar óska ekki eftir brottfalli muni samningur eigi að síður falla sjálfkrafa úr gildi óháð því til hvaða lands foreldrið flytur. Telja verður að Norðurlandasamningur um almannaskráningu hafi fyrst og fremst áhrif á feril skráningar en ekki efnisleg réttaráhrif. Samkvæmt þeirri breytingu sem meiri hlutinn leggur til má líta svo á að ef annað foreldri flytur til einhvers af Norðurlöndunum þá falli samningur um skipta búsetu sjálfkrafa úr gildi þegar það foreldri óskar skráningar í innflutningsríkinu. Þjóðskrá Íslands breytir þá skráningu hér á landi til samræmis þegar innflutningsríkið tilkynnir um flutning. Ef annað foreldri flytur til lands utan Norðurlandanna má á hinn bóginn líta svo á að samningur falli sjálfkrafa úr gildi þegar foreldrið tilkynnir Þjóðskrá Íslands um flutning. Þá má geta þess að sjálfkrafa brottfall samnings um skipta búsetu við flutning annars foreldris úr landi þykir styrkja sjónarmið sem snúa að mögulegu ólögmætu brottnámi barns úr landi.
Réttur barns til að tjá sig sem varðar 8. og 13. gr. frumvarpsins: Í 8. og 13. gr. frumvarpsins er kveðið á um að gefa skuli barni kost á að tjá sig um mál í samræmi við aldur þess og þroska. Fyrir nefndinni komu fram sjónarmið um að orðalag um rétt barns til að tjá sig skv. 8. og 13. gr. frumvarpsins væri ekki að fullu í samræmi við orðalag 12. gr. barnasáttmála Sameinuðu þjóðanna. Samkvæmt barnasáttmálanum skuli barni gefinn kostur á að tjá skoðun sína í öllum málum sem það varði, en að tekið verði tillit til skoðana barns eftir aldri og þroska. Þannig sé það ekki háð aldri og þroska barns hvort barni sé gefinn kostur á að tjá sig um mál sem það varðar. Aftur á móti komu fram sjónarmið um að orðalagið væri í samræmi við barnasáttmálann.
Réttur barns til að tjá sig ætti í sjálfu sér að leiða af 1. gr. barnalaga og 12. gr. barnasáttmálans. Meiri hlutinn bendir þó á að í framkvæmd hafi yngri börn ekki alltaf fengið að tjá sig og því telur meiri hlutinn vera ástæðu til að skerpa á orðalaginu enn frekar en lagt er til í frumvarpinu. Meiri hlutinn telur mikilvægt að tryggja rétt barns til að tjá sig og með því að samræma orðalagið enn frekar við barnasáttmálann geti þátttökuréttur barna í þessu samhengi aukist. Að því sögðu leggur meiri hlutinn til orðalagsbreytingar á 8. og 13. gr. frumvarpsins.
Þá leggjum við til breytingartillögu við 22. gr. Í 3. mgr. þeirrar greinar kemur fram að foreldrar geti óskað staðfestingar á samningi um meðlag sem ákveðið hefur verið samkvæmt 2. mgr. ákvæðisins. Á þetta einungis við ef barn á fasta búsetu hjá öðru foreldra sinna. Í ákvæðinu virðist hins vegar hafa láðst að taka fram að foreldrar geti einnig gert sátt fyrir dómi um greiðslu meðlags, líkt og kveðið er á um í 55. gr. barnalaga, enda geta meðlagsmál komið til kasta dómara í vissum tilvikum. Fari svo að samkomulag takist fyrir dómi um meðlagsgreiðslur er hagfelldast að úr málinu verði leyst með dómsátt. Til að taka af öll tvímæli um að foreldrar geti einnig gert sátt fyrir dómi um greiðslu meðlags leggur meiri hlutinn til breytingar þess efnis.
