Ferill 695. máls. Aðrar útgáfur af skjalinu: Word Perfect.
122. löggjafarþing 1997–98.
Þskj. 1217 – 695. mál.
Tillaga til þingsályktunar
um stefnu í byggðamálum fyrir árin 1998–2001 .
(Lögð fyrir Alþingi á 122. löggjafarþingi 1997–98.)
Alþingi ályktar að fela ríkisstjórninni að vinna að framkvæmd stefnumótandi áætlunar um byggðamál fyrir árin 1998–2001 sem hafi að markmiði að treysta búsetu á landsbyggð
Helstu aðgerðir sem gripið verði til eru eftirfarandi:
I. Nýsköpun í atvinnulífinu.
1. Unnið verði markvisst að aukinni fjölbreytni atvinnulífs á landsbyggðinni. Þróunarstofur verði efldar og þannig treystur grundvöllur til nýsköpunar og aukinnar fjölbreytni. Hlutverk þeirra verði meðal annars að auka samkeppnishæfni atvinnulífs á landsbyggð
Unnið verði að samvinnu einstakra stofnana, félaga og þróunarstofa sem vinna að byggða- og atvinnuþróunarmálum. Í því sambandi verði þær stofnanir sem helst tengjast nýsköpun í atvinnulífinu tengdar starfsemi þróunarstofa með beinum samstarfssamningi með það að markmiði að bæta þekkingu og ráðgjöf vegna nýsköpunar.
2. Lánastarfsemi Byggðastofnunar verði rekin á arðsemisgrundvelli. Þannig verði byggður upp traustur byggðasjóður er hafi sérstaklega að markmiði að efla nýsköpun og auka hagkvæmni í rekstri fyrirtækja á landsbyggðinni. Reikningslegur aðskilnaður verði á milli lánastarfsemi stofnunarinnar og annarrar starfsemi.
3. Til þess að tryggja nauðsynlegt eigið fé í nýsköpunarverkefnum verði komið á fót eignarhaldsfélögum á landsbyggðinni með aðild Byggðastofnunar. Stefnt verði að því að til þeirra verkefna verði sérstaklega varið allt að 300 millj. kr. á fjárlögum hvers árs á áætlunartímabilinu samkvæmt nánari reglum sem forsætisráðherra setur í reglugerð um Byggðastofnun. Þátttaka Byggðastofnunar geti þó mest numið 40% af hlutafé við
Byggðastofnun leitist við að taka þátt í uppbyggingu eignarhaldsfélaga þegar á árinu 1998. Getur ríkið lagt fram eignarhlut í félögum sem það á nú aðild að til eignarhaldsfé
4. Sköpuð verði skilyrði til þess að styðja sérstaklega aðgerðir á afmörkuðum svæðum þar sem veruleg röskun verður á atvinnuháttum og búsetu. Sérstaklega verði hugað að að
5. Forsendur traustra byggða og þar með vaxtarsvæða eru öruggar samgöngur, öflug sveitarfélög, samstarf byggðarlaga um þjónustu og góð skilyrði til atvinnusóknar. Þessi grundvöllur verði treystur með því að örva fjárfestingar í samgöngum, menntun, bygg
Gripið verði til aðgerða til að auðvelda fólki í strjálbýli atvinnusókn og hugað að leiðum til að lækka kostnað því samfara. Til að treysta búsetu og þróun vaxtarsvæða verði stuðlað að bættum og öruggari almenningssamgöngum.
6. Lögð verði áhersla á að opinberum störfum fjölgi eigi minna hlutfallslega á landsbyggðinni en á höfuðborgarsvæðinu. Því markmiði verði meðal annars náð með því að leitast við að staðsetja nýja starfsemi hins opinbera utan höfuðborgarsvæðisins. Skilgreind verði eftir föngum þau verkefni einstakra ráðuneyta, stofnana og opinberra fyrirtækja sem unnt er að sinna á landsbyggðinni. Hvert ráðuneyti fyrir sig leggi fram tillögur þar að lútandi sem meðal annars geri ráð fyrir að möguleikar upplýsingatækninnar verði nýttir til hins ýtrasta.
7. Nýjum stóriðjuverkefnum verði fundinn staður utan athafnasvæða höfuðborgarinnar og þannig stuðlað að varanlegri fólksfjölgun og fjölbreyttara framboði atvinnutækifæra þar. Lögð verði áhersla á að staðsetja ný stóriðjuverkefni sem víðast á landinu og þeim valinn staður með tilliti til orkuþarfa þannig að bæði sé um að ræða orkufreka stóriðju í nálægð við meginorkuöflunarsvæði hennar og önnur iðjuver sem ekki eru eins orkufrek utan þeirra svæða. Umhverfissjónarmiða verði gætt í hvívetna.
Staðarvalsrannsóknir verði auknar og markvisst unnið að skipulagsmálum og um
8. Fram fari greining á möguleikum einstakra landshluta, meðal annars með tilliti til auðlindanýtingar, iðnaðar- og verslunar, fiskveiða og -vinnslu, samgangna og þjónustu
II. Menntun, þekking, menning.
9. Menntun á landsbyggðinni verði stórefld, sérstaklega hvað varðar verklegar greinar tengdar atvinnulífinu og tölvunám. Jafnframt verði bætt skilyrði þess fólks sem sækja verður nám utan heimabyggðar sinnar. Námsráðgjöf verði aukin. Komið verði á sam
Menntun á háskólastigi verði tekin upp þar sem kostur er, meðal annars með samn
10. Auknu fé verði varið til hvers konar menningarstarfsemi. Menningararfur verði varðveittur innan héraðs eftir því sem tök eru á og verði sýnilegur innlendum og erlendum ferðamönnum. Bókasöfnum á landsbyggðinni verði gert kleift að notfæra sér upplýs
11. Ríkisfjölmiðlar efli starfsemi á landsbyggðinni, meðal annars með aukinni dagskrárgerð og útsendingum frá starfsstöðvum Ríkisútvarpsins þar. Aðstaða til miðlunar og útsend
III. Jöfnun lífskjara – bætt samkeppnisstaða.
12. Áfram verði unnið að því að lækka kostnað við hitun íbúðarhúsnæðis. Verð á orku til hitunar íbúðarhúsnæðis verði á næstu þremur árum fært til samræmis við meðaldýrar hitaveitur með aukinni þátttöku Landsvirkjunar og ríkissjóðs. Heimilt verði að nýta fé sem ætlað er til niðurgreiðslu rafhitunar í fimm ár til þess að lækka stofnkostnað nýrra hitaveitna og stuðla þannig að aukinni notkun á jarðvarma til húshitunar. Áhersla verði lögð á að upplýsa þá sem nota mikla orku til að hita hús sín um leiðir til að draga úr orkunotkun, meðal annars með fræðslu og ráðgjöf.
13. Gert verði átak í uppbyggingu vega í þeim landshlutum þar sem samgöngur eru ófullnægjandi (jaðarsvæði) svo að þær verði í samræmi við nútímaþarfir.
14. Þar sem félagslegt íbúðarhúsnæði er meira en þörf er á vegna fólksfækkunar, og það veldur erfiðri fjárhagsstöðu sveitarfélaga, verði heimilt að selja þetta húsnæði í áföng
15. Í ljósi þeirrar reynslu sem fæst af flutningi grunnskólans til sveitarfélaga verði að því stefnt að auka hlut sveitarfélaga í opinberum rekstri. Miðað verði við að hlutur sveitar
16. Lagt verði mat á kostnað samfélagsins vegna þeirrar búsetuþróunar sem orðið hefur frá árinu 1986. Byggðastofnun meti reglulega áhrif lagasetningar, fjárlagagerðar og ein
IV. Bætt umgengni við landið.
17. Gert verði átak til að stöðva hraðfara landeyðingu þar sem náttúruöfl hindra ekki framkvæmdir.
18. Sveitarfélög verði aðstoðuð við gerð framkvæmdaáætlunar í umhverfismálum.
19. Með hliðsjón af aukinni ferðamennsku og kröfum um óspillt umhverfi verði gert átak til umhverfisbóta.
20. Rannsökuð verði langtímaáhrif stofnvega á miðhálendinu með tilliti til umhverfis, hagkvæmni, ferðaþjónustu, atvinnumála og búsetu.
21. Lögð verði áhersla á að hraða gerð stafrænna korta fyrir landið og byggja upp landfræðileg upplýsingakerfi.
Athugasemdir við þingsályktunartillögu þessa.
Hinn 19. ágúst 1997 ritaði forsætisráðherra Byggðastofnun bréf (fylgiskjal I) þar sem farið er fram á að gerð verði áætlun um byggðamál með vísan til 8. gr. laga um Byggðastofn
Af þessu má sjá að mikil vinna og rannsóknir liggja að baki þessari þingsályktunartillögu. Hluti þess starfs birtist í fylgiskjölum með henni, en einnig er vert að geta rits Stefáns Ólafs
Opinber stefna í byggðamálum.
Opinber afstaða til stöðu byggðar í landinu verður meðal annars rakin til laga um Byggðastofnun, nr. 64/1985, og reglugerðar um Byggðastofnun, nr. 51/1992. Hlutverk stofn
Hvers vegna dreifða byggð?
