Hæstv. forseti. Ég mæli fyrir tillögu til þingsályktunar um þjóðarátak í lýðheilsutengdum forvörnum. Flutningsmenn þessarar tillögu eru ásamt mér eftirtaldir hv. þingmenn: Halla Signý Kristjánsdóttir, Líneik Anna Sævarsdóttir, Þórarinn Ingi Pétursson, Silja Dögg Gunnarsdóttir, Guðjón S. Brjánsson, Sigurður Páll Jónsson, Ásmundur Friðriksson og Helga Vala Helgadóttir. Við höfum talað mjög fyrir aukinni áherslu á lýðheilsu og gerum okkur grein fyrir því að það er óhjákvæmileg leið til að takast á við þær áskoranir sem við munum standa frammi fyrir á komandi árum, misserum og áratugum. Það er óhjákvæmilegt sem meginmarkmið í fyrsta lagi til þess að bæta líf og heilsu einstaklinganna sem byggja þetta samfélag og í annan stað verður hreinlega ekki undan því vikist til að standa undir þeirri útgjaldaþróun á sviði velferðar- og heilbrigðismála og vegna félagslegra þátta, hlutfallslega auknum útgjöldum sem við blasa ef ekkert er að gert.

Í þriðja lagi má kannski segja að út úr Covid, þegar við og heimurinn stefnum að grænu, stafrænu skapandi hagkerfi og að enginn skuli skilinn eftir, þ.e. með áherslu á jafnrétti, jöfnuð og jöfn tækifæri, þarf jafnframt að huga að lýðheilsu, andlegri, félagslegri og líkamlegri heilsu. Tímasetningin á slíku átaki sem boðað er í þessari tillögu er núna, virðulegi forseti, og þess vegna miklu fyrr. Tillagan hljóðar svo:

Alþingi ályktar að fela heilbrigðisráðherra, fyrir hönd ríkisstjórnarinnar, að skipa starfshóp sem útbúi heildstætt mat á stöðu lýðheilsu þjóðarinnar og þeim forvarnaaðgerðum sem eru við lýði. Starfshópurinn útfæri stefnu og aðgerðaáætlun um þjóðarátak í lýðheilsutengdum forvörnum sem byggist á matinu og skili heildstæðri áætlun sem feli m.a. í sér:

a. framtíðarsýn og markmið um að efla og bæta lýðheilsu þjóðarinnar,

b. skilgreinda mælikvarða á forvarnir sem viðmið fyrir alþjóðlegan samanburð,

c. skilgreiningu á þeim sviðum þar sem lýðheilsutengdum forvörnum verður við komið,

d. tímaramma áætlunarinnar, aðgerða, eftirfylgni og endurskoðunar.

Markmið stefnunnar verði m.a.:

a. að Íslendingar verði út frá skilgreindum mælikvörðum ein af heilbrigðustu þjóðum heims,

b. að efla lýðheilsutengdar forvarnir á öllum þeim sviðum sem stefnan tekur til,

c. að efla starf á sviði forvarna og heilsueflingar í skólakerfinu og á vinnustöðum,

d. að efla fræðslu um forvarnir og heilbrigða lífshætti á öllum sviðum íslensks samfélags,

e. að skólakerfið, vinnustaðir og stofnanir verði heilsueflandi.

Heilbrigðisráðherra geri Alþingi grein fyrir aðgerðaáætluninni eigi síðar en haustið 2021.

Þetta er í raun og veru tvíþætt verkefni starfshóps, að leggja mat á stöðuna og útfæra áætlun, átak út frá stefnu og markmiðum.

Nú hefur hæstv. heilbrigðisráðherra þegar lagt fram tillögu til þingsályktunar um lýðheilsustefnu til ársins 2030 og er þar haldið áfram á þeirri vegferð sem hafin var með samþykkt lýðheilsustefnu 2016.

Í þessari tillögu er framtíðarsýn skilgreind og má segja að sú tillaga sem ég mæli fyrir hér falli mjög vel að þeirri stefnu sem hæstv. ráðherra boðar.