Einnig leggur meiri hlutinn til breytingar á 24. gr. Í a-lið þeirrar greinar kemur fram sú meginregla að ef barn á fasta búsetu hjá öðru foreldra sinna og foreldra greinir á um skiptingu framfærslukostnaðar geti sýslumaður úrskurðað það foreldri sem barn býr ekki hjá til að greiða meðlag með barninu. Meiri hlutinn bendir á að foreldra getur ýmist greint á um skiptingu framfærslukostnaðar og annað þeirra valið að krefjast úrskurðar um meðlag eða foreldrar verið sammála um að greitt verði meðlag en greint á um fjárhæð meðlagsins. Meiri hlutinn leggur því til orðalagsbreytingu á ákvæðinu í samræmi við aðrar breytingar sem lagðar eru til í frumvarpinu, þannig að í stað „ágreinings um skiptingu framfærslukostnaðar“ komi „ágreinings um framfærslu“.
Þá leggur meiri hlutinn til að orðið „þó“ í 2. málsl. 1. mgr. 57. gr. barnalaga falli brott. Ákvæðið um tímamörk við ákvörðun meðlags er að öðru leyti efnislega óbreytt. Meiri hlutinn áréttar sérstaklega að ákvæðið á einungis við um frumákvörðun meðlags og getur því ekki átt við þegar fyrir liggur samningur um framfærslu barns eða dómsátt um meðlag. Ákvæði 2. mgr. 64. gr. laganna á við þegar krafist er breytinga á fyrirliggjandi samningi foreldra um skiptingu framfærslu eða meðlag eða dómsátt um meðlag. Með þeirri breytingu sem hér er lögð til verður betra samræmi milli ákvæða 57. og 64. gr. laganna að þessu leyti.
Þá leggjum við einnig til breytingar eða öllu heldur nýja 28. gr.
Ákvæði 64. gr. barnalaga afmarkar nánar skilyrði þess að krefjast megi breytinga á fyrirliggjandi samningi eða dómsátt. Þá fjallar ákvæði 65. gr. um breytingar á úrskurði eða dómi.
Meiri hlutinn leggur til breytingu á 1. mgr. 64. gr. laganna sem er ætlað að árétta að ákvæðið eigi við um alla samninga foreldra um framfærslu, sbr. 55. gr., þ.e. þegar samið hefur verið um skiptingu kostnaðar vegna framfærslunnar eða samið um greiðslu meðlags. Ef foreldra greinir á um breytingar á framfærslu barns getur sýslumaður samkvæmt barnalögum þó eingöngu úrskurðað um greiðslu meðlags, óháð því hvers konar samningur liggur þegar fyrir, sbr. 1. mgr. 57. gr. laganna. Eitt af skilyrðum 1. mgr. 64. gr. laganna er að aðstæður hafi breyst verulega. Rétt er að gera ráð fyrir að undir það geti fallið sú staða að foreldra greini á um hvort samningur um skiptingu kostnaðar vegna framfærslu barns hafi verið efndur með þeim hætti sem samningurinn kveður á um. Ef svo er ekki getur verið ástæða til þess að gera breytingar og úrskurða í stað þess um greiðslu meðlags.
Í 2. mgr. 64. gr. laganna er tekið fram að ákvörðun um meðlag, sem fallið er í gjalddaga áður en krafa er uppi höfð, verði ekki breytt nema alveg sérstakar ástæður leiði til þess. Þeim breytingum sem meiri hlutinn leggur til á 2. mgr. er einnig ætlað að árétta að ákvæði 64. gr. eigi við um alla samninga foreldra um framfærslu skv. 55. gr. Hefur það í för með sér samsvarandi efnisreglu og nú gildir, að þegar krafist er breytinga á fyrirliggjandi samningi verði ekki úrskurðað um meðlag aftur í tímann nema sérstaklega standi á. Í athugasemdum sem fylgdu frumvarpi til barnalaga er tekið fram að grafast þurfi fyrir um það hvers vegna meðlagskrafa var ekki sett fram fyrr og áréttað að ljóst þyki að skilyrði ákvæðisins um breytingu aftur í tímann séu mjög ströng, sbr. orðalagið „alveg sérstakar ástæður“. Gert er ráð fyrir að hið sama eigi hér við. Þó ber að árétta að taka má tillit til þess að munur er á samningum um skiptingu framfærslukostnaðar og samningum um meðlag þegar kemur að innheimtuúrræðum. Foreldri sem krefst breytinga á staðfestum samningi um meðlag hefur þannig haft mun betri tök á að innheimta framfærslu barnsins úr hendi hins. Ef foreldri krefst þess að úrskurður um meðlag komi í stað samnings um skiptingu framfærslukostnaðar gæti þurft að líta sérstaklega til þess, þegar metið er hvort meðlag verði ákvarðað aftur í tímann, hvort og hversu lengi það liggi fyrir að sá sem krafa beinist að hafi látið hjá líða að sinna framfærsluskyldu sinni.
