meðferð sakamála og fullnusta refsinga, 1. umræða.
Virðulegur forseti. Ég mæli fyrir frumvarpi til laga um breytingu á lögum um meðferð sakamála og lögum um fullnustu refsinga. Frumvarpið byggist að hluta til á frumvarpi sem samið var af réttarfarsnefnd og lagt fram af þáverandi dómsmálaráðherra á 151. löggjafarþingi en hlaut ekki afgreiðslu úr allsherjar- og menntamálanefnd Alþingis.
Frumvarpið hefur tekið miklum breytingum frá fyrra frumvarpi og hefur í þeim efnum að verulegu leyti verið tekið tillit til umsagna sem bárust allsherjar- og menntamálanefnd um eldra frumvarp, til að mynda um rétt brotaþola til aðgangs að gögnum á rannsóknarstigi, til að vera viðstaddur lokað þinghald, til að leggja spurningar milliliðalaust fyrir skýrslugjafa við meðferð máls fyrir dómi og leggja þar fram sönnunargögn, til að ávarpa dóm í lok aðalmeðferðar sem og um aukinn rétt brotaþola til upplýsinga um gæsluvarðhald, áfrýjun og tilhögun afplánunar dómfellda.
Með samningu frumvarpsins var litið til greinargerðar Hildar Fjólu Antonsdóttur, Réttlát málsmeðferð með tilliti til þolenda kynferðisbrota, sem kom út í maí 2019 og umsagnar réttarfarsnefndar um þær tillögur sem þar eru lagðar fram. Þá var horft til Skýrslu starfshóps um meðferð kynferðisbrotamála þegar um fatlaða sakborninga og/eða brotaþola er að ræða, sem unnin var fyrir ríkissaksóknara og kom út í júní 2018. Að auki hefur verið litið til réttarþróunar á hinum Norðurlöndunum.
Breytingartillögum frumvarpsins má að meginstefnu skipta í þrennt:
Í fyrsta lagi er með frumvarpinu leitast við að bæta réttarstöðu brotaþola við meðferð sakamála hjá lögreglu og fyrir dómstólum.
Í öðru lagi eru lagðar til breytingar í því augnamiði að bæta réttarstöðu fatlaðs fólks við meðferð sakamála hjá lögreglu og fyrir dómstólum.
Loks er í þriðja lagi stefnt að því með frumvarpinu að bæta réttarstöðu aðstandenda látins einstaklings í þeim tilvikum sem rannsókn lögreglu beinist að dánarorsök hans.
Að því er varðar bætta réttarstöðu brotaþola er þess í upphafi sérstaklega að geta að við undirbúning frumvarpsins voru einkum teknar til athugunar tvær aðferðir til að styrkja réttarstöðu brotaþola, þ.e. að veita brotaþola annars vegar formlega aðild að refsiþætti sakamáls eða hins vegar að gera réttarbætur sem styrkja réttarstöðu brotaþola með því að veita honum aukin réttindi við rannsókn og meðferð sakamáls fyrir dómi.
Síðarnefnda leiðin er lögð til með frumvarpinu þar sem hún þykir í reynd betur til þess fallin að styrkja réttarstöðu brotaþola. Hún veldur ekki hættu á að vegið verði að trúverðugleika framburðar brotaþola né því að gengið verði á réttindi sakhæfra manna. Margar þeirra breytinga sem lagðar eru til með frumvarpinu eiga það einnig sammerkt að geta stuðlað að því að mál upplýsist frekar. Þess skal einnig getið að leitast hefur verið við að hafa þær breytingar almennar eins og framast er unnt en í einstaka tilvikum eru þær bundnar við aðstæður þar sem skilyrði eru uppfyllt til tilnefningar eða skipunar réttargæslumanns.
