Ferill 377. máls. Aðrar útgáfur af skjalinu: Word Perfect.
122. löggjafarþing 1997–98.
Þskj. 661 – 377. mál.
Skýrsla
viðskiptaráðherra um fjárfestingu erlendra aðila í atvinnurekstri hérlendis.
(Lögð fyrir Alþingi á 122. löggjafarþingi 1997–98.)
Inngangur.
Í skýrslu þessari er greint frá fjárfestingu erlendra aðila í atvinnurekstri hérlendis, eins og kveðið er á um í 12. gr. laga nr. 34/1991, um fjárfestingu erlendra aðila í atvinnurekstri.
Í skýrslunni kemur fram að á síðasta ári jókst mjög fjárfesting erlendra aðila í atvinnu
Skýrslunni er skipt í þrjá hluta. Í þeim fyrsta er greint frá erlendri fjárfestingu áranna 1990–96 eftir löndum og atvinnugreinum, tekjum erlendra aðila af fjárfestingum hérlendis og samanburði við önnur lönd. Talnaefnið er unnið af Seðlabanka Íslands. Í öðrum hluta er skýrt frá aðgerðum stjórnvalda til að auka erlenda fjárfestingu og í þriðja hluta er fjallað um starf nefndar um erlenda fjárfestingu.
1. Fjárfesting erlendra aðila 1990–96.
Bein fjárfesting hefur verið lítil hér á landi. Í töflu 1 kemur fram að í árslok 1996 nam bein fjármunaeign erlendra aðila í atvinnustarfsemi hérlendis rúmum 13,2 milljörðum króna. Fjármunaeign samanstendur annars vegar af eigin fé og hins vegar af hreinni lánastöðu innlendra fyrirtækja gagnvart erlendum eignaraðilum. Erlent móðurfyrirtæki sem veitir t.d. lán til dótturfyrirtækja hérlendis er því að auka fjármunaeign sína á sama hátt og ef um aukið hlutafjárframlag væri að ræða.
Fjármunaeign hefur sveiflast verulega á síðustu árum sem skýrist aðallega af sveiflum í rekstrarafkomu stóriðjufyrirtækja. Árin 1991–93 var verulegt tap í rekstri stóriðjufyrirtækja hérlendis en hagnaður næstu þrjú ár á eftir. Sveiflur í lánastöðu á milli innlendra dóttur
Þess skal geta að greinarmunur er gerður á beinni fjárfestingu og viðskiptum með hlutabréf. Munurinn felst í því að með beinni fjárfestingu hefur fjárfestir stjórnunarleg áhrif á rekstur viðkomandi fyrirtækis í krafti stórs eignarhlutar. Ef eignarhlutur fjárfesta er hins vegar óveru
Tafla 1. Bein fjármunaeign erlendra aðila í atvinnurekstri hérlendis.
Staða í árslok eftir atvinnugreinum
M.kr. á verðlagi hvers árs | 1990 | 1991 | 1992 | 1993 | 1994 | 1995 | 1996 |
Stóriðnaður
|
5.013 | 5.973 | 4.764 | 5.251 | 5.802 | 4.824 | 9.212 |
Annar iðnaður
|
583 | 605 | 560 | 543 | 504 | 584 | 724 |
Verslun
|
2.140 | 2.111 | 2.225 | 2.283 | 1.713 | 1.896 | 2.028 |
Fjármálaþj. og tryggingar
|
50 | 170 | 209 | 176 | 302 | 393 | 202 |
Annað
|
343 | 342 | 183 | 248 | 415 | 707 | 1.045 |
Samtals
|
8.129 | 9.201 | 7.940 | 8.501 | 8.736 | 8.404 | 13.210 |
Samkvæmt vísitölu neysluverðs í árslok 1996 | |||||||
Samtals
|
9.700 | 10.246 | 8.632 | 8.958 | 9.056 | 8.572 | 13.210 |
Heimild: Seðlabanki Íslands.