Að síðustu er það breyting á 30. gr.
Í umsögn Skattsins var bent á að skerpa þyrfti á forsendum tekjuskerðingar í b-lið 7. tölul. 30. gr. frumvarpsins og færa til samræmis við umfjöllun í greinargerð með frumvarpinu um að útreikningur tekjuskerðingar væri aðskilinn fyrir hvort foreldri um sig og miðaðist við fjölskyldustöðu hvors þeirra um sig í árslok. Meiri hlutinn telur þær breytingar til bóta og leggur til breytingar þess efnis.
Að síðustu vil ég rétt minnast á heildarendurskoðun.
Ekki liggur alveg fyrir hvaða áhrif fyrirkomulag um skipta búsetu og framkvæmd þess hafi á kynin og ólíka hópa og í þeim efnum vísar meiri hlutinn m.a. til umfjöllunar um fyrirkomulag á útreikningi barnabóta í tengslum við skipta búsetu. Þrátt fyrir framangreint telur meiri hlutinn mikilvægt að frumvarpið verði að lögum þar sem það felur í sér þarfar breytingar. Áður hefur komið fram að meiri hlutinn telur vera tilefni til að barnalögin sæti heildarendurskoðun. Mikilvægt er að innan þriggja ára frá samþykkt frumvarpsins fari fram endurskoðun, einkum á fyrirkomulagi um skipta búsetu og framkvæmd þess, eins og með útreikning barnabóta, en áréttar í þessu samhengi að fleiri atriði þurfi að taka til endurskoðunar, m.a. í ljósi laga um kynrænt sjálfræði og atriða sem snúa að framfærslu og meðlagi. Meiri hlutinn leggur til að við barnalögin verði bætt bráðabirgðaákvæði þess efnis og leggur jafnframt til að dómsmálaráðherra kynni niðurstöður heildarendurskoðunar eigi síðar en á haustþingi 2024.
Að öðru leyti leggur meiri hlutinn til breytingar sem eru tæknilegs eðlis og er ekki ætlað að hafa áhrif á efni frumvarpsins. Með hliðsjón af framangreindu leggur meiri hlutinn til að frumvarpið verði samþykkt með þeim breytingum sem gerðar eru tillögur um á sérstöku þingskjali og fylgja með þingmálinu.
Ég vil geta þess að hv. þingmenn Þorbjörg Sigríður Gunnlaugsdóttir, Guðmundur Andri Thorsson og Katla Hólm Þórhildardóttir tilheyra meiri hlutanum með ákveðnum fyrirvörum sem umræddir hv. þingmenn gera væntanlega grein fyrir á eftir.
Undir þetta álit ritar sá sem hér stendur, Páll Magnússon, og hv. þingmenn Guðmundur Andri Thorsson, með fyrirvara, Bjarkey Olsen Gunnarsdóttir, Birgir Ármannsson, Katla Hólm Þórhildardóttir, með fyrirvara, Silja Dögg Gunnarsdóttir, Steinunn Þóra Árnadóttir og Þorbjörg Sigríður Gunnlaugsdóttir, með fyrirvara.
Virðulegi forseti. Ég vil byrja á því að þakka hv. þm. Páli Magnússyni, framsögumanni þessa máls, fyrir greinargóða yfirferð. Ég ætla að leyfa mér að fjalla um málið frá mínu sjónarhorni og þeirra sem gera fyrirvara við þetta góða mál. Nefndin er ekki öll á málinu, meiri hluti nefndarinnar skrifar undir nefndarálitið en við erum þrjú sem gerum fyrirvara við málið. Auk mín eru það hv. þingmenn Guðmundur Andri Thorsson og Katla Hólm Þórhildardóttir.