Þéttbýlismyndun og byggðaröskun eru megineinkenni 20. aldar um víða veröld. Nálægar þjóðir hafa brugðist við þeim vanda með markvissum aðgerðum, meðal annars með ríflegum fjárstuðningi. Árangur þessa er að búferlaflutningar eru víða mun minni en hér á landi og sums staðar hafa þeir verið stöðvaðir. Þetta kemur meðal annars fram í úttekt Háskólans á Akureyri um mikilvægi byggðar í dreifbýli (fylgiskjal III).
Þess vegna þótti eðlilegt að fá nokkurn samanburð á búsetuþróun í nálægum löndum mið
Að tilhlutan Háskólans á Akureyri hefur verið tekið saman yfirlit um þróun atvinnutæki
Að óbreyttu ástandi eru allar líkur á að fjölgun starfa í náinni framtíð verði að mestu á höfuðborgarsvæðinu. Á þessu ber að vekja sérstaka athygli því að einhæft atvinnulíf er ein höfuðorsök fólksflótta af landsbyggðinni. Augljóst er, eins og fram kemur í greinargerð Há
Ný vinnubrögð í byggðamálum – skýr markmið.
Með vísan til þess sem að framan er rakið er bent á eftirfarandi staðreyndir:
1. Brottflutningur fólks af landsbyggðinni hefur aukist og er mun meiri hér á landi en á sambærilegum landsvæðum erlendis.
2. Meira fé hefur verið varið til stuðnings við dreifðar byggðir á sambærilegum landsvæðum erlendis en hér á landi. Það á sinn þátt í að stöðva eða draga úr byggðaflóttanum.
3. Störfum í hefðbundnum greinum á landsbyggðinni hefur fækkað. Spáð er áframhaldandi þróun í þá átt. Ályktun Alþingis um stefnumótandi byggðaáætlun frá 1994, sem kveður meðal annars á um fjölgun starfa í þjónustustörfum á landsbyggðinni, hefur ekki skilað árangri nema síður sé.
4. Sumar byggðir standa höllum fæti vegna aðstæðna sem skapa íbúum þeirra erfiðari kjör en eru annars staðar .
5. Mikil uppbygging í stóriðju fer nú fram á atvinnusvæði höfuðborgarinnar sem laðar til sín nýtt vinnuafl.
6. Minna er um tækifæri á landsbyggðinni að því er varðar menntun, listir, afþreyingu og fjölmiðlun.
Það kann að þykja bjartsýni að við þessar aðstæður sé fólksfjölgun á landsbyggðinni meginmarkmið tillögunnar, en á það ber að líta að mikilvægir þættir sem eru forsenda traustrar búsetu eru í betra horfi en verið hefur. Hér ber sérstaklega að leggja áherslu á eftir
1. Afstaða fólks til búsetu á landsbyggðinni er á margan hátt jákvæð. Mun fleiri fýsir að flytja út á land en þaðan til höfuðborgarsvæðisins.
2. Öll almenn þjónusta er í betra horfi á landsbyggðinni en á höfuðborgarsvæðinu.
3. Ýmsar aðgerðir hafa haft jákvæð áhrif á útgjöld heimilanna.
4. Efnahagsástand er um þessar mundir betra en verið hefur um langa tíð. Það gerir aðstæður einkar jákvæðar fyrir nýtingu auðlinda landsins og er atvinnulífi á landsbyggð
5. Með starfsemi þróunarstofa er fenginn grundvöllur að nútímaatvinnusókn á landsbyggðinni.
6. Fyrir liggur greining þeirra þátta er mestu valda um neikvæða afstöðu til búsetu á landsbyggðinni sem auðveldar að færa þá til betri vegar.
7. Tillaga sú sem hér liggur fyrir, verði hún samþykkt og framkvæmd í því horfi sem efni hennar stendur til, felur í sér ný og markviss vinnubrögð í byggðamálum.
Á þessum sjö áhersluþáttum byggjast markmið þessarar tillögu um eflingu byggðar og fjölgun fólks á landsbyggðinni.
Umræða um þróun byggðar.
Brátt eru liðin 40 ár frá því að umræðan um byggðakjarna hófst. Má rekja upphaf hennar til ályktunar Alþingis frá árinu 1963 þar sem Framkvæmdabanka Íslands var falið að vinna að framkvæmdaáætlun fyrir Vestfirði. Átti hún fyrst og fremst að miðast við að stöðva brott
Umræðan um vaxtarsvæði hófst fyrir tæplega tíu árum og á þeim tíma hafa ríkisstjórnir tekið hugmyndina upp í sáttmála sína. Hin fræðilega skilgreining er sú að hér sé um að ræða landsvæði sveita og þéttbýlis sem með greiðum samgöngum verði samfellt þjónustu- og at
Skilgreining á vaxtarsvæði byggist að stofni til á bættum og greiðari samgöngum og betri þjónustu við umferðina. Í tillögunni eru settar fram nýjar áherslur, þ.e. að gripið verði til að
Jaðarbyggð.
Heitið jaðarbyggðir hefur á síðustu árum verið að festast í sessi og virðist helst tengjast þeim byggðum þar sem fólksfækkun er hvað mest. Í bréfi forsætisráðherra (fylgiskjal I, 6. tölul.) er áhersla lög á umfjöllun um vanda jaðarsvæða. Á grundvelli þeirra mikilvægu upp
Með sama hætti kemur skýrlega fram í rannsóknum Stefáns Ólafssonar prófessors hversu einhæfni atvinnulífs í jaðarbyggðum er áberandi og veldur miklu um neikvæð viðhorf til slíkra byggða. Fyrir liggur skýrsla Hagþjónustu landbúnaðarins um afkomu sauðfjárbænda en þar er meðal annars greint frá hrikalegum samdrætti í kjörum þeirra er þá búgrein stunda.
Þótt þær byggðir sem þannig er hægt að skilgreina sem jaðarbyggðir hafi ekki verið kort
1. Aukna fjölbreytni í atvinnulífi.
2. Lækkun raforku til húshitunar.
3. Bættar samgöngur.
Fjölgun íbúa á landsbyggðinni.
Eitt af markmiðum þeirrar byggðaáætlunar sem hér er gerð tillaga um er að íbúum á landsbyggðinni fjölgi um 10% til ársins 2010. Þess var farið á leit við Hagstofu Íslands að stofnunin veitti eftirfarandi upplýsingar:
1. Um breytingar á íbúafjölda eftir kjördæmum sl. fimm ár, að höfðatölu og hlutfallslega, fyrir öll kjördæmi.
2. Um íbúafjölda í landsbyggðarkjördæmum og öðrum kjördæmum árið 2010 miðað við 10% fjölgun íbúa þeirra til þess tíma.
3. Um íbúafjölda í landsbyggðarkjördæmum árið 2010 miðað við meðalfjölgun í landinu sl. fimm ár.
Svör Hagstofunnar er að finna í fylgiskjali II. Athyglisvert er að það markmið tillögunnar að fjölga íbúum á landsbyggðinni helst í hendur við meðalfjölgun Íslendinga miðað við árin 1992–97. Árleg fólksfjölgun er um 0,75% að meðaltali sem hefur í för með sér um 10% fjölgun á því þrettán ára tímabili sem um ræðir, frá 1998–2010. Markmið um fjölgun á landsbyggðinni er í fullu samræmi við það meginmarkmið tillögunnar að bæta þau búsetu
Þáttur menntunar í byggðaþróun.
Mikil breyting hefur orðið á námi og skólahaldi á síðari árum. Sérstaklega á þetta þó við um menntun á framhaldsskóla- og háskólastigi. Þessi þróun hefur helst orðið í þéttbýlli byggðum landsins. Þetta hefur eflt þær byggðir sem þessa hafa notið, bæði að því er varðar mannafla og fé.
Eitt gleggsta dæmið um þetta er stofnun Háskólans á Akureyri sem ótvírætt hefur stuðlað að miklum framförum á Eyjafjarðarsvæðinu, bæði hvað varðar menningu og atvinnulíf. Kannanir sýna enn fremur þá mikilvægu niðurstöðu frá byggðasjónarmiði að nemendur þessa skóla taka sér gjarnan búsetu í nábýli við skólann sem nýtur þá þekkingar þeirra og menntun
Ef ekki verður brugðist við og aðstöðumunur til menntunar jafnaður í byggðum landsins munu ákveðnir landshlutar verða í vaxandi mæli ákjósanlegri vettvangur fyrir æsku landsins með þeim augljósu áhrifum sem því fylgja.
Upplýsinga- eða þekkingarsamfélag framtíðar byggist á vísinda- og tækniuppgötvunum og örri tækniþróun. Þekkingin er að verulegu leyti fólgin í vel menntuðum einstaklingum en eins og nú horfir er slíkt fólk að litlu leyti búsett á landsbyggðinni. Ef ekkert verður að gert er líklegt að þar verði nær eingöngu stunduð fábreytt framleiðsla. Það hlýtur því að vera meginmarkmið að auka almenna menntun til þess að búa ungt fólk betur en nú er gert undir fjölbreytt störf í þjóðfélagi sem byggist í sífellt ríkari mæli á notkun tölva, upplýsingalinda og gagnagrunna af ýmsu tagi.
Mikil áhersla er lögð á að hratt verði brugðist við í þessum efnum, sérstaklega á Vest
Um tilhögun skólahalds og námsskipan á þessum grundvelli er nánar fjallað í fylgiskjali IX.
Byggðaforræði.