Með frumvarpinu er m.a. lagt til að aðgangur réttargæslumanns af gögnum á rannsóknarstigi verði í grundvallaratriðum sá sami og aðgangur verjanda. Slíkur aðgangur er talinn auka á jafnræði á milli sakbornings og brotaþola en getur jafnframt stuðlað að því að mál upplýsist enda kann brotaþoli að búa yfir upplýsingum sem honum er illmögulegt að átta sig á að hafi þýðingu fyrir rannsókn máls nema hann viti hvað þar hefur áður komið fram.
Þá er lagt til að brotaþoli fái að vera viðstaddur lokað þinghald eftir að hafa gefið þar skýrslu. Þannig er lagt til að skýrt verði kveðið á um í lögum að brotaþola og fyrirsvarsmanni hans sé ávallt heimilt að vera viðstaddur lokað þinghald eftir það tímamark eða fylgjast með því í gegnum fjarfundabúnað í dómhúsi þar sem því verður komið við, nema dómari telji sérstakar ástæður mæla gegn því. Einnig að verði brotaþola sjálfum heimilt að taka stuttlega til máls í lok aðalmeðferðar á sama hátt og ákærða er heimilt að gildandi lögum. Sú breyting þykir stuðla að auknu jafnræði milli ákærða og brotaþola. Enn fremur er lagt til að réttargæslumanni verði milliliðalaust heimilað að beina spurningum til skýrslugjafa fyrir dómi í stað þess að þurfa að beina tilmælum um spurningar til dómara. Þá miðar tillagan sömuleiðis að því að heimilt verði að spyrja hvort tveggja um atriði er varða refsikröfu ákæruvalds og einkaréttarkröfur brotaþola sjálfs en ekki eingöngu einkaréttarkröfuna, líkt og gildandi lög mæla fyrir um.
Í ljósi rannsóknarhagsmuna og forræðis lögreglu á rannsókn sakamála er ekki lögð til sams konar milliliðalaus heimild réttargæslumanns hvað varðar skýrslugjafir hjá lögreglu. Á hinn bóginn er sú breyting lögð til að réttargæslumanni verði heimilt að beina tilmælum til lögreglu um að lagðar verði tilteknar spurningar, ekki einungis fyrir skjólstæðing hans líkt og að gildandi lögum heldur einnig fyrir sakborning og vitni.
Að því er varðar bætta réttarstöðu brotaþola er jafnframt lagt til með frumvarpinu að brotaþola verði einnig milliliðalaust heimilað að leggja fram gögn fyrir dómi er varða refsiþátt sakamálsins. Nái breytingin fram að ganga verður slík framlagning heimiluð, hvort heldur sem er til stuðnings kröfugerð ákæruvalds um refsingu, refsikennd viðurlög og greiðslu sakarkostnaðar eða til að færa sönnur á einkaréttarkröfu um greiðslu skaðabóta úr hendi ákærða. Hér er um allnokkra breytingu að ræða sökum þess að slík gagnaframlagning um annað en atriði að baki einkaréttarkröfu er að gildandi rétti að meginþræði á forræði ákæruvalds og ákærða, auk þess sem dómari getur beint tilmælum til ákæruvalds um sönnunarfærslu. Sérstaklega skal þó tekið fram að í framkvæmd hefur brotaþoli nú þegar í reynd sjálfur eða fyrir milligöngu réttargæslumanns færi á að koma skjölum eða öðrum sýnilegum sönnunargögnum á framfæri við ákæranda eftir útgáfu ákæru eða lögreglu við rannsókn máls.
Þá er lagt til með frumvarpinu að brotaþola verði í ríkara mæli skipaður réttargæslumaður við meðferð áfrýjaðra mála. Einnig að brotaþola verði veitt það aukna réttarhagræði við meðferð máls á áfrýjunarstigi að krefjast ómerkingar á þeim þætti áfrýjaðs dóms sem lýtur að frávísun skaðabótakröfu brotaþola þegar ákærði hefur verið sýknaður og bótakröfu af þeim sökum vísað frá dómi.