Ég er þeirrar skoðunar að hér sé fram komið mál sem er bæði gott og þarft. Vitaskuld er löggjöfin ekki að mæla hér fyrir neinum nýjum sannleika. Hér er verið að setja umgjörð utan um ákveðið fjölskylduform, aðstæður fjölskyldna sem eru auðvitað þegar fyrir hendi. Áður hafa komið fram mál af þessum toga og í því samhengi vil ég benda á mál frá Viðreisn í kringum hugmyndafræðina um tvöfalt lögheimili barna. Svo að hið augljósa sé sagt, sem ætti náttúrlega að blasa við í ljósi þess að ég er á þessu nefndaráliti, er ég þeirrar skoðunar að hér hafi góð vinna farið fram og er samþykk þessu máli. En ég lagði til ákveðnar breytingartillögur vegna umfjöllunar og umsagna sem fram komu við meðferð málsins í hv. allsherjarnefnd.
Hér er verið að skapa ákveðinn ramma utan um búsetu barna sem er auðvitað þegar til. Með vísan til þess að þessi vinna hefur átt sér langan aðdraganda, hefur tekið tímann sinn, eðlilega, enda er hér töluvert mikið regluverk að baki, og með vísan til þess að þetta frumvarp á ekki að taka gildi fyrr en í janúar 2022, þá var tíminn sannarlega með okkur um að hnýta þá stærstu hnúta sem út af standa. Og ég var framan af mjög hugsi yfir því að þarna ætti að skilja eftir ákveðinn hóp barna og áhyggjur mínar minnkuðu ekki eftir því sem á leið. Ég tel það blasa við, og vísa um það m.a. í ræðu framsögumanns málsins, að gera þarf ákveðnar breytingar samhliða því að þetta frumvarp verður samþykkt. Það hefði átt að gerast samhliða, það hefði átt að tryggja fjölskyldum barna sem eru með ákveðna fötlun sömu tækifæri og öðrum börnum. Það hefði verið rétt og eðlilegt að stíga það skref núna, með þessu frumvarpi, og ég er þeirrar skoðunar að við séum a.m.k. alveg á grensunni þar með hliðsjón af samningi Sameinuðu þjóðanna um réttindi fatlaðs fólks. Í ljósi hins langa aðdraganda þessa frumvarps hefði vel mátt leysa úr þeim vandkvæðum sem hér eru uppi. Kostnaðargreining og annað er einfaldlega vinna sem hefði átt að vinnast samhliða og gögn sem nefndin hefði átt að hafa undir höndum nú þegar. Ég er ekki þeirrar skoðunar að það sé fullnægjandi afgreiðsla enda þótt ég dragi vitaskuld ekki í efa að það standi til með tímanum að bæta hér úr. En þá finnst mér ekki fullnægjandi að láta það duga að segja að huga þurfi að stöðu fatlaðra barna í þessu samhengi og treysti á að gerðar verði breytingar eftir að við samþykkjum þetta mál sem bæti þar úr. Við hefðum átt að stíga þetta skref núna og gera þessa umgjörð þannig að jafnræði barna væri tryggt. Það liggur fyrir að breyta þarf regluverki um styrki vegna hjálpartækja þannig að börnum í skiptri búsetu sé þá tryggður viðeigandi búnaður, eða tæki eftir atvikum, inn á bæði heimili.
Samhliða þessum fyrirvara okkar þriggja er lögð fram breytingartillaga þess efnis að barn sem er í skiptri búsetu samkvæmt barnalögum eigi rétt á sömu þjónustu á lögheimili annars vegar og búsetuheimili hins vegar, jafnframt að sé barn í skiptri búsetu samkvæmt barnalögum en sé með lögheimili og búsetuheimili hvort í sínu sveitarfélaginu þá eigi það rétt til þjónustu eða aðstoðar í báðum sveitarfélögum, séu skilyrði að öðru leyti uppfyllt.