Í vinnu við undirbúning tillögunnar komu oftsinnis fram áherslur um stóraukna þróunarstarfsemi á landsbyggðinni og forræði þeirra verkefna heima í héraði. Hér er einkum átt við þá samninga sem Byggðastofnun hefur gert við atvinnuþróunarfélög og samtök sveitarfélaga. Á þeim tveimur árum sem liðin eru síðan þessi starfsemi hófst í núverandi mynd hefur fengist afar jákvæð reynsla af þessu starfi eins og fram kemur í umsögn Atvinnuþróunarsjóðs Suður
Fullyrða má að þróunarstarfsemi á landsbyggðinni muni stóreflast á næstu árum fái hún til þess stuðning frá ríki og sveitarfélögum.
Hlutverk þróunarstofanna er margþætt: að veita fyrirtækjum ráðgjöf um stjórnun, rekstur og tækniþróun, aðstoða fyrirtæki við verkefna- og styrkjaöflun innan lands og utan, standa að kynningu og námskeiðahaldi fyrir einstaklinga og stjórnendur í samvinnu við framhalds- og háskóla og samtök atvinnulífisins, efla starfsmenntun í samvinnu við ríki, sveitarfélög og samtök vinnumarkaðarins, byggja upp samvinnu og tengslanet fyrirtækja o.fl. Því er mikil
Atvinnuþróunarsjóður Suðurlands á hvað lengstan feril í þessu starfi sem mikinn lærdóm má draga af (fylgiskjal X). Með þessum áherslum er í raun leitast við að treysta atvinnusókn á landsbyggðinni í sessi á grundvelli þekkingar á ýmsum sviðum atvinnulífs og markaðssókn
Þáttur menningar í viðhorfum til búsetu.
Í riti Stefáns Ólafssonar, Búseta á Íslandi, kemur fram að fólk kvartar mjög yfir því hversu menningarstarfsemi á landsbyggðinni er fábrotin. Hið sama kemur fram í álitsgerð Háskólans á Akureyri (fylgiskjal VII). Þess vegna er í tillögunni lagt til að úr því verði bætt og fjárveiting aukin til menningarstarfsemi úti á landi. Ef bornir eru saman fjárlagaliðir til ýmissa menningarmála á árunum 1996 og 1998 kemur í ljós að þegar hafa verið stigin skref í rétta átt því að framlag til menningarmála á landsbyggðinni hefur aukist að undanförnu.
Gildi fjölmiðla og þá ekki síst ríkisfjölmiðla í menningarlífi þjóðarinnar er alþekkt. Í þeim efnum er hlutur landsbyggðarinnar mjög rýr, bæði hvað varðar störf og aðgengi. Ef til vill er neikvæð túlkun fjölmiðla á efni af landsbyggðinni mest gagnrýnisverð. Telja má að þessi málflutningur hafi haft neikvæð áhrif á búsetuna í landinu. Með nútímatækni í flutn
Helstu orsakir byggðaröskunar.
Það nýmæli sem hvað mesta athygli vekur í ritinu Búseta á Íslandi er greining á mati íbúa í einstökum landshlutum á búsetuskilyrðum sínum í samtímanum (fylgiskjal IV). Megin
Efst á blaði í þessum efnum er húshitunarkostnaður, sbr. töflu 2 í fylgiskjali IV. Til þess að fá sem gleggstar upplýsingar um hann var leitað eftir áliti frá verkfræðistofunni Fjarhitun þar sem sérstaklega var spurst fyrir um hvernig verð á einstökum hitagjöfum hefur þróast hin síðari ár. Þar kom meðal annars fram að kostnaður við rafhitun er nær óbreyttur á tíu ára tímabili (fylgiskjal VIII). Í ljósi upplýsinga um hvað rafhitun íbúðarhúsnæðis er óhagstæð var Orkustofnun fengin til að kortleggja þau svæði landsins þar sem húshitunarkostnaður er hár. Hefur sá kostnaður að sjálfsögðu áhrif á kjör íbúa þessara landshluta. Í skýrslu Orku
Efling landsbyggðarinnar á grundvelli hugmynda um vaxtarsvæði var nefnd hér að fram
Breyttir tímar – nýjar áherslur.
Samningar við atvinnuþróunarfélög og sveitarstjórnarmenn í héraði hafa að undanförnu verið áhrifaríkustu aðgerðir til eflingar þróunarstarfs í atvinnumálum (fylgiskjal X). Þessa starfsemi ber að efla og það er meðal annars af þessu tilefni sem þróunarsvið Byggðastofn
Þingsályktun um stefnumótandi byggðaáætlun 1994–97, sem afgreidd var frá Alþingi 6. maí 1994, var sú fyrsta sinnar gerðar. Þar er að finna mikilvægar ábendingar um skipan byggðamála en minna er um efnislegar áherslur, enda er tillagan barn síns tíma. Út af þessu er þó brugðið þar sem fjallað er um valddreifingu frá ríki til sveitarfélaga en þar segir:
„Stefna skal að valddreifingu með því að færa verkefni frá ríki til sveitarfélaga. Forsenda fyrir því er sameining eða samningsbundið samstarf sveitarfélaga. Aðgerðir í þessu skyni verði meðal annars eftirfarandi:
1. Tillögur um flutning verkefna frá ríki til sveitarfélaga verði lagðar fyrir Alþingi sem fyrst.
2. Opinber þjónusta og starfsemi opinberra stofnana verði aukin á landsbyggðinni en dregin saman á höfuðborgarsvæðinu að sama skapi. Komið verði á samstarfi ríkisstofnana um svæðisskrifstofur þar sem það þykir hagkvæmt.“
Þessi hluti þingsályktunarinnar hlýtur eðli málsins samkvæmt að koma til skoðunar nú þegar byggðaáætlun er lögð fram í annað sinn. Ráðgjafarstofan Rekstur og ráðgjöf var því fengin til að kanna hver þróun þessara mála hafi verið frá því að ályktun Alþingis var sam
Byggðasjóður verði starfræktur.
Lánasýsla hefur verið meginþáttur í starfsemi Byggðastofnunar, sérstaklega lánastarfsemi sem tengist oft aðgerðum í atvinnulífinu á erfiðleikatímum. Sem kunnugt er hafa aðstæður í þessum efnum breyst á síðari tímum, bæði hvað varðar atvinnulífið og skipan lánastarfsemi. Þess vegna hafa komið fram efasemdir um að óbreytt lánastarfsemi Byggðastofnunar þjóni sama tilgangi og verið hefur. Á hitt ber að líta að hagur stofnunarinnar hefur batnað að undanförnu. Nýleg reynsla sýnir að þar sem fyrir hendi er virkt afl í héraði að því er varðar endurskipulagningu og nýsköpun í atvinnurekstri hefur aðkoma Byggðastofnunar verið þeim málum til mikils stuðnings. Því er óráðlegt að hverfa frá lánastarfsemi Byggðastofnunar til landsbyggðarinnar í þessum efnum að svo stöddu.
Á síðasta ári var bókhald stofnunarinnar aðgreint eftir einstökum útgjaldaliðum. Sam
Í þessari tillögu er lögð áhersla á að lánasýsla Byggðastofnunar verði gerð að nýsköpun
Eignarhaldsfélög.
Byggðastofnun hefur um nokkurra ára skeið tekið þátt í stofnun nýrra fyrirtækja og endur
Með þeirri samræmingu og aukna starfi sem leitt hefur af starfsemi þróunarstofnana, sem eflst hafa verulega upp á síðkastið, gætir vaxandi áhuga á að stofna til eignarhaldsfélaga til að takast á við uppbyggingu atvinnulífs á landsbyggðinni, en atvinnulífið þar er ekki svo burðarmikið að það eitt sér geti byggt upp eignarhaldsfélög svo hratt að það skili skjótum árangri í atvinnuuppbyggingu.
Með tilliti til þessara mikilvægu markmiða er nauðsynlegt að fara yfir fjárveitingar til Byggðastofnunar. Samkvæmt fjárlögum ársins 1998 nema heildarfjárveitingar til stofnunar
Millj. kr. | |
Þróunarstofur í kjördæmum
|
65 |
Þróunarsvið Byggðastofnunar
|
35 |
Skrifstofur Byggðastofnunar á landsbyggðinni
|
37 |
Yfirstjórn Byggðastofnunar, 50% hlutdeild
|
15 |
Niðurfærsla vegna hlutabréfakaupa
|
15 |
Óviss útgjöld og styrkir
|
35 |
Samtals
|
202 |
Eins og sjá má er ráðstöfunarfé stofnunarinnar umfram fasta liði í besta falli 35 millj. kr. Sé litið til þeirra markmiða tillögunnar að fólksstraumurinn af landsbyggðinni skuli nú stöðvaður með því að treysta atvinnulífið með aukinni fjölbreytni og nýsköpun vega þær 35 millj. kr. sem segja má að nú séu tiltækar til þeirra verkefna harla lítið.
Í ársbyrjun 1998 tóku nýjar peningastofnanir, Fjárfestingarbanki atvinnulífsins og Ný
Til frekari rökstuðnings við það sem að framan er greint er vert að benda á mikilvægt at
Eins og fyrr er getið er einhæft atvinnulíf á landsbyggðinni ein aðalorsök búferlaflutninga þaðan og öllu öðru fremur þarf að auka fjölbreytileika þess eigi árangur að nást í að stöðva þá þróun. Þar til grundvallar liggja þrjú meginmarkmið:
1. Öflugt þróunarstarf á landsbyggðinni.
2. Sjálfstæður byggðasjóður.
3. Uppbygging eignarhaldsfélaga á landsbyggðinni.
Bætt umgengni við landið.