Ef krafa um ómerkingu nær fram að ganga mælir frumvarpið enn fremur fyrir um að brotaþoli skuli njóta gjafsóknar við frekari málsmeðferð skaðabótakröfu sinnar í einkamáli um slíka kröfu á hendur ákærða.
Samkvæmt gildandi rétti er skipun réttargæslumanns fyrir æðri dómi bundin við að einkaréttarkrafa brotaþola sé þar til meðferðar að efni til. Með meðferð kröfu fyrir æðri dómi um ómerkingu þess þáttar sýknudóms sem lýtur að frávísun bótakröfu kann brotaþoli að hafa sérstaka þörf fyrir skipun réttargæslumanns. Réttargæslumanni verður þá jafnframt við sömu aðstæður einnig heimilt að spyrja spurninga og leggja fram gögn fyrir hönd brotaþola eftir því sem lög um meðferð sakamála munu nánar mæla fyrir um, verði frumvarpið að lögum. Ekki þykir loku fyrir það skotið að sú aðkoma réttargæslumanns kunni að auka líkurnar á að refsiþáttur málsins upplýst enn frekar. Auk þessa hefur í framkvæmd þótt óheppilegt við skýrslugjöf brotaþola á áfrýjunarstigi að honum sé ekki skipaður réttargæslumaður til að gæta hagsmuna hans og veita honum aðstoð að öðru leyti. Því þykir rétt að skipun réttargæslumanns fyrir æðri dómi geti einnig komið til, ef það er nauðsynlegt, að taka af honum skýrslu óháð því hvort einkaréttar krafa sé þarf jafnframt til meðferðar.
Loks er, að því er brotaþolar varðar, lagt til að lögfest verði skylda lögreglu og ákæranda til að upplýsa brotaþola um það ef sakborningur eða ákærði hefur verið úrskurðaður í eða látinn laus úr gæsluvarðhaldi í ákveðnum tilvikum, sem og ef dómi hefur verið áfrýjað eða sótt um leyfi til þess. Skyldur af þessu tagi er nú að finna í fyrirmælum ríkissaksóknara en rétt þykir að kveða á um þær í lögum.
Þá er enn fremur lagt til að lögfest verði heimild til handa Fangelsismálastofnun til að upplýsa brotaþola um tilhögun afplánunar fanga sem brotið hefur gegn honum, óski brotaþoli þess.
Sem fyrr segir miða nokkrar breytingar sem lagðar eru til með frumvarpinu að því að bæta réttarstöðu fatlaðs fólks við meðferð sakamála hjá lögreglu og fyrir dómstólum. Í þeim efnum er m.a. lagt til að dómari geti ákveðið í vissum tilvikum að skýrsla af fötluðum brotaþola eða vitni verði tekin í sérútbúnu húsnæði sem og að dómari geti hvatt kunnáttumann sér til að aðstoðar við skýrslutöku af fötluðu vitni.
Þá er lagt til að fötluðum sakborningi og vitni verði heimilt að hafa með sér hæfan stuðningsaðila við skýrslutöku, hvort heldur sem er hjá lögreglu eða fyrir dómi.
Að lokum er með frumvarpinu stefnt að því að bæta réttarstöðu aðstandenda látins einstaklings í þeim tilvikum sem rannsókn lögreglu beinist að dánarorsök hans. Þannig verði aðstandanda heimilt að koma fram sem fyrirsvarsmaður hins látna undir rannsókn málsins hjá lögreglu og að í ákveðnum tilvikum verði unnt að tilnefna fyrirsvarsmanni réttargæslumann.
Virðulegur forseti. Ég hef farið yfir helstu atriði frumvarpsins en að öðru leyti vísast til greinargerðar þess og athugasemda við einstök ákvæði. Ég legg til að frumvarpinu verði að lokinni þessari umræðu vísað til hv. allsherjar- og menntamálanefndar og 2. umr.