Fyrir utan það að hér er augljóslega um hagsmunamál þessara fjölskyldna að ræða þá staldra ég við jafnræðissjónarmiðið og það situr í mér að hér sé mögulega að fara í gegn frumvarp sem skilur eftir afmarkaðan hóp að þessu leyti. Ætlunin er að bæta úr því síðar meir en ekkert okkar sem erum inni í þingsal hefur neina fullvissu um hvenær það verður eða með hvaða hætti. Ég myndi í því samhengi vísa til þess að hæstv. félags- og barnamálaráðherra hefur í opinberri umræðu talað dálítið fyrir því að kerfin okkar þurfi að geta talað saman, að kerfin í kringum börn eigi að tala saman til að tryggja að réttar barna sé gætt í hvívetna. Ég er þeirrar skoðunar að frumvarpið, hvað varðar þennan afmarkaða þátt, sé ekki alveg í anda þeirrar hugmyndafræði. Það er ekki í anda hugmyndafræðinnar að vegna þess að þetta mál sé fram komið frá hæstv. dómsmálaráðherra sé ekki hægt að tryggja samhliða breytingar vegna þess að þær séu á forræði annars hæstv. ráðherra, félags- og barnamálaráðherra. Ég ætla nú að vera í þeirri trú að það kunni að fara svo við afgreiðslu þessa máls í þinginu að breytingartillaga okkar þriggja í minni hlutanum hvað þetta varðar verði samþykkt þannig að þegar þetta frumvarp verður orðið að lögum verði þessi hópur barna einnig þar undir.
Að öðru leyti myndi ég vilja segja að við meðferð nefndarinnar um þetta mál varð það ljóst, eins og reyndar er rakið í nefndaráliti okkar, að við vitum t.d. enn ekki hver áhrif þessa máls verða á útreikning barnabóta. Þau eru óljós og ég er ánægð með að gera eigi úttekt á því og meta svo í kjölfarið hvernig veruleika þeirra fjölskyldna verði þá mætt, verði það niðurstaðan að það séu einhver óvænt áhrif á foreldra að þessu leyti. Það er reyndar líka reyndin hvað varðar meðlag og framfærslu að öðru leyti og ég hef nú talað fyrir því innan nefndarinnar að ég hefði áhyggjur af því, þegar þessi veruleiki hvað varðar fjárhag hefur ekki verið greindur, að hér sé kannski komin fram einhver leið sem verði mögulega minna aðgengileg fyrir tekjulága foreldra, þar sem í einhverjum tilvikum mun annað foreldrið sjá að með því að helminga bætur sé staðan orðin þrengri. En eins og ég segi, á þessu er tekið í nefndaráliti á þann hátt að þetta eigi að rýna og greina. Það eru fyrirmæli um hvenær því verki eigi að vera lokið og ég er ánægð með það.
Ég ætla að ljúka máli mínu með því að segja, eins og ég nefndi í byrjun, að hér er um gott mál að ræða en það eru mér vissulega mikil vonbrigði að vinna okkar í nefndinni skuli ekki hafa leitt til þess að þeir nefndarmenn sem eru á þessu nefndaráliti væru reiðubúnir að vera með okkur þingmönnum þremur í því að loka málinu og ná utan um fjölskyldur með fötluð börn í skiptri búsetu sem þurfa á tækjabúnaði að halda eða hjálpartækjum á báðum heimilum til að unnt sé að notfæra sér þetta úrræði og mér hefði fundist mun betri bragur á því ef við hefðum borið gæfu til að loka málinu með þeim hætti.
Virðulegi forseti. Á meðan ég fagna þessu frumvarpi heitt og innilega tek ég heils hugar undir fyrirvara og breytingartillögu minni hluta nefndarinnar um málefni fatlaðra barna. Auðvitað hefði sú vinna átt að eiga sér stað samhliða. Það er bagalegt að það sé augljós eftiráhugsun að fara eigi í þetta. Auðvitað á það að vera alveg sjálfsagt mál. Það kemur fyrir ítrekað hér á þingi að þeim hópum sé einhvern veginn gleymt sem síst skyldi. Við erum aðilar að barnasáttmála Sameinuðu þjóðanna og fleiri mikilvægum mannréttindasáttmálum og stundum vantar bara upp á að þau gleraugu séu á nefinu þegar sest er niður til að semja frumvörp. En vonandi verður gerð bragarbót á þessu máli.