Í tillögunni koma fram áherslur í umhverfismálum. Auknar kröfur eru gerðar til bættrar umgengi um landið um leið og umferð og ferðamennska eykst. Þessi mál varða byggðir landsins og eru hluti byggðastefnu. Leggja ber áherslu á að þau svæði landsins sem eiga í vök að verjast í gróðurfarslegu tilliti verði grædd upp á næstu árum í samræmi við áherslur Landgræðslu ríkisins. Gerð er tillaga um að sveitarfélög njóti aðstoðar við að gera fram
I. Bréf Davíðs Oddssonar forsætisráðherra til Byggðastofnunar 13
II. Bréf Hallgríms Snorrasonar hagstofustjóra til Egils Jónssonar 15
III. Háskólinn á Akureyri: Mikilvægi byggðar í dreifbýli 17
IV. Stefán Ólafsson: Um aðgerðir í byggðaþróunarmálum 20
V. Rannsóknastofnun Háskólans á Akureyri: Þróun atvinnutækifæra á
höfuðborgarsvæði og landsbyggð 34
VI. Samningur milli Atvinnuþróunarsjóðs Suðurlands og Byggðastofnunar
um atvinnuþróun á starfssvæði Samtaka sunnlenskra sveitarfélaga 54
VII. Rannsóknastofnun Háskólans á Akureyri: Íþróttir, fjölmiðlar og menning.
Staða landsbyggðarfólks gagnvart höfuðborgarbúum 56
VIII. Rannsóknastofnun Háskólans á Akureyri: Húshitunar- og rafmagnskostnaður
á Íslandi 69
IX. Rannsóknastofnun Háskólans á Akureyri: Menntamál á landsbyggð 74
X. Óli Rúnar Ástþórsson: Atvinnuþróunarsjóður Suðurlands og hugmyndir
sjóðsins um hlutverk atvinnuþróunarfélaga í nýrri byggðastefnu 94
XI. Rannsóknastofnun Háskólans á Akureyri: Samgöngur á Íslandi 100
XII. Guðmundur Lúther Loftsson: Tillögur að bættum fjarskiptum
Byggðastofnunar 112
XIII. Rannsóknastofnun Háskólans á Akureyri: Upplýsingatækni og byggðaþróun 116
XIV. Haraldur L. Haraldsson: Skipting útgjalda og stöðugilda hjá ríkissjóði og
fyrirtækjum í meirihlutaeigu ríkisins 125
XV. Byggðastofnun: Stefnumótandi byggðaáætlun 1998–2002. Forsendur 179
Fylgiskjal I.
Bréf Davíðs Oddssonar forsætisráðherra til Byggðastofnunar.
(19. ágúst 1997.)
Samkvæmt lögum um Byggðastofnun, nr. 64/1985, með síðari breytingum, gerir Byggða
Æskilegt er að Byggðastofnun hefji sem fyrst gerð stefnumótandi áætlunar í byggðamálum fyrir árin 1998 til 2001 og er bréf þetta ritað af því tilefni og til að kynna stjórn stofnunar
Sú tillaga sem stjórn stofnunarinnar gerði fyrir tímabilið 1993–1997 er fyrsta tillaga að stefnumótandi áætlun í byggðamálum sem gerð er. Því er rétt að stjórn Byggðastofnunar meti þá reynslu sem nú er fengin, íhugi hvað betur megi fara og miði tillögusmíð sína við það. Forsætisráðuneytið, fyrir sitt leyti, leggur til að gerðar verði nokkrar breytingar á framsetn
Er lagt til að tillaga að stefnumótandi áætlun í byggðamálum 1998–2002 verði sett fram í tveimur hlutum. Í fyrsta lagi verði gerð eiginleg stefnumótandi áætlun í byggðamálum sem stjórn stofnunarinnar fjalli um og hafi vanda að. Þessi stefnumótandi áætlun verði lögð fyrir Alþingi í formi þingsályktunartillögu ásamt greinargerð og athugasemdum um einstaka tölu- eða málsliði. Í öðru lagi verði gerð fræðileg greinargerð sem hafi að geyma forsendur þings
Í stefnuyfirlýsingu ríkisstjórnarinnar frá 23. apríl 1995 segir að ríkisstjórnin muni beita sér fyrir því að samheldni megi ríkja með þjóðinni og milli dreifbýlis og þéttbýlis. Að því vill ríkisstjórnin stuðla með almennri stefnu sinni í efnahags- og atvinnumálum, með því að grundvöllur atvinnustarfsemi í landinu sé traustur og ógni ekki búsetuöryggi á landsbyggð
Ríkisstjórnin vill efla byggð í landinu með traustum og góðum samgöngum þannig að gæði landsins og aðrar auðlindir til lands og sjávar nýtist með hagkvæmum hætti, svo sem segir í stefnuyfirlýsingu ríkisstjórnarinnar. Jafnframt vill ríksstjórnin tryggja góða opinbera þjónustu um allt land sem sé landsmönnum öllum aðgengileg. Er lögð áhersla á að opinber þjónusta sé byggð upp þar sem hagkvæmt er að veita hana og þar sem flestir geta fært sér hana í nyt. Með staðsetningu opinberrar þjónustu ber að stuðla að eflingu vaxtarsvæða á landsbyggðinni þar sem bestar forsendur eru til að koma til móts við kröfur um fjölbreytta þjónustu og fjölbreytt framboð atvinnutækifæra. Flutningur verkefna frá ríki til sveitarfélaga, sem ríkisstjórnin vill áfram vinna að, miðar að sama marki.
Ríkisstjórnin leggur áherslu á að í stefnumótandi áætlun í byggðamálum verði fjallað um eftirtalin atriði:
1. Fjallað verði um hvernig Byggðastofnun hyggst halda áfram stuðningi við nýsköpun og atvinnuþróun á landsbyggðinni og sett fram skýr markmið í því sambandi.
2. Gerð verði tillaga um hvernig ríkisvaldið geti stuðlað að eflingu vaxtarsvæða á landsbyggðinni og hvaða markmið séu raunhæf og æskileg í því sambandi.
3. Fjallað verði um hvernig stofnunin hyggst halda áfram að vinna að gerð svæðisbundinna byggðaáætlana. Er lögð á það áhersla að þau svæði sem um er fjallað hverju sinni nái ákveðinni lágmarksstærð og miðist við svæði sem mynda eða geta myndað samfelld at
4. Fjallað verði um með hvaða hætti Byggðastofnun geti haft milligöngu um að veita sveitarstjórnum upplýsingar um áform ríkisvaldsins varðandi uppbyggingu og skipulagningu opinberrar þjónustu í einstökum málaflokkum er nýtist þeim við þeirra eigin áætlana
5. Fjallað verði um framhald á verkefnaflutningi frá ríki til sveitarfélaga og helstu möguleika og markmið í því sambandi.
6. Fjallað verði um hvaða ráðstafanir ríkisvaldið geti gert til að bregðast við búsetuvanda á svokölluðum jaðarsvæðum.
7. Fjallað verði um byggðastuðning stjórnvalda, hvort þar sé aukinnar samræmingar þörf og hvernig best sé að nýta það fé sem varið er til að styðja búsetu og atvinnulíf á lands
Forsætisráðherra mun leggja tillögu að nýrri stefnumótnadi áætlun í byggðamálum fyrir Alþingi þá er stjórn stofnunarinnar hefur lokið við gerð hennar. Óskar forsætisráðuneytið eftir því að haft verði samráð við ráðuneytið á lokastigum þeirrar vinnu.
Fylgiskjal II.
Bréf Hallgríms Snorrasonar hagstofustjóra til Egils Jónssonar.
(20. janúar 1998.)
Með símbréfi 8. janúar sl. óskuðuð þér eftir að Hagstofa Íslands léti í té skrifleg svör við spurningum yðar um íbúafjölda í landsbyggðarkjördæmum (öll kjördæmi nema Reykjavík og Reykjanes) sem hér segir:
1. Beðið er um upplýsingar um breytingar á íbúafjölda eftir kjördæmum síðastliðin fimm ár, að höfðatölu og hlutfallslega, fyrir landsbyggðarkjördæmi og önnur kjördæmi.
2. Óskað er eftir útreikningi á íbúafjölda í landsbyggðarkjördæmum og öðrum kjördæmum árið 2010 miðað við 10% fjölgun íbúa þeirra til þess tíma.
3. Spurt er hver verði íbúafjöldi í landsbyggðarkjördæmum árið 2010 miðað við meðalfjölgun í landinu síðastliðin fimm ár.
Tölur þær sem hér um ræðir koma fram í meðfylgjandi töflu.
Fyrstu 6 dálkar töflunnar sýna íbúafjölda 1. desember hvert áranna 1992–97, á öllu land
Árin 1993–97 fjölgaði íbúum í landinu alls um 9.862 eða 3,8%. Þar af fjölgaði fólki í Reykjavík og á Reykjanesi um 12.762, 7,6%, en í öðrum kjördæmum fækkaði íbúum um 2.900, 3,1%. Þetta árabil fækkaði í öllum þessum kjördæmum, minnst á Norðurlandi eystra og Suðurlandi, 0,3% og 0,8%, mest á Vestfjörðum, 10,8%.