Virðulegur forseti. Ég vil þakka hæstv. ráðherra fyrir kynninguna á þessu mjög svo þarfa og góða frumvarpi. Þar er mjög mikla réttarbót að finna fyrir þolendur ofbeldis, réttarbót sem kallað hefur verið eftir árum saman. Ég verð að segja að það er risastór áfangi að fá þetta mál hingað inn í þingsal. Ég vil hrósa hæstv. dómsmálaráðherra fyrir að hafa komið þessu hingað og fagna því mjög.
Mig langar að spyrja hæstv. dómsmálaráðherra út í nokkur atriði er varða það hvort að brotaþoli fái að standa sjálfur að áfrýjun máls, þ.e. að hafa eitthvað um það að segja hvort máli verður áfrýjað, af því það er ákæruvaldið sem rekur málið áfram. Er með þessu máli í rauninni verið að setja í lög að ákæruvaldið verði að hafa samráð við brotaþola varðandi áfrýjun máls og þarf ákæruvaldið þar að taka tillit til vilja brotaþola varðandi áfrýjun?
Ég spyr að gefnu tilefni vegna þess að það er of oft að mínu áliti sem ákæruvaldið hefur tekið ákvörðun um að áfrýja ekki máli þar sem hluti máls hefur leitt til sýknunar eða jafnvel sýknað alfarið og það hefur leitt til mjög mikils áfalls fyrir brotaþola þegar að stoppað er, að því er virðist, í miðju verki.
Virðulegur forseti. Í þessu frumvarpi er verið að auka verulega á réttindi brotaþola í allri aðkomu að málum. Það er samt ákæruvaldsins að keyra málið og þá væntanlega að taka ákvörðun um hvort sakamálinu verði áfrýjað til æðra dómsvalds. En áfram getur brotaþoli fylgt málinu eftir á einkaréttarlegum grunni og er þá skipaður réttargæslumaður fyrir æðri dómi út frá einkaréttarkröfunni. Þannig að ég held að með þessum aukna aðgangi sínum að þessu máli megi reikna með því að brotaþoli hafi mikil áhrif á það hvort málinu er áfrýjað eða ekki með þeim gögnum sem hann hefur lagt fram, fengið rétt hér til að leggja fram og aðkomu hans að málinu. Það styrkir mjög stöðu hans í því að málinu verði áfrýjað. Um leið erum við að gera brotaþola það léttara að fylgja eftir sínum kröfum fyrir æðra dómstigi með þeim breytingum sem hér eru innleiddar.
Virðulegur forseti. Ég þakka hæstv. ráðherra fyrir andsvarið. Einkaréttarkröfurnar lúta eingöngu að bótum. Það er svolítið annað en að mega hafa skoðun á því og hafa áhrif á það hvort sakamáli sé áfrýjað af því að sakamálið varðar sakfellingu og mögulega refsingu, skilorðsbundna eða óskilorðsbundna, en einkaréttarkrafan snýr bara að miskabótum eða skaðabótum. Þannig að það er spurning hvort hægt væri að setja inn í frumvarpið, ef það er ekki þar núna, einhvers konar heimild fyrir brotaþola til að geta haft áhrif á það hvort farið er í áfrýjun, að ákæruvaldinu beri að eiga a.m.k. eitt samtal við brotaþola og réttargæslumann áður en tekin er ákvörðun um að áfrýja ekki, að áður en slík ákvörðun er tekin verði að setjast niður með brotaþola.
Ég er með aðra spurningu til hæstv. ráðherra og hún lýtur að gjafsókn. Ráðherra tekur fram að í þessu frumvarpi sé heimild til gjafsóknar ef sýknað er, en að það megi áfrýja einkaréttarkröfunni áfram og fá gjafsókn. Nú liggur fyrir þinginu frumvarp til breytinga á gjafsóknarlögum er lýtur að heimild til brotaþola til að fá gjafsókn til að reka einkamál ef mál er fellt niður á rannsóknarstigi, ef það kemst ekki til dóms, að það megi samt gera tilraun til að sækja bætur. Þá snýr þetta að því að sönnunarbyrðin er miklu sterkari og ríkari í sakamálum en einkamálum. Ég velti fyrir mér hver afstaða hæstv. ráðherra er til þess að heimila veitingu gjafsóknar í þeim tilvikum, að liðka til fyrir rekstri einkamáls.