Tafla 2 sýnir beina fjármunaeign erlendra aðila eftir löndum. Svisslendingar hafa fjárfest mest allra þjóða hérlendis en fjármunaeign þeirra var tæpir 8,1 milljarður kr. í árslok 1996. Þetta kemur til af því að móðurfélag Íslenska álfélagsins hf. er staðsett í Sviss. Í öðru sæti kemur Danmörk með rúmlega 1,3 milljarða kr. fjármunaeign en Danir hafa aðallega fjárfest hérlendis í malbikunarstöð og byggingar- og olíuverslunarfyrirtæki. Frá árinu 1990 hefur orðið stöðugur samdráttur í fjárfestingum Bandaríkjamanna á Íslandi en það ár var fjármunaeign þeirra um 1,6 milljarðar kr. á verðlagi þess árs og voru þeir í öðru sæti. Í árslok 1996 voru Bandaríkjamenn í fjórða sæti á eftir Norðmönnum með fjármunaeign fyrir um 700 millj. kr.
Tafla 2. Bein fjármunaeign erlendra
aðila í atvinnurekstri hér á landi.
Staða í árslok eftir löndum | |||||||
M.kr. á verðlagi hvers árs | 1990 | 1991 | 1992 | 1993 | 1994 | 1995 | 1996 |
Danmörk
|
720 | 769 | 813 | 856 | 969 | 1.249 | 1.334 |
Finnland
|
64 | 75 | 63 | 40 | 43 | 52 | 85 |
Noregur
|
962 | 869 | 190 | 385 | 475 | 639 | 874 |
Svíþjóð
|
143 | 355 | 323 | 377 | 390 | 535 | 351 |
Bretland
|
439 | 477 | 490 | 489 | 504 | 534 | 680 |
Sviss
|
3.576 | 4.676 | 4.546 | 4.736 | 5.147 | 3.954 | 8.071 |
Þýskaland
|
103 | 123 | 161 | 174 | 209 | 435 | 470 |
Önnur Evrópulönd
|
33 | 50 | 70 | 80 | 191 | 114 | 239 |
Bandaríkin
|
1.610 | 1.375 | 1.191 | 1.173 | 570 | 560 | 708 |
Japan
|
479 | 432 | 93 | 191 | 238 | 331 | 398 |
Samtals
|
8.129 | 9.201 | 7.940 | 8.501 | 8.736 | 8.404 | 13.210 |
Heimild: Seðlabanki Íslands.
Tafla 3 sýnir fjárfestingu erlendra aðila í atvinnurekstri á Íslandi. Samkvæmt skilgreiningu OECD og Alþjóðagjaldeyrissjóðsins geta beinar fjárfestingar á milli landa verið á þrjá vegu, þ.e. í formi hlutabréfaviðskipta, endurfjárfestinga og lánaviðskipta. Fjárfesting er stöðustærð í töflum 1 og 2 en flæðistærð í töflu 3. Fjárfesting á tilteknu ári þarf ekki að endurspeglast í mismuninum á eignastöðu í upphafi og lok árs. Ástæðan er sú að stöðustærðir eru gerðar upp á bókhaldsgrunni en flæðistærðir á greiðslugrunni.
Fjárfesting á síðasta ári var rúmir 5,6 milljarðar kr. og vega þar áhrif stækkunar álversins í Straumsvík langþyngst. Fjárfesting á árunum 1990–95 var mjög lítil og sum árin neikvæð.
Tafla 3. Fjárfestingar erlendra aðila í atvinnurekstri
á Íslandi eftir atvinnugreinum.
M.kr. á verðlagi hvers árs | 1990 | 1991 | 1992 | 1993 | 1994 | 1995 | 1996 |
Stóriðnaður
|
728 | 1.072 | -754 | -69 | 248 | -1.376 | 5.278 |
Annar iðnaður
|
68 | 4 | -1 | -45 | 46 | 68 | 168 |
Verslun
|
518 | -100 | 66 | 139 | -628 | 157 | 117 |
Fjármálaþj. og tryggingar
|
-83 | 86 | 150 | -40 | 110 | 92 | -407 |
Annað
|
38 | 10 | -103 | -5 | 226 | 397 | 474 |
Samtals
|
1.268 | 1.071 | -641 | -20 | 2 | -662 | 5.630 |
Heimild: Seðlabanki Íslands.
Tafla 4 sýnir fjárfestingu erlendra aðila í atvinnurekstri eftir löndum.