Í 9. dálki töflunnar koma fram tölur sem sýna 10% fleira fólk í hverju kjördæmi en 1. desember 1997. Meginforsenda fyrirspurnarinnar er sú að fólki í „landsbyggðarkjördæmum“ fjölgi um 10% til ársins 2010. Fólksfjölgunin undanfarin fimm ár, 3,8% í heild, svarar til 0,75% árlegrar fjölgunar að meðaltali. Slíkur meðalvöxtur hefði í för með sér um 10% fjölg
10. dálkur töflunnar á að gefa svör við 3. spurningu, þ.e. hver íbúafjöldinn yrði að 13 ár
Til samanburðar sýnir svo 11. og síðasti dálkur töflunnar fjölda í einstökum kjördæmum að 13 árum liðnum miðað við álíka breytingar í hverju kjördæmi og orðið hafa sl. fimm ár. Hér er með öðrum orðum reiknað með að áfram fjölgi í Reykjavík og á Reykjanesi en fækki í öðrum kjördæmum og um sömu hlutföll og á undanförnum fimm árum. Í stað 10% fjölgunar í öllum kjördæmum eins og fyrirspurnin gerir ráð fyrir sýnir þetta dæmi nær 12% fjölgun í heild; þar af 21% fjölgun í Reykjavík og á Reykjanesi og 7% fækkun alls í öðrum kjördæm
Tafla.
Mannfjöldi 1. desember 1993–1. desember 1997 eftir kyni, aldri og kjördæmum. (Bráðabirgðatölur.)
„Framreikningur“ til 2010 |
|||||||||||
Meðaltal 1992–97 |
|||||||||||
1992 |
1993 |
1994 |
1995 |
1996 |
1997 |
Fjölgun 1992–97 |
Fjölgun, % 1992–97 |
10% fjölgun frá 1. des. 1997 |
Meðaltals- aukning á landsvísu |
Meðaltals- aukning á kjördæmi |
|
(1) | (2) | (3) | (4) | (5) | (6) | (7) | (8) | (9) | (10) | (11) | |
Allt landið | 262.202 | 264.922 | 266.786 | 267.809 | 269.735 | 272.064 | 9.862 | 3,8 | 299.270 | 299.476 | 303.768 |
Höfuðborgarsvæði | 151.807 | 154.268 | 156.542 | 158.597 | 161.276 | 164.375 | 12.568 | 8,3 | 180.813 | 180.937 | 202.139 |
Reykjavík og Reykjanes | 167.298 | 169.819 | 170.054 | 174.231 | 176.933 | 180.060 | 12.762 | 7,6 | 198.066 | 198.202 | 218.483 |
Önnur kjördæmi en Reykjavík og Reykjanes |
94.904 |
95.103 |
96.732 |
93.578 |
92.802 |
92.004 |
-2.900 |
-3,1 |
101.204 |
101.274 |
85.285 |
Reykjavík | 100.865 | 101.855 | 103.036 | 104.276 | 105.487 | 106.617 | 5.752 | 5,7 | 117.279 | 117.359 | 123.154 |
Reykjanes | 66.433 | 67.964 | 67.018 | 69.955 | 71.446 | 73.443 | 7.010 | 10,6 | 80.787 | 80.843 | 95.329 |
Vesturland | 14.462 | 14.503 | 14.278 | 14.154 | 13.995 | 13.934 | -528 | -3,7 | 15.327 | 15.338 | 12.650 |
Vestfirðir | 9.681 | 9.606 | 9.448 | 9.018 | 8.856 | 8.634 | -1.047 | -10,8 | 9.497 | 9.504 | 6.412 |
Norðurland vestra | 10.353 | 10.442 | 10.294 | 10.208 | 9.989 | 9.804 | -549 | -5,3 | 10.784 | 10.792 | 8.509 |
Norðurland eystra | 26.678 | 26.751 | 26.783 | 26.664 | 26.652 | 26.588 | -90 | -0,3 | 29.247 | 29.267 | 26.355 |
Austurland | 13.060 | 13.023 | 12.909 | 12.780 | 12.684 | 12.548 | -512 | -3,9 | 13.803 | 13.812 | 11.309 |
Suðurland | 20.670 | 20.778 | 20.876 | 20.754 | 20.626 | 20.496 | -174 | -0,8 | 22.546 | 22.561 | 20.050 |
Háskólinn á Akureyri:
Mikilvægi byggðar í dreifbýli.
Þéttbýlismyndun og byggðaröskun eru megineinkenni 20. aldar um víða veröld. Þau eru helstu kennileiti nútímavæðingar, þ.e. iðnbyltingar sem einkennst hefur af hnignun landbún
Um miðja 19. öld bjó aðeins 5% mannkyns í þéttbýli og Lundúnir voru eina borgin í heim
Fólksflutningar af þessum toga hafa í sér fólgna marga möguleika, en þeir ala einnig af sér ýmsa váboða, svo sem offjölgun, fátækt og umhverfiseyðingu. Ójöfnuður, kynþáttaátök, afbrot og eiturlyfjaneysla eru einnig fylgifiskar borgarlífsins og það dregur úr félagslegum stöðugleika sem sérhverju þjóðfélagi er nauðsynlegur. Undirrót þess eru hin ópersónulegu tengsl og einangrun fólks í stærri bæjum. Viðskiptatengsl verða einnig ráðandi í mannlegum samskiptum í stað kunningja- og ættartengsla. Það er ástæða þess að ábyrgð gagnvart öðru fólki dvínar og margs konar firringareinkenna tekur að gæta. Á hinn bóginn bjóða borgirnar upp á margs konar þægindi og munað sem ekki stendur til boða í strjálbýlinu. Þar má nefna mun fjölbreyttara atvinnulíf sem veitir tækifæri til sérhæfingar, frelsi til athafna án náins eftirlits nágranna, boðið er upp á leiklistarstarfsemi, kvikmyndahús, sinfóníuhljómsveitir og aðra menningarstarfsemi og andlegt frelsi til tjáskipta. 5
Þá má nefna að bæir og borgir lifa af dreifbýlinu en ekki öfugt. Nánast öll fæðuöflun fer fram í dreifbýli og tengslin við náttúruna eru mikilvægust þar. Það á jafnt við um landbúnað sem sjávarútveg hér á landi. Jafnframt er þjóðhagslega hagkvæmt að halda jafnvægi í byggðamálum til þess að nýta þau verðmæti sem eru til staðar, svo sem hús, byggingar og staðbundna þekkingu. Of ör fólksfjölgun á höfuðborgarsvæðinu felur bæði í sér kostnað og áhættu. Kostnaður vegna ferða fólks til og frá vinnu er nú þegar ærinn á höfuðborgarsvæðinu og erfitt er með byggingarland í flestum sveitarfélögum í nágrenni Reykjavíkur. Mikil áhætta er í því fólgin að 60–70% þjóðarinnar búi í nágrenni höfuðborgarinnar þar sem náttúruöflin eru virk hér á landi. Nægir að nefna að mjög öflugur jarðskjálfti eða eldgos á Hengilssvæð
Byggðastefna.
Afar þýðingarmikið er að gera sér grein fyrir því að forsendur Íslendinga eru góðar varð
Jafnframt ber að hafa í huga að þjóðin er sjálfstæð og getur ráðið byggðamálum sínum án utanaðkomandi afskipta. Það er kostur sem ekki má gleymast.
Ísland hefur mörg sérkenni í byggðaþróunarlegu tilliti. Það er mjög strjálbýlt í saman
Tafla 1.1. Skipting mannfjöldans í dreifbýli/þéttbýli og höfuðborgarsvæði á Norðurlöndum 1994–95. Hlutfallstölur. 8
Danmörk | Finnland | Ísland | Noregur | Svíþjóð | |
Höfuðborg | 25,9 | 17,2 | 58,4 | 17,8 | 17,6 |
Þéttbýli | 84,9* | 79,7* | 91,5. | 73,9. | 83,1* |
Dreifbýli | 15,1* | 20,3* | 8,5. | 26,2. | 16,9* |
Skýringar: * 1990, * 1992, . 1994, . 1995.
Þrátt fyrir að byggðaröskun sé einna mest á Íslandi meðal norrænna þjóða verja Íslend
Tafla 1.2. Fé varið til byggðaþróunar á Norðurlöndum 1996. Milljónir ísl. kr. 9
Land | Samtals | Á íbúa/km2 | Íbúar km2 |
Finnland | 14.458 | 964 | 15 |
Ísland | 1.530 | 510 | 3 |
Noregur | 15.882 | 1.221 | 13 |
Svíþjóð | 24.721 | 1.236 | 20 |
Heimild: NordREFO, 1997:2.
Að lokum er þess að geta að áherslur í byggðaþróun hafa breyst hin síðari ár. Erlendis, einkum í Evrópu, hefur gætt eftirtalinna tilhneiginga: 10
* Gætt hefur breytinga þannig að stefnumörkun og starf hefur færst frá opinberum aðilum í höfuðborgum til byggðarlaga.
* Horfið hefur verið frá beinum stuðningsaðgerðum (nauðarlausnum – veita fé, reisa verksmiðjur o.fl.), sem viðhalda óbreyttu ástandi, til þróunarverkefna sem miða að því að efla byggðarlögin til framtíðar.
* Ábyrgð og framkvæmd hefur færst frá opinberum stofnunum til frjálsra félagasamtaka, einstaklinga, fyrirtækja og opinberra aðila í heimabyggð.
Af þessu má ráða að byggðastefna og þróun í framtíðinni verði með þeim hætti að byggð
Byggðastofnun hefur þegar samið sig að þessum breytingum og stuðlað að valddreifingu með því að koma upp atvinnuþróunarfélögum og útibúum út um landið.