Málið er í grunninn mjög gott, virðulegi forseti. Það er mikilvæg réttarbót. Það er líka jafnréttismál. Staðreyndin er sú að undir núverandi fyrirkomulagi hallar oftast á feður. Við ræðum mikið um jafnrétti kynjanna, jafnrétti mæðra og feðra og þeirra hópa sem sinna börnum og á vinnumarkaðnum og fleiri stöðum í samfélaginu. Til að vera trúverðug í því þurfum við líka að passa upp á hluti eins og þennan. Það getur verið mjög særandi fyrir fólk að rekast á veggi kerfislægrar útilokunar. Undir núverandi fyrirkomulagi er það bara þannig. Það er auðvitað alveg úrelt sjónarmið að alltaf sé til staðar einhvers konar „alfa“-foreldri, að annað foreldrið sé einhvern veginn meira foreldri en hitt. Auðvitað þekkjum við að í samfélagsmenningunni er rótgróin hugsun um að oftast sé það móðirin. Því þarf að breyta og þetta mál fer aðeins í þá átt.
Þó að samband foreldra gangi einhverra hluta vegna ekki upp og fólk sjái ekki annað í stöðunni en að skilja er það í langflestum tilfellum svo að fólk hefur jú áhuga á að skilja við makann en ekki áhuga á að skilja við börnin sín. Það er eiginlega alveg ótrúlegt að þetta skuli ekki hafa verið lagað fyrir lifandis löngu. Undir núverandi kerfi er það svo að sjálfkrafa, jafnvel þó að fólk sé með sameiginlegt forræði, missir annað foreldrið réttindi gagnvart þátttöku í dagsdaglegu umönnunarhlutverki og í tilveru barns síns. Ég tek sem dæmi Heilsuveru. Ef foreldri sem deilir ekki lögheimili með barni sínu þarf að panta læknisskoðun er ekki flipi á síðunni fyrir barnið jafnvel þó að um sameiginlegt forræði sé að ræða. Auðvitað er það særandi og getur jafnvel í einhverjum tilfellum komið í veg fyrir að fólk treysti sér til að skilja.
Þetta er frábært mál. Ég skil ekki alveg af hverju það tekur ekki gildi fyrr en eftir tæpt ár. Það er svolítið langur tími. En þetta er breyting í átt að sjálfstæði fólks sem foreldra. Þegar við ræðum hluti eins og fæðingarorlof, feðraorlof og mæðraorlof, tölum við einmitt oft um mikilvægi sjálfstæðis foreldris í hlutverkinu gagnvart barni sínu, að foreldri geti sinnt öllum þörfum barns síns og að báðir foreldrar hafi aðgang að öllu. Þetta er gott mál og þetta er jafnréttismál. Ég fagna því heitt og innilega en tek enn og aftur undir orð hv. þingmanna sem hafa sett fyrirvara og gert breytingartillögu við málið.
Virðulegur forseti. Ég vil eins og aðrir þingmenn fagna þessu máli og fagna því að það sé komið út úr nefnd. Einnig var mælt fyrir þessu máli á síðasta þingi en ekki náðist að klára það þá. Að við sitjum hér með nefndarálit eykur mér von í brjósti um að við náum að klára þetta mál hið fyrsta því að það er mjög mikilvægt. Ég held að við verðum að sjá til þess að það verði að lögum á þessu þingi.
Mig langar þó að því sögðu að tala líka um nokkuð sem ég hef oft talað um í þessum ræðustól, og nota hvert einasta tækifæri til þess, sem eru ekki bara lögin sjálf og sá rammi sem við búum til hér, heldur líka framkvæmdin. Þegar kemur að börnum sem búa á tveimur heimilum, eiga foreldra sem hafa skilið og fara sameiginlega með forsjá, þá er eitthvað mikið að í kerfinu okkar. Eitt er lagaramminn og hvernig höldum utan um það, en hitt er framkvæmdin. Það er algerlega óásættanlegt að við séum enn að vinna eftir einhverju gömlu kerfi.
