listamannalaun.
Frú forseti. Frumvarp þetta felur einkum í sér tvennt, að stofna þrjá nýja sjóði fyrir listamenn og fjölga mánaðarlegum starfslaunum úr 1.600 í 2.670 í áföngum. Það er fjölgun upp á alls 1.070 mánuði á árunum 2025–2028. Mesta fjölgunin mun eiga sér stað á árunum 2027 og 2028. Kostnaðurinn er um 600 milljónir á ári þar til nýtt fyrirkomulag er að fullu komið til framkvæmda. Varðandi fjölgun á sjóðum þá fagna ég því sérstaklega að horft sé til þess að auka nýliðun og efla unga listamenn sem eru að hefja sinn starfsferil og eru nýkomnir úr námi. Vöxtur heitir sá sjóður. Sjóðurinn Vegsemd sem lýtur að listamönnum 67 ára og eldri er að mínum dómi ekki nægilega skilgreindur. Í greinargerðinni er þess getið að sjóðurinn geti tekið við hlutverki heiðurslauna listamanna en frumvarpið lýtur þó ekki að því. Þess er getið að sjóðurinn sé nauðsynleg viðbót við heiðurslaun listamanna sem Alþingi veitir. Því er ég ekki sammála. Ég tel að við þurfum að endurskoða heiðurslaunin. Ég tek fram að ég er ekki á móti þeim en ég set t.d. spurningarmerki við það hvort þau eigi að vera til æviloka eins og nú er og hefur verið.
Listamannalaun eru starfslaun sem listamenn geta sótt um árlega. Það fyrirkomulag sem við þekkjum hvað listamannalaun varðar er frá árinu 1991. Lögin sem stuðst er við í dag eru frá árinu 2009 en úthlutun launa af hálfu hins opinbera til listamanna á sér þó mun lengri sögu, eins og er m.a. rakið í greinargerðinni, og mun til að mynda hafa tíðkast alla 20. öldina. Ýmist var þá úthlutað beint af alþingismönnum eða aðilum sem þeir tilnefndu. Það fyrirkomulag var umdeilt og voru lögin um listamannalaun sem tóku gildi árið 1991 til mikilla bóta þar sem gengið var út frá hlutlægum vinnubrögðum, bæði við umsókn og úthlutun launanna. Starfslaunin gera það að verkum að hverju sinni getur nokkur hópur manna og kvenna helgað sig list sinni.
Það er fastur liður að listamannalaun komi til umræðu þegar þeim er úthlutað ár hvert, við þekkjum það. Oft er sú umræða því miður á neikvæðum nótum og birtist okkur á samfélagsmiðlunum. Sumir sjá ofsjónum yfir því að þessi og hinn listamaðurinn hafi fengið úthlutað listamannalaunum í nokkra mánuði. Oftar en ekki er talað um hóp manna sem séu áskrifendur að starfslaununum. Umræðan um listamannalaun hefur haft tilhneigingu til að verða persónuleg enda er þeim í mörgum tilfellum úthlutað til þekktra einstaklinga og fólk hefur oft skoðanir á vinnuframlagi þeirra og gildi þess. Sumir tala jafnvel á þann veg að listamannalaun séu ölmusa. Þeir hinir sömu nota athugasemdakerfið á samfélagsmiðlunum óspart til að hnýta í þá sem fá listamannalaun. Oft á tíðum er umræðan um listamannalaun á þeim vettvangi óvægin eins og margt annað sem þar birtist. Þessi umræða hefur valdið því að sumir ágætir listamenn veigra sér við að sækja um listamannalaun, ekki síst fjölskyldu sinnar vegna og barna. Auðvitað hefur það áhrif á fólk þegar ráðist er á það opinberlega fyrir það eitt að það fái tímabundið listamannalaun.
Listamannalaun held ég að séu rúmar 400.000 kr. á mánuði. Launin eru verktakalaun sem síðan þarf að draga af lífeyrisgreiðslur, orlof og skatt og hafa þau ekki hækkað um nokkurt skeið. Ég velti því fyrir mér hvort ekki væri skynsamlegra að hækka launin eitthvað fremur en að fjölga þeim svo mikið. Það er erfitt að vera ungur listamaður sem er að byrja. Það eru ekki miklir tekjumöguleikar af t.d. bókaútgáfu, sérstaklega þegar um er að ræða höfunda sem eru að hasla sér völl. Íslenskur bókamarkaður er of smár til að halda uppi atvinnuhöfundum einn og sér. Höfum hugfast að höfundur á borð við Halldór Laxness var lengst af á hæsta skáldastyrk af hálfu hins opinbera. Aðrir höfundar sem við stærum okkur af unnu verk sín með stuðningi af listamannalaunum. Má þar nefna Davíð Stefánsson, Þórberg Þórðarson, Jóhannes úr Kötlum, Stein Steinarr, Guðmund Hagalín, Tómas Guðmundsson o.fl. Gleymum því ekki að íslenskir höfundar skrifa fyrir eitt minnsta málsvæði í veröldinni. Hlutverk þeirra er því mjög mikilvægt fyrir íslenska tungu sem hefur átt undir högg að sækja eins og við öll þekkjum. Ármann Jakobsson, formaður Íslenskrar málnefndar, segir að vöxtur og viðhald íslensku sé brýnt hagsmunamál fyrir okkur öll, ekki ósvipað loftslaginu og heilbrigðiskerfinu. Ofurvald enskrar tungu sé ein mesta ógnin sem steðjað hefur að sjálfstæði landsins síðustu áratugi.