Fylgiskjal IV.
Stefán Ólafsson:
Um aðgerðir í byggðaþróunarmálum.
Hvað getur hið opinbera gert til að hafa áhrif á búsetuþróun?
(Unnið fyrir stjórn Byggðastofnunar að beiðni
Egils Jónssonar stjórnarformanns, janúar 1998.)
I. Inngangur.
Í þessari greinargerð verða dregnar nokkrar ályktanir um leiðir sem virðast líklegar til að hafa áhrif á búferlaflutninga frá landsbyggð til höfuðborgarsvæðis. Ályktanirnar eru byggðar á rannsókn höfundar á orsökum búferlaflutninga á Íslandi á síðastliðnum árum og reynslu nágrannalandanna á Norðurlöndum og Bretlandseyjum af byggðaþróunaraðgerðum. 1
Fyrst verður fjallað um markmið byggðaþróunaraðgerða með hliðsjón af markmiðum byggðastefnu sem sett hafa verið í nágrannalöndunum, þá verður gerð nokkur grein fyrir helstu leiðum sem farnar hafa verið í byggðaþróunaraðgerðum á Bretlandseyjum og Norður
II. Um markmið og leiðir í byggðaþróunaraðgerðum nágrannaþjóðanna.
Í nágrannalöndunum er löng hefð fyrir víðtækri byggðastefnu, einkum á Bretlandseyjum og á Norðurlöndum, en á vegum Evrópusambandsins er einnig rekin umtalsverð byggða
Helstu markmið sem menn hafa sett sér með byggðastefnu eru í senn þjóðfélagsleg og efnahagsleg.
Dæmi um þjóðfélagsleg markmið eru aðgerðir til að draga úr svæðisbundnum mun lífskjara- og búsetuskilyrða, svo sem tekjumun, mun á atvinnuleysi, tækifærum og þjónustu. Slík markmið tengjast oft réttlætis- eða sanngirnissjónarmiðum stjórnmálanna, svo sem því við
Annað dæmi um þjóðfélagsleg markmið byggðastefnu er það að halda landsvæðum í byggð og milda áhrif örra þjóðfélagsbreytinga.
Evrópusambandið leggur mikla áherslu á fyrri tegundina, það er jöfnun búsetuskilyrða, en hjá norrænu frændþjóðunum hefur lengi verið lögð rík áhersla á það markmið að halda jaðarbyggðum (oftast hinum nyrstu svæðum) í byggð, ásamt með fyrra markmiðinu að jafna eftir kostum búsetuskilyrði almennings í flestum eða öllum landshlutum. 2 Þessi mikla áhersla norrænu þjóðanna á viðhald búsetu á jaðarsvæðum á sér auðvitað rætur í þeirri sérstöðu sem óvenjulegir landkostir hinna nyrstu svæða skapa og sem lengi hafa tengst miklu strjálbýli á þeim slóðum.
Dæmi um efnahagsleg markmið byggðastefnu eru meðal annars þau að nýta betur náttúruauðlindir og landgæði, nýta betur fyrirliggjandi fjárfestingu, nýta betur vinnuafl, bæta virkni markaðsafla, bæta samkeppnishæfni jaðarsvæða og aftra ofþenslu á miðsvæðum (stærstu þéttbýlissvæðunum). 3 Bæði á Bretlandseyjum og í Evrópusambandinu er lögð mikil áhersla á efnahagslegt mikilvægi byggðaþróunaraðgerða. Þar er til dæmis umtalsverður mun
Þegar hugað er að leiðum í byggðaþróunaraðgerðum má almennt greina að tvær megin
II.1. Byggðastefna í anda markaðshyggju.
Byggðastefna í anda markaðshyggju hefur sótt á í nágrannalöndunum á síðustu árum. 4 Slík stefna er byggð á almennum hugmyndum um aukið vægi markaðsbúskapar og minnkun ríkis
Í anda markaðssjónarhornsins er þá lögð áhersla á byggðaþróunaraðgerðir með leiðum aukins sveigjanleika á svæðisbundnum vinnumörkuðum (bæði með tilliti til hamlandi reglu
Dæmi um breytingu byggðastefnu frá ríkjandi og hefðbundnum leiðum beinnar ríkisforsjár til leiða í anda markaðshyggju eru breytingar sem gerðar voru á byggðastefnu í Bretlandi í stjórnartíð Margrétar Thatchers á níunda áratugnum. Samhliða lækkun útgjalda til fram
Árið 1988 voru svo gerðar víðtækar breytingar á breskri byggðastefnu sem meðal annars fólu í sér eftirfarandi þætti:
1. Aflagning sjálfvirkra almennra styrkja og aukning sértækra aðgerða. Lagður var niður sjóður er veitti sjálfkrafa svæðisbundna þróunarstyrki (Regional Development Grants) til fyrirtækja er fjárfestu á afmörkuðum byggðaþróunarsvæðum. Fjármagnið var flutt til annarra þátta byggðastarfseminnar, einkum til sértækra aðgerða í byggðaþróun
2. Nýir styrkir til lítilla fyrirtækja. Teknir voru upp svokallaðir svæðatengdir fyrirtækjastyrkir (Regional Enterprise Grants), sem fyrirtæki með færri en 25 starfsmenn áttu rétt á. Veittir voru fjárfestingarstyrkir allt að 15% af kostnaði fastafjármuna, þó ekki hærri en 15.000 sterlingspund, og nýsköpunarstyrkir (Regional Innovation Grants), sem gátu numið allt að 50% af kostnaði við nýsköpunarverkefni í atvinnulífi, þó ekki hærri en 25.000 sterlingspund í einstökum tilvikum.
3. Aðgengi að ráðgjöf. Öllum fyrirtækjum í landinu sem höfðu innan við 500 starfsmenn og störfuðu á sviði iðnaðar og þjónustu var veittur aðgangur að ráðgjöf. Kostnaður við slíka ráðgjöf var greiddur með styrkjum, allt að 67% kostnaðar til fyrirtækja á byggða
Samhliða þessum breytingum á níunda áratugnum jókst hlutverk svæðastjórna og aðila heima í héraði í framkvæmd byggðastefnu, þó svo að stjórnvöld skilgreindu ramma heimil
Á þessum sama tíma jókst mjög hlutverk byggðaþróunaraðgerða Evrópusambandsins, en það fólst einkum í verkefnabundnum fjárveitingum. Um var að ræða fjárveitingar frá félags
Síðastnefndi sjóðurinn (ERDF) veitir styrki til viðbótar við styrki breska ríkisvaldsins (líkt og í öðrum aðildarríkjum) og greiðir niður vaxtakostnað sem tengist fjárfestingum í iðn
Dæmi um svæðisbundnar stofnanir sem hafa náð miklum árangri í byggðaþróunaraðgerð
Lítil svæðisbundin atvinnuþróunarfélög eru einnig mjög algeng á Bretlandseyjum og sjá oft um framkvæmd byggðaþróunarverkefna í samvinnu við hina stærri aðila. Helsta gagnrýn
Þá er lögð síaukin áhersla á viðvarandi árangursmat á framkvæmd byggðaþróunarað
Margir telja nú á dögum að markaðshyggja sé ekki samrýmanleg framkvæmd byggða
II.2. Byggðastefna í anda beinna ríkisafskipta.
Hin hefðbundna byggðastefna sem þróaðist á Norðurlöndum og Bretlandseyjum á eftirstríðsárunum er grundvölluð á beinum ríkisafskiptum og ríkisforsjá. Um er að ræða hag
Þær leiðir sem hefðbundnar eru í byggðaþróun og tengjast þessu sjónarhorni eru beinar stuðningsaðgerðir ríkisvaldsins (sérstakir styrkir og fríðindi til fyrirtækja á viðkomandi svæðum) og opinberar framkvæmdir (samgöngumannvirki, þjónustuuppbygging, uppbygging opinberra fyrirtækja). Meiri metnaður ríkisstjórna í byggðamálum endurspeglaðist á liðnum áratugum oft í auknum fjárveitingum til atvinnufyrirtækja og opinberra framkvæmda á byggðaþróunarsvæðunum. Saman fór gjarnan stórt hlutverk ríkisvaldsins og áhersla í fyrstu á stuðning og hvatningu til fyrirtækja, en á seinni árum hefur opinber stuðningur við einstak
II.3. Þættir byggðaþróunaraðgerða í Noregi, Svíþjóð og Finnlandi.