Þjóðskrá bjó til á sínum tíma eitthvað sem heitir fjölskyldunúmer og ætlaðist líklega aldrei til þess að það yrði notað eins og það er notað í dag. En það er engu að síður þannig að opinberar stofnanir, bankastofnanir og tryggingafélög og aðrir á markaði nota þessar upplýsingar úr þjóðskrá og skilgreina þá barnið undir þessu fjölskyldunúmeri. Fjölskyldunúmer er elsta kennitala á heimili og það að Tryggingastofnun sendi bréf heim á lögheimili barns stílað á elstu kennitöluna á heimilinu, sem er kannski ekki forsjárforeldri, getur verið maki annars forsjárforeldrisins, og fær slíkar upplýsingar, er auðvitað brot á persónuvernd barnsins.
Ég hef hér svar frá hæstv. heilbrigðisráðherra þar sem ég spurði út í þessa þætti. Ég held að öllum sé vandamálið ljóst en það þarf bara að leysa það. Að sama skapi þekkir maður umræðuna um að foreldri fer með barnið sitt í banka og ætlar að stofna bankabók en getur það ekki vegna þess að barnið er ekki með skráð lögheimili á sama stað og foreldrið. Engu að síður er foreldrið skráð sem forsjárforeldri. Það er algjörlega óásættanlegt, virðulegi forseti. Það þarf ekki að breyta lögum til að laga þetta. Þetta þarf bara að laga í framkvæmdinni og ég veit það. Ég veit að við erum hér með mál sem við höfum afgreitt hérna sem varðar þjóðskrá og ég veit að þar er verið að vinna í tölvukerfinu. Vonandi sjáum við birtast mjög fljótlega breytingar á því og þá dettur hið svokallaða fjölskyldunúmer út. En það er ekki nóg því að allir sem taka við upplýsingum úr þjóðskrá þurfa að geta unnið með nýtt kerfi og nýja upplýsingagjöf.
Ég nota hvert tækifæri sem tengist börnum til að benda á þetta því að dæmin eru mýmörg. Okkur hættir oft til, eins og í þessu máli, sem er bara mjög gott, að flækja það því að það eru alltaf einhver einstök dæmi sem eru aðeins öðruvísi og þarf að vinna með og flækja málin enn frekar. Það er væntanlega ástæðan fyrir því að það náðist ekki að klára þetta á síðasta þingi. En ég vona innilega að við náum að klára það núna því að langflest málin eru tiltölulega einföld og þar af leiðandi er óásættanlegt hversu langur biðtíminn er hjá sýslumanni eftir því að staðfesta það þegar foreldrar skilja og staðfesta þá sameiginlega forsjá. Það þarf að ganga hraðar fyrir sig. Svo átta ég mig alveg á því að þarna eru mörg flókin mál. En langstærsti hlutinn er nú þannig, sem betur fer, að foreldrar skilja í eins góðu og hægt er og hafa alla vega ávallt hagsmuni barnsins að leiðarljósi.
Okkur er tamt að tala um réttindi barnsins. Þau eru mjög mikilvæg. Það er t.d. mjög gott að sjá það í þessu frumvarpi og þessari umfjöllun hér að það á að hlusta á barnið og leyfa því að tjá sig, auðvitað háð þroska þess og öðru. Annað eru réttindi barnsins og við eigum alltaf að hafa í huga hvað er barninu fyrir bestu og horfa eftir sýn þess á það, en hitt eru skyldur foreldra. Það er óásættanlegt þegar foreldrum eru í rauninni sett takmörk við að sinna skyldum sínum. Foreldrar bera ábyrgð á börnum sínum, í það minnsta til 18 ára aldurs lögum samkvæmt og oft svolítið fram yfir það, óháð því hvort foreldrarnir eru enn þá í sambúð eða ekki. Ég ítreka enn að við þurfum að huga að þessu.
