Ferill 179. máls. Aðrar útgáfur af skjalinu: Word Perfect.

---

1995. – 1065 ár frá stofnun Alþingis.
120. löggjafarþing. – 179 . mál.

223. Tillaga til þingsályktunar

um verndun jarðhitasvæðisins við Geysi í Haukadal.

Flm.: Guðmundur Hallvarðsson, Árni Johnsen.

    Alþingi ályktar að fela ríkisstjórninni að:
    stefna að því að allt að sjö ferkílómetra jarðhitasvæði við Geysi í Haukadal verði óskiptur eignarhluti ríkisins,
    skipuleggja rannsókn á jarðhitasvæði Geysis undir umsjón Náttúruverndarráðs og veita sérstaka fjárveitingu til þessa verkefnis,
    veitt verði sérstök fjárveiting til lagfæringar og uppbyggingar svæðisins með tilliti til ferðamanna,
    nú þegar verði lagt bann við frekari borunum eða öðru jarðraski á Geysissvæðinu eða í námunda við það nema að undangengnum rannsóknum og þá í samráði við Náttúruverndarráð.

Greinargerð.

    Jarðhitasvæðið sem kennt er við Geysi í Haukadal er án efa eitt frægasta jarðhitasvæði veraldar, þótt ekki sé það stórt. Af nafni Geysis er t.d. dregið enska orðið „geyser“ yfir gjósandi hveri. Bæði fyrr og síðar hefur verið mikill ferðamannastraumur að svæðinu allan ársins hring, einkum þó yfir sumarmánuðina. Geysir er einn margra hvera á svæðinu en nú er það einkum goshverinn Strokkur sem dregur ferðamenn að því.
    Geysissvæðið er eitt af minni háhitasvæðum landsins en jarðhitasvæðið er mun stærra en skiki sá sem girtur var er það komst í umsjá íslenska ríkisins.
    Mjög margir ferðamenn og vísindamenn hafa komið að svæðinu í gegnum aldirnar og lýst gosum hveranna, einkum þó Geysi. Hann var í árhundruð eitt af mestu undrum landsins og bar hróður þess víða. Árið 1935 eignaðist íslenska ríkið Geysi og skika sem að honum liggur. Síðar var svæðið girt og gefinn út um það bæklingur eftir Trausta Einarsson (Geysir í Haukadal, 1964) en allt frá þeim tíma hafa rannsóknir þar verið litlar.
    Geysissvæðið er í eigu ríkisins að hluta og að hluta í einkaeign. Mun auðveldara væri að vinna að endurbótum, viðhaldi og rannsóknum á svæðinu ef það væri allt ríkiseign. Geysissvæðið er ekki friðlýst með sérstökum lögum en um það gilda ákveðnar umgengnisreglur. Þetta kemur mörgum undarlega fyrir sjónir en verður skiljanlegra þegar hugað er að nýtingu á svæðinu, slík nýting mundi ekki samrýmast neinum náttúruverndar- eða friðunarlögum. Nýting heits vatns af svæðinu á sér hins vegar langa sögu og þarf að taka á því máli sérstaklega. Svæðið var í umsjá Geysisnefndar frá 1935 til ársins 1991 en síðan þá hefur það verið undir umsjón Náttúruverndarráðs. Fé hefur mjög skort til framkvæmda og rannsókna á svæðinu. Árið 1992 var jarðhiti innan girðingar kortlagður og 1994 var rennsli úr hverunum mælt tvisvar. Ekki hefur fengist fé til annarra rannsókna og er það mjög miður.

Prentað upp.