Á Norðurlöndum, að Danmörku undanskilinni (en þar eru byggðavandamál af öðrum toga en í hinum norðlægari löndum), er almennt um víðtækar og mjög fjölþættar byggðaþróunar
Í Finnlandi hefur beinn stuðningur við byggðaþróun einkennst af fjárfestingarstyrkjum frá iðnaðar- og viðskiptaráðuneytinu til fyrirtækja (mest til fyrirtækja á svæði 1, minna til svæða 2 og 3) en að auki er um að ræða tímabundna styrki á svæði þar sem atvinnulíf á í tímabundnum erfiðleikum (restrukturering). 10 Þá eru veittir styrkir til stofnunar nýrra fyrirtækja, þróunarstyrkir til að bæta rekstur og stjórnun fyrirtækja, þróa nýja vöru og fram
Í Svíþjóð hefur NUTEK (National Board for Industrial and Technical Development) mikla ábyrgð á sviði beinna opinberra byggðaþróunaraðgerða. Veittir eru styrkir til fjárfest
Í Svíþjóð hefur lengi tíðkast að bjóða upp á beinar niðurgreiðslur launakostnaðar og flutn
Um miðjan níunda áratuginn voru bein framlög ríkisins til byggðaþróunaraðgerða sveitar
Í Noregi er það byggðaþróunarsjóðurinn (DU) sem síðan 1960 hefur haft stærst hlutverk í framkvæmd beinna byggðaþróunaraðgerða, en frá 1993 var hann sameinaður atvinnu- og byggðasjóði ríkisins (SND) og var framkvæmdin þá einnig færð í auknum mæli til heima
Þróunarstyrkir/nýsköpunarstyrkir eru veittir til menntunar, nýrra fyrirtækja, markaðssetn
Sveitarstjórnir fá framlög frá ríkinu í atvinnuþróunarsjóði sem nota má til að hlúa að fyrirtækjum eða til opinberra grunngerðarframkvæmda. Þá eru sérstakir styrkir til nýsköpunar í sveitum. Sérstakar heimildir eru einnig veittar til að bæta hæfnisstig svæða með upp
Á heildina litið má því segja að byggðaþróunaraðgerðir í Noregi, Svíþjóð og Finnlandi, sem og á Bretlandseyjum og í Evrópusambandinu almennt, séu í senn umfangsmiklar og fjöl
III. Tilefni til byggðaþróunaraðgerða á Íslandi.
Byggðastefna á Íslandi hefur verið framkvæmd með ýmsum hætti á eftirstríðsárunum, en lengst af hefur það einkennt hana að hlutverk ríkisins hefur verið mikið, enda þjóðin fámenn, strjálbýli utan höfuðborgarsvæðisins mikið og geta til aðgerða úti í héraði því frekar lítil. Byggðastofnun hefur á liðnum árum veitt lán og annan fjárhagslegan stuðning til byggðaþró
Byggðastefna hvers tíma endurspeglar auðvitað vilja og áform stjórnvalda, auk þess sem hún hlýtur að taka mið af ástandi byggðaþróunarmála. Í því sambandi má nú spyrja hver séu hin sérstöku tilefni til opinberra byggðaþróunaraðgerða hér á landi.
Í fyrsta lagi má benda á það sem fram kom í ritinu Búseta á Íslandi (1997), að búferla
Á móti má spyrja hvort búferlaflutningar endurspegli ekki einfaldlega óskir íbúa lands
Tafla 1. Búsetuóskir íbúa einstakra landshluta. Spurt var: Samanborið við núverandi byggðarlag þitt, vildirðu helst búa á höfuðborgarsvæðinu, stærra (fjölmennara) byggðarlagi en nú
Vilja helst búa á (%): |
|||||
Höfuðborg- arsvæði |
Fjölmennara svæði |
Svipuðu svæði |
Fámennara svæði |
Alls | |
Búa nú á: | |||||
Höfuðborgarsvæði | 43 | 5 | 39 | 13 | 100 |
Suðurnesjum | 17 | 11 | 62 | 11 | 100 |
Vesturlandi | 21 | 14 | 60 | 5 | 100 |
Vestfjörðum | 15 | 28 | 52 | 5 | 100 |
Norðurlandi vestra | 19 | 21 | 55 | 6 | 100 |
Norðurlandi eystra | 16 | 15 | 56 | 13 | 100 |
Austurlandi | 15 | 27 | 56 | 3 | 100 |
Suðurlandi | 17 | 12 | 64 | 6 | 100 |
Heimild: Landshlutakönnun búsetuskilyrða, vorið 1997. |
Ef við gefum okkur að 20% íbúa landsbyggðarinnar allrar vilji helst búa á höfuðborgar
Það er því ekki í samræmi við óskir íbúa landsins að fólksfjöldaþróun landsbyggðar er svo óhagstæð sem verið hefur, samanborið við íbúaþróun höfuðborgarsvæðisins. Það virðist því sem að margir flytji frá landsbyggðinni gegn vilja sínum, enda hafa íbúar landsbyggðar
Mikilvægi þessarar niðurstöðu, ásamt upplýsingunum um vaxandi umfang búsetubreyting
En hverjar eru orsakir búferlaflutninganna frá landsbyggðinni og hvaða aðgerðir eru lík
IV. Hvers vegna flytur fólk búferlum frá landsbyggðinni?
Rannsóknin á orsökum búferlaflutninga á Íslandi, sem sagt er frá í bókinni Búseta á Íslandi, leiðir í ljós að mjög náið samband er milli mats íbúa einstakra landshluta á búsetuskil
Búsetan er almennt veikust í smæstu sjávarútvegsbyggðarlögunum, einkum í þorpum með innan við 1000 íbúa. Náið samband er milli þróunar atvinnutækifæra í fiskvinnslu á lands
IV.1. Viðhorf íbúa á hættusvæðunum.
Til að draga skýrt fram niðurstöður rannsóknarinnar er gagnlegt að skoða meðfylgjandi yfirlit um óánægju með einstaka þætti búsetuskilyrðanna í mestu jaðarbyggðunum, eða þeim svæðum sem Byggðastofnun hefur skilgreint sem sérstök hættusvæði á landsbyggðinni, vegna þess að þau hafa tapað meira en 10% af íbúum sínum á síðustu 10 árum. 13 Þessi greining sýnir á skýran hátt hvaða einstakir þættir búsetuskilyrðanna það eru sem mest svíður undan á þeim svæðum sem flestu fólki tapa. Um er að ræða eftirfarandi svæði:
Hættusvæðin á landsbyggðinni:
Vesturland: Dalasýsla og Austur-Barðastrandasýsla
Vestfirðir: Allt kjördæmið
Norðurland vestra: Vestur- og Austur-Húnavatnssýsla
Norðurland eystra: Siglufjörður, Fljóta- og Hofshreppur
Austurland: Seyðisfjörður, Neskaupstaður, Suður-Múlasýsla
Suðurland: Vestur-Skaftafellssýsla
Tafla 2 sýnir hvaða þættir búsetuskilyrðanna það eru sem mest óánægja er með á hættu
Tafla 2. Viðhorf íbúa til búsetuskilyrða á hættusvæðunum á landsbyggðinni. Það sem flestir eru óánægðir með.
% íbúa sem segjast óánægðir með viðkomandi þátt |
|
Húshitunarkostnaður | 78 |
Verðlag og verslunaraðstæður | 69 |
Lagning og viðhald vega | 58 |
Tekjuöflunarmöguleikar | 52 |
Atvinnutækifæri | 49 |
Húsnæðiskostnaður almennt | 49 |
Framboð hentugs húsnæðis | 45 |
Atvinnuöryggi | 43 |
Framhaldsskólamál | 43 |
Aðstaða til afþreyingar | 38 |
Vöruúrval | 37 |
Skemmtanalíf | 37 |
Menningarlíf | 35 |
Hætta vegna náttúruhamfara | 34 |
Þjónustuúrval | 32 |
Ruðningur vega á vetrum | 29 |
Aðstaða til íþróttaiðkunar | 28 |
Flugsamgöngur | 27 |
Dagvistunarmál | 24 |
Heilbrigðisþjónusta | 22 |
Veðurfar í byggðarlaginu | 21 |
Grunnskólamál | 20 |
Þjónusta við aldraða | 14 |
Hætta af völdum umferðar og ofbeldis | 8 |
Heimild: Landshlutakönnun búsetuskilyrða, vorið 1997 |
Húshitunarkostnaðurinn er beint kjaraatriði fyrir almenning, en eins og fram kemur í ann
Annað mesta umkvörtunarefnið, verðlag og verslunaraðstæður, tengist auðvitað aðgengi að verslunarþjónustu sem erfitt er að veita svo fullnægjandi teljist nema í stærri þéttbýlis
Tafla 3. Hvað hefur versnað á hættusvæðunum? % sem segja viðkomandi málaflokk hafa farið versnandi á sl. fimm árum og % sem eru óánægðir með ástand málaflokksins eins og nú er.
% sem segja viðkomandi þátt hafa versnað |
% óánægðir með viðkomandi þátt búsetuskilyrða |
|
Atvinnumál | 45 | 40 |
Húsnæðismál | 37 | 50 |
Umhverfisaðstæður | 25 | 17 |
Verslun og þjónusta | 10 | 32 |
Menning/afþreyingaraðstaða | 10 | 24 |
Samgöngur | 6 | 27 |
Opinber þjónusta | 7 | 12 |
Heimild: Landshlutakönnun búsetuskilyrða, vorið 1997. |
Í ljósi þess að brottflutningur frá landsbyggðinni allri, og hættusvæðunum sérstaklega, hefur aukist á síðustu árum er rétt að spyrja hvaða atriði það eru í búsetuskilyrðunum sem hafa breyst til hins verra á sama tíma. Tafla 3 sýnir meðaltalstölur íbúa hættusvæðanna sem annars vegar segja að samanteknir þættir sjö málaflokka hafi versnað í byggðarlaginu á sl. fimm árum, og hins vegar sýnir hún hlutfall íbúa svæðanna sem eru óánægðir með viðkom-andi málaflokk.