Tafla 4. Fjárfestingar erlendra aðila í
atvinnurekstri á Íslandi eftir löndum.
M.kr. á verðlagi hvers árs | 1990 | 1991 | 1992 | 1993 | 1994 | 1995 | 1996 |
Danmörk
|
93 | 22 | 77 | -7 | 97 | 325 | 87 |
Finnland
|
13 | 8 | -1 | -23 | 2 | 10 | 29 |
Noregur
|
-68 | -146 | -170 | 161 | 83 | 158 | 231 |
Svíþjóð
|
-24 | 232 | 111 | 155 | -17 | 125 | -441 |
Bretland
|
24 | 29 | -7 | -18 | 14 | 16 | 72 |
Sviss
|
830 | 1.291 | -436 | -329 | 122 | -1.587 | 5.024 |
Þýskaland
|
73 | 8 | 30 | 4 | 85 | 397 | 28 |
Önnur Evrópulönd
|
-57 | 10 | 5 | 12 | 89 | -120 | 158 |
Bandaríkin
|
417 | -310 | -166 | -55 | -515 | -76 | 379 |
Japan
|
-34 | -73 | -85 | 80 | 42 | 90 | 63 |
Samtals
|
1.268 | 1.071 | -641 | -20 | 2 | -662 | 5.630 |
Heimild: Seðlabanki Íslands.
Í töflu 5 eru sýndar tekjur erlendra aðila af fjárfestingum þeirra hérlendis. Tekjurnar geta verið á þrjá vegu, þ.e. í formi arðgreiðslna, endurfjárfestinga og hreinna vaxtatekna. Sam
Tafla 5. Tekjur erlendra aðila
af fjárfestingum á Íslandi.
M.kr. á verðlagi hvers árs | 1990 | 1991 | 1992 | 1993 | 1994 | 1995 | 1996 |
Arðgreiðslur
|
1.184 | 524 | 255 | 118 | 116 | 647 | 242 |
Endurfjárfesting
|
-768 | -2.021 | -1.828 | -1.366 | 804 | 157 | 923 |
Hreinar vaxtagreiðslur
|
67 | 191 | 333 | 292 | 267 | 240 | 275 |
Samtals
|
483 | -1.305 | -1.240 | -956 | 1.187 | 1.043 | 1.439 |
Heimild: Seðlabanki Íslands.
Samanburður við önnur vestræn ríki, sem nota sömu uppgjörsaðferðir, er Íslendingum mjög í óhag, eins og sést í töflu 6. Beinar fjárfestingar á Íslandi voru að meðaltali 0,21% af landsframleiðslu á árunum 1990–96. Innstreymi beinna fjárfestinga á sama tímabili var hlutfallslega minnst til Þýskalands, um 0,13%, en mest til Nýja-Sjálands, um 4,47% af landsframleiðslu.
Tafla 6. Árlegar fjárfestingar erlendra aðila
í hlutaðeigandi löndum í hlutfalli við VLF.
1990 | 1991 | 1992 | 1993 | 1994 | 1995 | 1996 | Meðaltal 90-96 | |
Ástralía
|
2,21 | 1,36 | 1,75 | 1,06 | 1,20 | 4,09 | 1,54 | 1,89 |
Bandaríkin
|
0,87 | 0,39 | 0,30 | 0,69 | 0,75 | 0,87 | 1,16 | 0,72 |
Bretland
|
3,32 | 1,60 | 1,54 | 1,65 | 1,01 | 2,05 | 2,89 | 2,01 |
Finnland
|
0,60 | -0,19 | 0,37 | 1,02 | 1,53 | 0,84 | 0,99 | 0,74 |
Holland
|
4,35 | 2,20 | 2,45 | 2,80 | 2,19 | 2,72 | 1,60 | 2,62 |
Ísland
|
0,36 | 0,27 | -0,16 | 0,00 | 0,00 | -0,15 | 1,14 | 0,21 |
Mexíkó
|
0,98 | 1,65 | 1,33 | 1,09 | 2,61 | 2,49 | 1,77 | 1,70 |
Nýja-Sjáland
|
3,95 | 3,06 | 5,10 | 5,69 | 4,96 | 4,20 | 4,31 | 4,47 |
Sviss
|
2,20 | 1,38 | 0,52 | 0,48 | 2,07 | 1,13 | ... | 1,29 |
Þýskaland
|
0,17 | 0,24 | 0,13 | 0,10 | 0,04 | 0,37 | -0,14 | 0,13 |
Meðaltal landa
|
1,90 | 1,20 | 1,33 | 1,46 | 1,64 | 1,86 | 1,70 | 1,58 |
2. Aðgerðir stjórnvalda til að auka fjárfestingu.
Markaðsstarf.