Stór hluti af vinnu rithöfundar er sjálfboðavinna. Starfs síns vegna er hann oft kallaður til í útvarpi og sjónvarpi, í grunnskólum jafnt sem háskólum og á málþingum og oftast nær án þóknunar. Hvað sviðslistirnar varðar er markaðurinn lítill og sýningar fáar. Ég held að óhætt sé að segja að listamenn séu upp til hópa lágtekjufólk. Það er hins vegar feimnismál hjá mörgum og eflaust ekki þægilegt þegar viðkomandi er sjálfur vörumerkið. Það er eflaust heldur ekki þægilegt að vera synjað um listamannalaun, neitað um úthlutun. Það getur síðan valdið því að viðkomandi hættir að skapa. Að mínum dómi vantar meira gagnsæi við úthlutun listamannalauna og ég hefði viljað sjá í þessu frumvarpi að við myndum reyna að bæta það ferli. Það þarf að liggja fyrir hvað höfundar hafa afrekað, hvaða vörur þeir hafa framleitt, ef svo má að orði komast, eða eru að framleiða og það þarf að passa vel upp á að tengsl ráði ekki við úthlutun.
Ég held að almennt séð sé fólk jákvætt gagnvart listamannalaunum og starfandi listamönnum. Þeim fjármunum sem ríkissjóður ver í listamannalaun er skilað til baka með margvíslegum hætti. Það myndast störf í kringum listirnar og greinin skilar virðisauka. Bækur eru seldar og sömuleiðis listmunir, við sækjum sýningar og tónleika, ferðamenn sækja landið gagngert heim vegna listanna og sá hópur er stærri en margan grunar. Mikilvægt er að sýnileiki listamannalauna sé góður. Með auknum sýnileika sjóðsins eflist vitund almennings um mikilvægi listamannalauna. Það eru t.d. ekki allir sem vita að sjóðurinn stendur einnig fyrir nýliðun. Hér er verið að auka þar við og ég tel það mjög jákvætt skref. Að lágmarki 5% úthlutaðra mánaða hvers sjóðs er úthlutað til listamanna sem ekki hafa fengið úthlutað áður. Það er vel. Auk þess er lögð áhersla á að úthlutanir endurspegli alla þá flóru listsköpunar sem á sér stað á hverju sviði.
Þegar ég sat í fjárlaganefnd heyrði maður oft hugtakið landsframleiðsla, ekki síst þegar rætt er um skuldir ríkissjóðs. Þá er gjarnan rætt um skuldir sem hlutfall af landsframleiðslu. Ýmsar atvinnugreinar leggja sitt af mörkum til landsframleiðslunnar; sjávarútvegurinn, ferðaþjónustan, iðnaðurinn, landbúnaðurinn o.s.frv. Þannig er alls kyns þjónusta nátengd atvinnugreinum eins og landbúnaði og sjávarútvegi og það sama á við um menningu og listir. Höfum í huga að allar atvinnugreinar styðja hver við aðra. Það væri fróðlegt að sjá tölur um það hver hlutur lista sé í landsframleiðslunni, en hann er mun meiri en menn halda. Menning og listir eru mikilvæg atvinnugrein og umsvifamikill þáttur í hagkerfinu. Þá má ekki gleyma því að verðmæti eru í því að koma menningu og listum á framfæri, sama í hvaða formi það er.
Við getum þó ekki mælt alla landsframleiðslu í peningum. Listir og menning hafa jákvæð áhrif í samfélaginu sem mælast ekki í hagvexti. Það er aukin vellíðan einstaklinganna sem skiptir máli. Listir og tilfinningar sem þær vekja hafa meira að segja verið notaðar sem aðferð í því skyni að auka vellíðan alzheimersjúklinga. Um þetta hefur verið skrifuð bók sem heitir Listir og menning sem meðferð – íslensk söfn og alzheimer. Þetta er athyglisverð bók sem ég vil hvetja þingmenn til að kynna sér.
Bein framlög eins og listamannalaun eru ekki eina leiðin til að styðja við greinina. Skattaívilnanir geta að sama skapi verið jákvæð leið, t.d. ef fyrirtækjum sem verja fé til lista og menningar væri heimilt að draga það frá tekjum með tilteknu álagi. Þetta hefur m.a. verið lagt til á vettvangi Menningarmálastofnunar Sameinuðu þjóðanna, UNESCO. Það ætti að vera sameiginlegt verkefni okkar allra á Alþingi að styðja við leiðir til að auka umsvif lista og menningar í hagkerfinu.