Virðulegur forseti. Hér er kveðið á um möguleika brotaþola til að fá gjafsókn fyrir æðra dómstigi. Annars eru náttúrlega bara ákveðin lög um gjafsókn sem ber að horfa til. Varðandi þessa grundvallarspurningu um hvort brotaþoli geti haft áhrif á hvort málinu verði áfrýjað, haft áhrif á ákæruvaldið, þá er auðvitað ákveðin hlutleysisskylda eða hlutlægniskylda á ákæruvaldinu þar sem þarf að taka jafnt tillit til atriða sem horfa til sektar eða sýknu. Að því leyti til verður ákæruvaldið að taka þessa kröfu sjálfstætt. En varðandi einkaréttarkröfu brotaþola erum við að liðka hér mjög fyrir því að sú málsmeðferð verði auðveldari fyrir brotaþola, það er liðkað mjög fyrir því að leggja brotaþola lið í því að geta haldið áfram með málið á þeim grundvelli.
Virðulegi forseti. Ég og hæstv. dómsmálaráðherra erum kannski ekki alltaf sammála um mál en ég verð að hrósa hæstv. ráðherra fyrir að leggja fram þetta frumvarp. Það er margt í þessu frumvarpi sem bætir réttarstöðu brotaþola mikið og eflaust hægt að finna hluti sem má bæta enn betur. En þetta er mikil réttarbót sem mun nýtast brotaþolum í framtíðinni. Þetta frumvarp kemur dálítið seint fram á þessu þingi en það er von mín að allsherjar- og menntamálanefnd setji þetta mál í forgang.
Virðulegur forseti. Ég fagna þessum breytingum mjög og vil hrósa því sem vel er gert. Ég er ótrúlega ánægð með það og tek undir með hv. þm. Gísla og hv. þm. Helgu Völu þegar þau segja að hér sé um gríðarlega réttarbót að ræða.
Mig langar sérstaklega að nefna 4. gr. frumvarpsins sem orðast svo, með leyfi forseta:
„Ef rannsókn máls varðar orsök andláts einstaklings getur maki eða sambúðarmaki, lögráða barn eða annar lögráða niðji, foreldri eða lögráða systkini hins látna komið fram sem fyrirsvarsmaður hans.“
Lögreglu hefur verið ansi þröngur stakkur sniðinn þegar kemur að því að upplýsa fjölskyldu um rannsókn andláts og hefur verið gífurlega erfið staða uppi í þessum málum. Því fagna ég því mjög að þetta ákvæði sé komið þarna inn og tel mikilvægt að þessi heimild í lögunum sé nýtt því að við höfum séð allt of mörg dæmi á undanförnum árum þar sem lögregla hefur ekki getað upplýst aðstandendur látins einstaklings, sem er jafnvel sakamálarannsókn út af, um framgang rannsóknarinnar, sem er fjölskyldu og aðstandendum mjög þungbært. Því finnst mér þetta virkilega gott plagg og ég er ótrúlega bjartsýn á að hér sé tekið eitt skref í áttina að mjög mikilvægum bótum, þetta er stórt skref. Mér finnst ótrúlega mikilvægt að allsherjar- og menntamálanefnd afgreiði þetta vel og sem fyrst.
Forseti vill að gefnu tilefni minna á ákvæði þingskapa um það að í ræðu skuli kenna þingmann við kjördæmi hans eða nefna hann fullu nafni en ekki aðeins að ávarpa hann með skírnarnafni.
Frumvarpið gengur til 2. umr.
Frumvarpið gengur til allsh.- og menntmn.