Í stjórnarsáttmála ríkisstjórnarinnar kemur fram að vinna skuli að frekari erlendri fjárfestingu í atvinnulífinu, m.a. með því að efla markaðsstarfsemi og endurskoða lög um erlenda fjárfestingu. Rökin fyrir efldu markaðsstarfi og nýjum lögum liggja í mikilvægi erlendrar fjárfestingar fyrir þjóðarbúið. Það er ekki aðeins mikilvægt að fá erlent fjármagn til að styrkja íslenskt efnahagslíf og skapa ný atvinnutækifæri. Það er ekki síður mikilvægt að með erlendri fjárfestingu flyst inn þekking á sviði markaðsmála, tækni og stjórnunar.
Mikið starf hefur verið unnið í þessu skyni og áhugi erlendra aðila á Íslandi sem fjárfestingarkosti hefur aukist. Tvær fjárfestingarskrifstofur bera hitann og þungann af því markaðsstarfi að laða erlenda fjárfestingu til landsins. Það er annars vegar Markaðsskrifstofa iðnaðarráðuneytisins og Landsvirkjunar (MIL) sem einbeitir sér að erlendri fjárfestingu á sviði stóriðju og hins vegar Fjárfestingarskrifstofa viðskiptaráðuneytis og Útflutningsráðs (FÍ) sem laðar að erlenda fjárfestingu á öðrum sviðum en stóriðju.
Mikill árangur hefur orðið af þessu markaðsstarfi, sér í lagi í stóriðju. Þrír nýir stóriðjusamningar, þ.e. stækkun álversins í Straumsvík og járnblendiverksmiðjunnar á Grundartanga og nýbygging álvers Norðuráls á Grundartanga, hafa verið undirritaðir á kjörtímabilinu og mörg verkefni á sviði stóriðju eru til athugunar á vegum MIL. Hér skal vísað til skýrslu iðn
FÍ var komið á fót árið 1995 í því skyni að veita áhugasömum erlendum fjárfestum alhliða þjónustu þegar leitað er upplýsinga um fjárfestingarvalkosti á öðrum sviðum en stóriðju. Á þessu var mikil þörf enda réð tilviljun því hvert erlendir fjárfestar leituðu með fyrirspurnir sínar áður en FÍ hóf starfsemi og enginn innlendur aðili fylgdi fjárfestingartækifærum mark
Lög um erlenda fjárfestingu.
Lög um fjárfestingu erlendra aðila í atvinnurekstri, nr. 34/1991, var breytt með lögum nr. 46/1996. Með þeim lögum var rutt úr vegi nokkrum hindrunum fyrir fjárfestingu erlendra aðila.
Meginreglan er sú að erlendir aðilar geta fjárfest í atvinnurekstri hér á landi. Frá því eru þó nokkrar mikilvægar undantekningar; sú mikilvægasta er bann við eignarhaldi erlendra aðila í veiðum og vinnslu sjávarafurða. Í lögunum er þó kveðið á um að óbein fjárfesting erlendra aðila í fiskveiðum og fiskvinnslu sé heimil upp að vissu marki.
Með lögunum var hömlum aflétt af eignarhaldi og fjárfestingu erlendra aðila á orkusviðinu og í flugrekstri. Breytingarnar voru í samræmi við ákvæði EES-samningsins um rétt aðila á EES-svæðinu til að fjárfesta í þessum greinum hér á landi. Hins vegar eru áfram takmarkanir á fjárfestingum aðila utan EES-svæðisins. Jafnframt eru í lögunum tekin af öll tvímæli varð
Nefnd er nú að störfum um endurskoðun á þessum lögum. Nefndinni er m.a. ætlað að kanna hvort breyta megi ákvæðum laganna þannig að þau verði jákvæðari í garð erlendra fjárfesta.