Maður sér svo hvað flækjufæturnir verða margir í svona málum því að hér erum við með frumvarp frá hæstv. dómsmálaráðherra. Við erum með breytingartillögur sem heyra í rauninni undir hæstv. félags- og barnamálaráðherra, og líklega er það sem flækir svona mál hvað mest millifærslukerfið okkar og skattkerfin sem heyra þá undir hæstv. fjármála- og efnahagsráðherra. En það er okkar hlutverk hér að opna á þessi síló og sjá til þess að við afgreiðum alltaf málin þannig að réttindi barnsins séu höfð að leiðarljósi og að foreldrar hafi tækifæri til að sinna skyldum sínum. Á sama tíma og ég vona að við getum klárað þetta mál, sem er mjög brýnt, vil ég líka hvetja okkur öll til þess að sinna eftirlitshlutverki okkar þannig að framkvæmdarvaldið, ráðuneytin og stofnanir undir þeim, hafi tæki og tól til að vinna í samræmi við vilja löggjafans, sem er auðvitað sá að fólki sé ekki mismunað þótt það ákveði að skilja að skiptum og það hafi þessi tækifæri til að sinna sínum skyldum sem foreldri.
Virðulegur forseti. Það er búið að vera mjög skemmtilegt að hlusta á hv. þingmenn tala um hitt og þetta sem viðkemur réttindum barna og því hvernig kerfið virkar, hvað við þurfum og getum og viljum gera til að breyta og bæta. Mér var hugsað til þess eftir orð hv. þm. Bryndísar Haraldsdóttur, hvort við ættum ekki bara að brenna allt kerfið og búa til nýtt, ráða sérfræðinga sem búa til módel að því hvernig þessi batterí geta unnið saman. Við erum alltaf að grafa okkur dýpra niður í einhverjar holur. Svo erum við komin með frábæra lausn en þá er bara hugsað í næsta ráðuneyti: Ó nei, nú eruð þið búin að koma okkur í bobba. Þetta er pæling og ég held að fleira fólk hér á Alþingi ætti kannski að hugsa: Hvernig getum við lagað þetta þannig að til framtíðar sé ekki alltaf sama holan?
Aftur að frumvarpinu og breytingartillögunni. Ég stend að breytingartillögu með hv. þingmönnum Þorbjörgu Sigríði Gunnlaugsdóttur og Guðmundi Andra Thorssyni því að okkur finnst mjög augljóst að tryggja eigi rétt fatlaðra barna jafnmikið og annarra barna. Réttur þeirra er náttúrlega sá að hafa þá þjónustu sem er þeim nauðsynleg til að þau geti búið við þau lífsskilyrði sem öll börn eiga skilið. Ég er bjartsýn á að það muni ganga upp og ég er bjartsýn á að breytingartillagan verði samþykkt og að farið verði í að endurskoða regluverk og reglugerðir innan mismunandi ráðuneyta og finna út hvernig hægt sé að tryggja þessa þjónustu strax. Hún á að vera í boði í janúar 2022, ef ég skildi það rétt.
Ég vil taka undir orð hv. þingkonu Þorbjargar Sigríðar Gunnlaugsdóttur. Okkur finnst leiðinlegt að þetta hafi ekki verið gert samhliða og skiljum ekki alveg af hverju það var ekki gert. Það var nógur tími til að gera það samhliða. Búið var að vekja athygli á þörfinni á að gera það fyrir nógu löngum tíma til að það hefði allt átt að vera mögulegt. Það er bæði pínu svekkjandi og sorglegt að nefndin þurfi samt að gera breytingartillögu af því að ekki var hægt að gera þetta samhliða. Þetta er smátt atriði í stóra samhengi ríkisrekstrar og því sem við gerum hér, en þetta er náttúrlega gífurlega stórt atriði í hversdagslegu samhengi fatlaðra barna og fjölskyldna þeirra og það er mjög nauðsynleg bót — ég veit að þingmálið er íslenska, ég ætla ekki að sletta á ensku, afsakið, virðulegur forseti — að vera með réttindi fatlaðra barna alveg á sama „leveli“, á sama stigi og barna sem eru ekki með fatlanir. Það var ekki meira í dag um þetta mál nema að við ættum kannski bara að brenna kerfið og byggja það upp á nýtt.