Ég ætla næst að víkja að meginefni í greinargerð tillögunnar, en hún er uppfærð þar sem málið hefur verið lagt fram keimlíkt í tvígang á 150. þingi og á 149. þingi. Meginbreytingin nú er að tekið er tillit til þeirra umsagna og ábendinga sem borist hafa við málið hingað til og í undanfara þess átaks sem hér er boðað.

Með tillögunni er lagt til að ríkisstjórninni verði falið að skipa starfshóp. Eftir að hafa lesið þingsályktunartillögu þá sem hæstv. heilbrigðisráðherra hefur lagt fram og mælt fyrir, og sem komin er til hv. velferðarnefndar, tel ég að þessi aðgerðaáætlun tali vel inn í þá stefnu.

Í umsögn Sambands íslenskra sveitarfélaga um málið á síðasta þingi var m.a. bent á að framtíðarsýn, markmið og mælikvarðar heildstæðrar lýðheilsuáætlunar þyrftu að byggjast á mati á stöðu lýðheilsu þjóðarinnar og núverandi forvarnaaðgerðum. Rík þörf væri á að meta stöðu þessara mála á heildstæðan hátt þannig að stefna og aðgerðaáætlun til framtíðar byggðist á traustum grunni. Flutningsmenn taka undir þessar ábendingar og hafa gert viðeigandi breytingar á tillögugreininni.

Í stefnu hæstv. ráðherra kemur m.a. fram það meginmarkmið að Íslendingar verði ein heilbrigðasta þjóð heims árið 2030. Á það hefur verið bent að mikilvægt sé að uppfæra gildandi stefnu þannig að hún falli vel að nýrri heilbrigðisstefnu sem Alþingi samþykkti sem ályktun nr. 29 frá 149. þingi. Í umsögnum um þá tillögu var m.a. bent á að í hana vantaði skýra stefnu um forvarnir og lýðheilsu. Félag hjúkrunarfræðinga benti m.a. á nauðsyn þess að kveðið væri á með skýrum hætti um þennan grundvallarþátt heilbrigðisþjónustunnar. Embætti landlæknis áréttaði mikilvægi þess að uppfæra lýðheilsustefnu til samræmis við heilbrigðisstefnu. Samtök atvinnulífsins bentu á að í heilbrigðisstefnu sé ekki fjallað um áskoranir sem fylgja öldrun þjóðarinnar og sívaxandi fyrirsjáanleg útgjöld til heilbrigðisþjónustu vegna þess.

Í áliti meiri hluta velferðarnefndar um heilbrigðisstefnuna var lögð áhersla á að við framkvæmd stefnunnar yrði lögð áhersla á lýðheilsu og forvarnir. Mér sýnist hæstv. ráðherra vera að bregðast við þessu í áðurnefndri framlagðri lýðheilsustefnu sem nú er til umfjöllunar í hv. velferðarnefnd. Þá má segja að í nokkuð langan tíma hafi þekking almennings á gildum heilbrigðra lífshátta og tengslum þeirra við gott heilsufar verið að aukast og það er mikilvægt.

Alþjóðaheilbrigðismálastofnunin skilgreinir heilbrigði sem fullkomna líkamlega, andlega og félagslega vellíðan, en ekki einungis það að vera laus við sjúkdóma og heilsubrest. Heilbrigði er mikilvægt fyrir efnahagslega þróun og samfélagið í heild. Ein helsta ógn við heilbrigði, framfarir og hagvöxt um heim allan eru langvinnir sjúkdómar. Helstu áhættuþættirnir eru hreyfingarleysi, áfengisneysla, reykingar og óheilsusamlegt mataræði.

Sjúkdómar sem rekja má til óheilbrigðra lífshátta valda miklu álagi á heilbrigðiskerfið. Fyrirsjáanlegt er að útgjöld hins opinbera til heilbrigðismála aukist í framtíðinni vegna afleiðinga nútímalífshátta. Rannsóknir sýna að notkun á heilbrigðisþjónustu eykst með hækkandi líkamsþyngdarstuðli og heilbrigðiskostnaður hækkar að meðaltali um 1,9% við hverja viðbótareiningu stuðulsins. Þarna hefur okkur hrakað, virðulegi forseti.