Samkeppni við önnur lönd.
Erlend fjárfesting í heiminum hefur aukist gríðarlega á þessum áratug. Þannig var erlend fjárfesting á árinu 1995 um 22.000 milljarðar kr., sem er um þreföld meðalfjárfesting áranna 1984–89. Fjárfestingin fer að tveimur þriðju hlutum til þróaðra ríkja en að einum þriðja til vanþróaðra. Stærstu viðtakendur erlendrar fjárfestingar árið 1995 voru Bandaríkin, Bretland og Frakkland. Stærstu iðnríkin laða enn til sín stærstan hluta erlendrar fjárfestingar en smátt og smátt hefur dregið úr hlut þeirra. Þannig hafa fyrirtæki verið að fjárfesta í stórum stíl á nýjum mörkuðum sem eru að opnast, svo sem í Suðaustur-Asíu og Austur-Evrópu. Erlendri fjárfestingu er engu að síður mjög misskipt. Þau tíu lönd sem laða til sín mesta fjárfestingu eru með tvo þriðju hluta allrar erlendrar fjárfestingar á meðan þau hundrað lönd sem minnsta fjárfestingu fá hafa samanlagt minna en 1% af kökunni.
Samfara auknum erlendum fjárfestingum hefur samkeppnin aukist. Flest ríki heims leggja mikið upp úr að laða til sín erlenda fjárfestingu. Þau bjóða fyrirtækjum stuðning af ýmsu tagi í því skyni að hvetja þau til fjárfestinga. Þessi stuðningur er oft í formi skattalegra ívilnana, aðstöðu eða jafnvel beinna peningastyrkja. Síðustu missirin hafa beinir peningastyrkir aðallega verið notaðir í Evrópu. Mörg dæmi eru um tugþúsunda dollara peningastyrki fyrir hvert starf sem skapast. Sér í lagi á þetta við um hátæknigreinar.
Fjárfestingarskrifstofur gegna mikilvægu hlutverki í því skyni að greiða fyrir erlendum fjárfestingum. Slíkum skrifstofum hefur farið mjög fjölgandi á undanförnum árum með fjölmörgum nýjum aðilum sem keppa að því að fá sneið af kökunni. T.d. er talið að í Bretlandi séu starfandi um 400 fjárfestingarskrifstofur.
Margar ástæður eru fyrir því að fyrirtæki velja í auknum mæli að fjárfesta erlendis í stað þess að framleiða vörur í heimalandi sínu. Þannig má t.d. nefna að aukin samkeppni í viðskiptum hvetur fyrirtæki til að tryggja sér aðgengi að mörkuðum og framleiða þar sem kostnaður er í lágmarki. Umgjörð um erlendar fjárfestingar hefur líka víðast tekið miklum breytingum á undanförnum árum og mikilvægum hindrunum hefur verið rutt úr vegi, t.d. á sviði fjármagnsflutninga. Mikið verk er þó óunnið. Þannig standa nú yfir formlegar samninga
Möguleikar Íslendinga.
Íslendingar eiga óhægt um vik að keppa við þjóðir sem boðið geta upp á háa styrki til fjárfestinga, ódýrt vinnuafl eða aðgang að stórum mörkuðum. Markaðsstarf Íslendinga þarf því að vera sértækt og miðast við vel skilgreindan markhóp. Almennar markaðsaðgerðir skila litlu í hinni hörðu samkeppni sem ríkir á markaði fyrir erlendar fjárfestingar. Mestu mögu
Mikil áhersla hefur hins vegar verið lögð á að kynna kosti Íslands sem fjárfestingarkosts á öðrum sviðum en stóriðju. Það markaðsstarf er langtímaverkefni og þess ekki að vænta að það valdi umbyltingu á skömmum tíma. Möguleikar Íslendinga eru á mun fleiri sviðum en í raforkufrekum iðnaði. Þannig má nefna mikla möguleika í heilsutengdri ferðaþjónustu, líf
Í kynningu á Íslandi sem fjárfestingarkosti hefur verið lögð áhersla á:
* Stöðugt efnahagslíf.