Lýsing svæðisins.
    Geysissvæðið er í Biskupstungnahreppi í Árnessýslu og liggur í 100–200 m hæð. Þangað eru greiðar leiðir og góð aðstaða fyrir ferðamenn á hóteli og gistiheimili. Sundlaug var byggð við hótelið 1994 og tekur vatn úr hvernum Sísjóðandi. Bæði hótel og gistiheimili eru hituð upp með vatni úr hverunum og nokkur hús önnur. Gróðurhús eru enn uppistandandi sunnan hótelsins, en eru sum orðin hrörleg og ekki notuð lengur.
    Svæðið liggur skammt austan við virka gosbeltið sem nær frá Reykjanesi í suðri og norður að Langjökli. Gosvirkni er engin á nútíma (sl. 10.000 árum) á svæðinu. Súrt berg er á nokkrum stöðum, m.a. er Laugarfjall ofan við hverasvæðið úr líparíti. Þar er trúlega um súrt innskot að ræða, ummerki gamallar megineldstöðvar sem var virk fram á síðustu ísöld. Bjarnarfell, sem liggur enn vestar, er byggt upp úr basalthraunlögum og móbergi ásamt flekkjum af líparíti. Móbergið hefur orðið til við gos undir jökli.
    Yfirborðshiti er á 3 km² svæði sem teygir sig til suðurs. Viðnámsmælingar benda þó til allt að 7 km² svæðis (Borun fyrir byggðina við Geysi, greinargerð Kristjáns Sæmundssonar og Benedikts Steingrímssonar, Orkustofnun 1994). Þarna er um eitt jarðhitakerfi að ræða með miðju þar sem Geysir er en laugar og volgrur eru mun víðar. Marteinslaug í landi skógræktarinnar er við norðurmörkin og laug sem liggur í landi Múla markar syðstu ummerki jarðhitans. Vesturmörkin eru í austanverðu Bjarnarfelli en austurmörkin talsvert austan Beinár, líklega nálægt Tungufljóti.
    Margir hverir og laugar eru á svæðinu, flestir sjóðandi innan þess, en kaldari laugar eru suður af í svonefndum Rotum. Einnig eru Laugar vestan við Laugafell. Ummerki eftir gamla goshveri eru vestan og norðan við girta svæðið. Kísilhrúður hefur t.d. verið numið í lágum hól norðan við svæðið til að laga í kringum Geysi og eru það náttúruspjöll því hrúður myndast þar ekki í bráð. Meðfylgjandi er kort af svæðinu öllu og snið frá Geysi að Neðridal, svo og líkleg hitadreifing í berggrunni.

Nýting og boranir.
    Nýting hitans er talsverð, í fimm íbúðarhúsum, hóteli, gistiheimili og sundlaug. Sé hins vegar litið til jarðhitakerfisins í heild, en það nær yfir mun stærra svæði, er nýtingin talsvert meiri. Á undanförnum áratug hafa verið boraðar nokkrar holur í landi Helludals og Neðridals og eru þær í töflu I. Þessar holur ná flestar niður í jarðhitakerfið og taka vatn úr því. Af Geysisvæðinu mældist rennsli um 9 l/s árið 1994, en úr borholum sunnan og vestan við Geysi komu milli 12–15 l/s en rennsli þar er ekki þekkt nákvæmlega. Lítill þrýstingur er í framangreindum holum.

Tafla I.

Borholur í nágrenni Geysis.*

Fjarlægð

    
Hola nr.

Staður

Dýpi

Ár

Rennsli

frá Geysi

    Athugasemdir


1986     950 m     
1994     > 2 l/s af 65°C 950 m     Nýtt í Helludal.
1995     > 1 l/s 1050 m     Borað fyrir sumarhús SS.
1976      1600 m
1987      850 m
1991      2100 m
1987      —       Stallar í landi Neðridals.
1993     > 9 l/s af 70°C 1900 m     Nýtt í gróðurhús.
1993      —  
1963
    > 12 l/s     Miðað er við sjálfrennsli.

* Samkvæmt gögnum Orkustofnunar og greinargerð Kristjáns Sæmundssonar og Benedikts Steingrímssonar, Borun fyrir byggðina við Geysi, Orkustofnun 1994.

   Árið 1967 mældist rennsli frá Geysissvæðinu um 14 l/s en það hefur nú minnkað niður í um 9 l/s. Síðan 1963 hafa verið boraðar níu borholur í jarðhitakerfið, sú síðasta í september 1995. Þar sem ekki hafa verið gerðar stöðugar mælingar á rennsli og hita í svæðinu er erfitt að gera sér grein fyrir hvort boranir þessar hafa haft áhrif á svæðið. Mælingar á heildarrennsli frá Geysissvæðinu hafa aðeins verið gerðar þrisvar sinnum, 1967 og tvisvar 1994. Til að kanna slík áhrif þarf að fylgjast mun betur með svæðinu en gert er nú. Þó verður að telja líklegt að áhrif borhola í Neðridal séu einhver en þær eru talsvert lægra í landi en hverasvæðið og vatnskerfið þar og við Geysi er með lágan þrýsting.
    Borað var í Strokk árið 1963 og hreinsað burtu rusl sem kastað hafði verið í hverinn. Fyrir borun var ekkert rennsli frá honum en 2 l/s eftir borun og þá byrjaði hann að gjósa.