Mikilvægt er að snúa þeirri þróun við með þjóðarátaki í lýðheilsutengdum forvörnum sem nær til allra aldurshópa samfélagsins. Forvarnir miða að því að koma í veg fyrir sjúkdóma og draga úr fylgikvillum þeirra. Sýnt hefur verið fram á að forvarnir geta dregið verulega úr áhættuþáttum langvinnra sjúkdóma. Alþjóðaheilbrigðismálastofnunin telur að hægt sé að fyrirbyggja 80% tilfella hjarta- og æðasjúkdóma, 90% fullorðinssykursýki og 30% allra krabbameinstilfella með hollu mataræði, nægri hreyfingu og reykleysi. Heilbrigður lífsstíll getur komið í veg fyrir stóran hluta hjartasjúkdóma, heilablóðfalla, sykursýki og fleiri alvarlega sjúkdóma. Með markvissu átaki í forvörnum er hægt að vinna að því að minnka þörfina fyrir dýra og flókna heilbrigðisþjónustu og létta þannig álagið á heilbrigðiskerfið.

Niðurstöður nýrrar rannsóknar menntavísindasviðs Háskóla Íslands á heilsu og lífskjörum grunnskólanemenda sýna að hátt í 40% unglinga í 10. bekk finna fyrir depurð vikulega eða oftar og 38% segjast glíma við svefnörðugleika. Fjölmargar rannsóknir staðfesta forvarnagildi íþrótta. Þær sýna að aukin hreyfing dregur úr tilfellum alvarlegra sjúkdóma. Þátttaka barna og unglinga í skipulögðu íþróttastarfi dregur einnig úr líkum á frávikshegðun og hefur margvísleg jákvæð áhrif á námsárangur, sjálfsmynd, sjálfsvirðingu, líkamsmynd, heilsu og almenna líðan. Þannig má leiða líkur að því að skipulagt starf íþróttafélaga leiði til þjóðfélagslegs heilsuábata og minnki álag á heilbrigðiskerfið. Einnig hefur verið sýnt fram á að hreyfing hefur jákvæð áhrif á skólastarf og vinnumarkað í formi færri veikindadaga og aukinnar framleiðni.

Niðurstöður rannsóknar sem gerð var á menntavísindasviði Háskóla Íslands frá 2003–2011 sýna að ungt fólk hreyfir sig álíka mikið og fólk um áttrætt. Skýrsla um heilsuhegðun Norðurlandabúa frá 2017 sýnir m.a. að einn af hverjum þremur fullorðnum Norðurlandabúum hreyfir sig ekki í samræmi við ráðleggingar um lágmarkshreyfingu og á það líka við um Íslendinga. Þar kemur einnig fram að hlutfall Íslendinga sem neyta óholls matar jókst úr 19% í 25% frá árinu 2011 til ársins 2014. Hreyfingarleysi er talið jafn mikill áhættuþáttur og reykingar og því mikilvægt að snúa þessari þróun við með markvissri fræðslu um mikilvægi hreyfingar fyrir fólk á öllum aldri. Börn og unglingar sem upplifa jákvæða reynslu af hreyfingu eru líklegri til að velja sér lífshætti sem fela í sér hreyfingu á fullorðinsaldri. Tryggja þarf að öll börn njóti sömu tækifæra til íþrótta- og tómstundaiðkunar óháð efnahag foreldra því að slíkt eykur lífsgæði og er mikilvægur liður í heilsusamlegum lífsstíl. Miklu varðar að vekja almenning til umhugsunar um eigið heilbrigði og velferð og beina sjónum að þeim möguleikum sem hver maður hefur til að hafa jákvæð áhrif á eigin heilsu og lífsgæði. Huga þarf sérstaklega að heilsu barna og unglinga því að möguleikar á að ná árangri eru mestir hjá þeim aldurshópi.