* Stöðugleika í stjórnmálum.
* Hreint og ómengað land og vatn.
* Aðild að EES og tollfrjálsan aðgang að ES.
* Vel menntað og sveigjanlegt vinnuafl.
* Góð lífskjör.
* Samkeppnisfæran launakostnað.
* Lág símagjöld.
* Lágan orku- og veitukostnað, heitt og kalt vatn, gufu og rafmagn.
* Lítið skrifræði.
Verkefni MIL og FÍ.
Verkefni MIL og FÍ eru mörg og fjölbreytileg. Skrifstofurnar svöruðu yfir 100 fyrir
Þrátt fyrir mikinn fjölda fyrirspurna er ekki beðið eftir fjárfestum heldur er markviss leit að fjárfestum mikilvægur þáttur í starfsemi beggja skrifstofanna. Sökum mannfæðar og tak
Skrifstofurnar eiga mikil samskipti við sveitarfélög, stofnanir og fyrirtæki. Víða um land hafa átaksverkefni verið sett af stað til að skilgreina kosti viðkomandi svæðis og kanna mögu
Hér að neðan er listi yfir helstu verkefni sem MIL og FÍ hafa unnið að á árinu eða eru í burðarliðnum:
* Samningur um álver Norðuráls.
* Samningur um stækkun járnblendiverksmiðjunnar.
* Viðræður við Hydro-Aluminum um álver.
* Viðræður við Atlantsáls-hópinn um álver á Keilisnesi.
* Frumathugun á pólýolverksmiðju.
* Frumathugun á olíuhreinsunarstöð.
* Framlag til athugunar á vetnisperoxíðverksmiðju.
* Þátttaka í athugun á hagkvæmni magnesíumverksmiðju.
* Markaðsátak í stóriðjumöguleikum í Þýskalandi.
* Staðarvalsrannsóknir fyrir orkufrekan iðnað í Eyjafirði.
* Rannsóknir á stóriðjumöguleikum á Reyðarfirði.
* Athugun á einkristallaframleiðslu.
* Samningur við erlendan fjárfesti í smáþörungaeldi.
* Aðstoð við erlendan fjárfesti í sandhverfueldi.
* Samstarfsverkefni á Suðurnesjum um samnýtingu gufu og rafmagns.
* Rannsókn á fjárfestingarhvötum.
* Fjárfestingarverkefni um matvælavinnslu í Eyjafirði.
* Fjárfestingarverkefni eru að fara af stað á Norðurlandi vestra og Suðurlandi.
* Fjárfestingarverkefni á Austurlandi um fullvinnslu síldar.
* Fjárfestingarverkefni á Austurlandi um sumarhúsaþyrpingu.
* Fjárfestingarverkefni um frekari erlenda fjárfestingu í Þörungaverksmiðjunni.
* Fjárfestingarverkefni um flutning starfandi erlendra fyrirtækja til Íslands.
* Fjárfestingarverkefni á Húsavík um þurrkun á harðvið.
3. Nefnd um erlenda fjárfestingu.
Í 12. gr. laga nr. 34/1991, með síðari breytingum, kemur fram að sérstök nefnd um erlenda fjárfestingu skuli fylgjast með að ákvæðum 4. gr. um takmarkanir á fjárfestingu erlendra aðila í atvinnurekstri sé framfylgt. Nefndin er skipuð fimm mönnum, kosnum hlutfallskosningu á Alþingi að afstöðnum almennum þingkosningum.
Nefndin hefur haldið fimm fundi á þessu kjörtímabili. Nefndin fer á fundum sínum yfir til
Nefndin hefur einu sinni á kjörtímabilinu úrskurðað að erlend fjárfesting bryti í bága við lögin. Erlendur aðili eignaðist í því tilviki beint í fyrirtæki sem framleiðir meltu, en það stangast á við 1. tölul. 1. mgr. 4. gr. laganna.
Viðskiptaráðherra hefur á kjörtímabilinu ekki beitt öryggisákvæði því sem fram kemur í 2. mgr. 12. gr. laganna.