Mælingar á rennsli.
    Mælingar á rennsli hvera og lauga gefa til kynna hve mikil orka er til staðar á staðnum. Jarðhitavatn sem er undir 50°C er vart talið nothæft til upphitunar en rennslismagn skiptir þar miklu máli. Þannig innihalda 2 l/s af 50°C heitu vatni álíka mikla orku og 1 l/s af 100°C en nýting hitans er þó öllu lakari. Rennsli hvera og lauga er oft breytilegt, eftir úrkomu, árstíma, loftþrýstingi eða af öðrum orsökum. Eina leiðin til að kanna hegðun jarðhitasvæðis með tilliti til rennslis er að gera þar margar mælingar. Ef nýting hefst úr borholum í nágrenni við jarðhitastað er algengast að jarðhiti hverfi af yfirborði. Við dælingu úr borholum hverfur jarðhiti nánast undantekningarlaust af yfirborði en það getur tekið marga mánuði. Í stórum og kraftmiklum jarðhitakerfum geta hverir og laugar þó lifað boranir af, einnig ef rásir jarðhitans eru mjög vel aðskildar. Mestar líkur eru á að þeir hverir hverfi sem eru á sömu brotalínum og borað er í. Slíkar aðstæður eru fyrir hendi í Neðridal en borholur þar eru í sprungustefnu frá Geysi. Því er hættara við að boranir þar hafi áhrif á hverina við Geysi en boranir í Helludal þótt ekki sé það heldur hættulaust. Fjarlægð frá Geysi að borsvæðum er lítil, þau eru lægra í landinu og kerfin eru með lágan þrýsting.
    Heildarrennsli af Geysissvæðinu hefur aðeins verið mælt þrisvar, fyrst er Þorvaldur Ólafsson var fenginn af jarðhitadeild Orkustofnunar til að mæla rennsli hvera og lauga á Suðurlandi sumarið 1967 og 1994 vann Helgi Torfason skýrslu fyrir Náttúruverndarráð um mælingar á Geysissvæðinu. Það má heita undarlegt að þetta séu einu, góðu mælingarnar sem gerðar eru á svæði sem er jafn frægt og Geysissvæðið. Að vísu hafa verið gerðar mælingar á rennsli úr Geysi og nokkrum hinna hveranna en fáar mælingar eru það góðar að þær séu nothæfar. Mælingar sem unnt hefur verið að hafa upp á eru í töflu II.
    Þorvaldur Ólafsson var við athuganir á Geysi dagana 11.–24. júní og 27. júlí 1967. Geysir var mældur 27. júlí og frárennsli hans látið renna í stokki í 80 l mæliker. Sama aðferð var notuð við hina hverina. Tafla II sýnir rennsli úr hverunum samkvæmt athugunum Þorvalds.
    Í ýmsum ritum er getið um rennsli úr hverunum, einkum Geysi, en yfirleitt er um ágiskanir að ræða. Sjaldan er getið um aðferðir við mælingar eða mælistaði og því erfitt um samanburð. Vandasamt getur verið að mæla vatn sem er yfir 70°C heitt og þarf mikla varkárni við það. Þar sem nýting er eingöngu til upphitunar á staðnum hefur ekki þótt nauðsynlegt að mæla rennsli oftar eða fylgjast með breytingum á því. Ef hugmyndir um boranir á staðnum verða að veruleika þarf að fylgjast mjög nákvæmlega með breytingum á rennsli hveranna og þekkja árstíða- og veðurfarsbundnar sveiflur.

Tafla II.

Mælingar Þorvaldar Ólafssonar.

Óvissa í

    

Rennsli

mælingu

    

l/s

l/s

    Athugasemdir


,5