Hér hefur oft verið vísað í doktorsritgerð Janusar Guðlaugssonar, sem ber heitið Fjölþætt heilsurækt: Leið að farsælli öldrun. Hún sýnir að virkur lífsstíll sem felur m.a. í sér fjölbreytta þjálfun hefur margvíslegan heilsufarslegan ávinning. Þátttakendur rannsóknarinnar voru einstaklingar á aldrinum 71–90 ára. Helstu niðurstöður voru þær að dagleg hreyfing meiri hluta þátttakenda var aðeins brot af ráðleggingum alþjóðlegra heilbrigðisstofnana. Niðurstöðurnar sýndu m.a. að líkamsþyngdarstuðull og fitumassi batnaði að lokinni þjálfun og að jákvæðar breytingar urðu á vöðvamassa að þjálfun lokinni. Rannsóknin sýnir að eldri aldurshópar geta haft margvíslegan ávinning af markvissri hreyfingu, unnið gegn ótímabærri skerðingu á hreyfigetu og viðhaldið lífsgæðum. Öldruðum á Íslandi fer fjölgandi og er því fyrirsjáanlegt að útgjöld til heilbrigðismála aukist verulega í framtíðinni. Markvissar heilsutengdar forvarnir eru liður í því að stemma stigu við þessari þróun.

Lykillinn að árangri á sviði forvarna og lýðheilsu er samstarf og víðtæk, þverfagleg nálgun sem byggist á þekkingu. Í lýðheilsustefnu til ársins 2030 kemur fram að stefnumótun og ákvarðanir ríkis og sveitarfélaga séu forsenda þess að lýðheilsusjónarmið séu sett í forgrunn og að heilsueflandi samfélag verði innleitt á landsvísu. Þá segir að heilsusjónarmið, þar sem ætíð er gefinn gaumur að áhrifum stefnu á heilsu og líðan allra íbúa í samfélaginu, þurfi að vera lykilstefið í allri stefnumótunarvinnu. Í því samhengi er mikilvægt að ríki og sveitarfélög vinni saman að því að ná settu marki. Heilsueflandi samfélag er verkefni á vegum embættis landlæknis í samvinnu við sveitarfélög, opinberar stofnanir, frjáls félagasamtök og fleiri aðila. Meginmarkmiðið er að styðja samfélög í að skapa umhverfi og aðstæður sem stuðla að heilbrigðum lifnaðarháttum og vellíðan allra íbúa.

Forvarnir þurfa að ná til allra þátta samfélagsins er varða heilsu og líðan allra aldurshópa. Nauðsynlegt er að efla það lýðheilsustarf sem fer fram á vegum landlæknis með auknum fjárheimildum til málaflokksins, svo sem til rannsókna, þróunar og eflingar lýðheilsusjóðs. Þetta er í raun og veru sama stef og má lesa í lýðheilsustefnu hæstv. heilbrigðisráðherra. Leggja þarf meiri áherslu á forvarnir á sviði lýðheilsu með samvinnu og stuðningi heilbrigðiskerfisins og vinna markvisst eftir settri lýðheilsustefnu. Aukin framlög hins opinbera til forvarna eru mikilvæg til lengri tíma litið svo að hægt sé að vinna að því að auka jafnvægi í útgjöldum til heilbrigðismála í framtíðinni.

Fólkið á að vera í forgrunni. Það er eitt af áhersluatriðunum og það kallar á samstarf og teymisvinnu á milli hinna ýmsu aðila, sveitarfélaga og stofnana og kannski ekki síst að opna á eða veita aðgengi að fagþekkingu og nýskapandi hugsun á þessu sviði.

Þverfaglegt starf er hér algjört lykilorð. Ég nefni íþróttahreyfinguna. Þar eru aðbúnaður, þekking og mannvirki til staðar og í samvinnu við aðra mætti nýta það til í slíku átaki. Má í því samhengi vísa til þjóðarátaks sem Danir fóru í í samstarfi við íþróttahreyfinguna sem kallast Hreyfðu þig fyrir lífið. Hreyfing er þess eðlis að hún sameinar oft hið félagslega og andlega og gefur okkur aukna orku fyrir okkur sjálf og fyrir þá sem við umgöngumst. Þar er slagorðið: Allt telur. Ég veit að starfshópur á vegum Íþróttasambandsins og ungmennafélaganna hefur lagt grunn að slíku átaki hér á landi. Það gæti verið aðgerð sem fellur að því átaki sem hér er boðað.

Ég vona, hæstv. forseti, að hv. velferðarnefnd (Forseti hringir.) taki þetta mál föstum tökum. Það talar svo sannarlega við lýðheilsustefnuna þar sem skortir átak og aðgerðir í þessum efnum.