Atvinnumál og húsnæðismál eru þeir þættir sem íbúar þessara svæða eru í senn óánægð
Þegar allt er samantekið er sérstaklega athyglisvert að á hættusvæðum Byggðastofnunar fer í miklum mæli saman óánægja með marga mikilvæga þætti búsetuskilyrðanna, svo sem atvinnumál, húsnæðismál, verslun og þjónustu og samgöngumál. Þetta er sérstaklega afger
En óánægja með einstaka þætti segir ekki alla söguna því að einstakir óánægjuþættir geta haft mismikil áhrif á hvort fólk flytur brott eða ekki. Þess vegna er rétt að líta hér að lokum á gögn um það hvaða þáttur hafi ráðið mestu um að fólk flutti brott frá landsbyggðinni á ár
Tafla 4. Hvað ræður mestu um brottflutning? Svör við opinni spurningu um helstu ástæðu brottflutnings.
Þeir sem fluttu 1992–96 |
Þeir sem ætla að flytja af landsbyggð |
Þeir sem ætla að flytja af hættusvæði |
|
Atvinnuaðstæður | 30 | 44 | 39 |
Menntunaraðstæður | 16 | 30 | 32 |
Almenn lífsgæði | 12 | 12 | 17 |
Húsnæðisaðstæður | 17 | 7 | 0 |
Fjölskylda og vinir | 14 | 5 | 7 |
Persónulegar ástæður | 11 | 3 | 5 |
Alls | 100% | 100% | 100% |
Heimild: Landshlutakönnun búsetuskilyrða, vorið 1997. |
Taflan sýnir að hjá flestum vega aðstæður í atvinnumálum byggðarlagsins, menntunarað
Atvinnumál, menntunarmál og almenn lífsgæði eru því lykilþættir sem byggðaþróunarað
V. Valkostir í byggðaþróunarmálum á Íslandi.
Þeir sem bera ábyrgð á byggðaþróunaraðgerðum hins opinbera þurfa að skilgreina þau markmið sem stefnt skal að. Valkostir um almenn markmið gætu til dæmis verið eftirfarandi:
I. Afskiptaleysisstefna í byggðaþróunarmálum. Þetta markmið má hugsa sér sem afleiðingu af því sjónarmiði að stjórnvöldum beri að einbeita sér að almennum aðgerðum sem skapa skilyrði til hagvaxtar í landinu, óháð því hvar í landinu vöxturinn verður. Beinum byggðaþróunaraðgerðum er þá haldið í lágmarki og framvindan á landsvísu látin ráða þróun búsetunnar í landinu. Líklegasta afleiðing slíkrar stefnu er sú að jaðarsvæðin verði undir í framþróuninni, líkt og verið hefur á undanförnum árum. Áfram fækkaði íbúum í sveitum með frekari samdrætti í landbúnaði og búseta í minnstu sjávarútvegsþorpum drægist verulega saman, bæði vegna flutnings fiskvinnslu út á sjó og vegna þess óöryggis sem framsal veiði
Afleiðing frekari fólksflótta frá landsbyggðarhéruðunum, t.d. frá hættusvæðunum, yrði sú að mikill kostnaður legðist á samfélagið í formi vannýttra fjármuna í atvinnutækjum, grunngerðarmannvirkjum (samgöngumannvirkjum, orkumannvirkjum, þjónustumannvirkjum o.fl.) og í mannvirkjum einstaklinga (íbúðarhúsnæði). Hrun búsetu á einstökum svæðum mundi leiða til mikils kostnaðar fyrir einstaklinga og fjölskyldur sem gætu þurft að skilja eftir afrakstur ævistarfsins sem verðlausa eign á hnignunarsvæði og jafnvel þurft að bera áfram skuldir af slíkum eignum eftir brottflutning.
II. Viðhald meginmynstra í núverandi búsetu í landinu og almenn styrking landsbyggðarinnar. Þetta er sú almenna stefna sem ríkt hefur hér á landi á liðnum áratugum, þótt áherslan á hana hafi ekki verið sérstaklega mikil eftir 1980. Ef hliðsjón er höfð af markmiðum og leiðum sem farnar hafa verið í nágrannalöndunum virðist ljóst að kröftug framkvæmd slíkrar stefnu krefst byggðaþróunaraðgerða sem beinast með meiri þunga að þeim svæðum sem verst standa til að bæta upp þá skertu samkeppnisstöðu sem slík svæði búa oft við af náttúrunnar hendi (fjarlægð frá þéttbýlisstöðum, strjálbýli sem takmarkar grundvöll verslunar og þjón
Þótt ýmsar leiðir komi til greina við framkvæmd slíkrar stefnu virðist ljóst, að ekki verður undan því vikist að byggðaþróunaraðgerðir sem stefna að slíku markmiði þurfi að fela í sér einhvers konar styrktaraðgerðir, beinar eða óbeinar, sem leiða til jöfnunar búsetuskilyrða og jafnari samkeppnisstöðu atvinnulífs á öllum helstu svæðum landsins. Hlúa þyrfti sérstaklega að viðkvæmustu búsetusvæðunum, efla nýsköpun í atvinnulífi þar og bæta búsetuskil
III. Efling vænlegustu svæða landsbyggðarinnar, t.d. með uppbyggingu sterkra þéttbýlisstaða. Þetta er markmið sem mætti hugsa sér út frá því sjónarmiði að þjóðarhag sé best þjónað með virkjun vænlegustu byggðakosta (t.d. stærri þéttbýlisstaða eða svæða sem liggja vel við höfuðborgarsvæðinu og Akureyrarsvæðinu eða Suðurland og Vesturland, svo dæmi séu tekin) og afskiptaleysi gagnvart mestu jaðarbyggðunum, sem væntanlega teldust þá of dýrir og óarðbærir kostir fyrir sértækar byggðaþróunaraðgerðir. Slík stefna gæti falið í sér að íbúar mestu jaðarbyggðanna væru látnir sjálfir bera þær byrðar sem líkleg hnignun búsetu þar hefði í för með sér, nema stjórnvöld kysu að framkvæma byggðaþróunarstefnuna þannig að íbúar jaðarsvæða væru styrktir til að flytja til sérstakra vaxtarsvæða á landsbyggðinni eða til annarra staða almennt á landsbyggðinni (sbr. aðgerðir sem kallast „relocation grants“ eða „mobility and retraining grants“), en slíkt hefur verið gert bæði í Skandinavíu og á Bret
Framkvæmd slíkrar stefnu mundi ein og sér leiða til aukins ójafnaðar í búsetuskilyrðum og samkeppnisstöðu meðal landsbyggðarsvæða, eðli málsins samkvæmt, því sterkari byggð
IV. Blönduð leið, þar sem stefnt er samhliða að viðhaldi meginmynstra núverandi byggðar og sérstakri eflingu vænlegri staða og héraða, til dæmis með aukinni uppbyggingu þéttbýliskjarna í öllum landshlutum. Með því að stefna að þessu markmiði er slakað svolítið á jafnaðarmarkmiði byggðaþróunaraðgerðanna, eins og fram kom í lið II., og farið bil beggja í víðtækum aðgerðum sem í senn þjóna viðhaldsmarkmiðum og sóknarmarkmiðum. Slík stefna gæti verið til þess fallin að aftra beinu hruni búsetu á viðkvæmustu svæðum og jafn
Ýmsir valkostir eru fyrir hendi varðandi framkvæmd og útfærslu byggðaþróunarstefnu, hvaða markmið sem kunna að verða sett fyrir slíka stefnu. Markmiðin sem sett eru og sú ákveðni sem þeim fylgir hljóta að ráða leiðunum að miklu leyti.
Eins og fram kom í yfirlitinu um byggðaþróunaraðgerðir í nágrannalöndunum geta að
Fylgiskjal V.
Rannsóknastofnun
Háskólans á Akureyri:
Þróun atvinnutækifæra á höfuðborgarsvæði og landsbyggð.
(Greinargerð unnin fyrir stjórn Byggðastofnunar, janúar 1998.)
Helstu niðurstöður.
* Hnignun sjávarútvegs hefur haft verulega þýðingu fyrir brottflutning fólks úr byggðarlögum sem mjög eru háð sjávarútvegi. Hið sama á að nokkru við um landbúnaðarbyggð
* Verulega vantar upp á að landsbyggðin standi jafnfætis höfuðborgarsvæðinu með tilliti til fjölbreytts atvinnulífs. Árið 1996 bjó 63,1% stjórnenda og embættismanna á höfuð
* Ársverkum á íslenskum vinnumarkaði fækkaði um 2208 á tímabilinu 1990–95. Ársverkum í landbúnaði fækkaði um 1.742, í sjávarútvegi um 576, í iðnaði um 3.342 og í sam
* Áætlað er að störfum fyrir vel menntað fólk, svo sem sérfræðinga og tæknimenntað fólk, auk stjórnenda og framkvæmdastjóra, muni fjölga mjög á næstu árum. Störfum fyrir fólk með litla menntun mun hins vegar fækka eða fjöldi þeirra standa í stað samkvæmt áætlu
* Spáð er að ársverkum í landbúnaði fækki um 300–600 á næstu fimm árum og ársverkum í sjávarútvegi (veiðum og vinnslu) um 4.200 á sama tíma.
* Ársverkum í iðnaði mun líklega fjölga um 2.000 og margvíslegum þjónustustörfum um 2.500. Loks er því spáð að góðar horfur í efnahagsmálum muni fjölga ársverkum um 1.000–1.500 til ársins 2002.
* Þau ársverk sem hverfa í frumvinnslugreinum eru einkum á landsbyggðinni, en fjölgunin mun líklega eiga sér stað að mestu á höfuðborgarsvæðinu í þjónustugreinum, stóriðju og byggingariðnaði.
* Til að efla fjölhæfni atvinnulífs á landsbyggðinni verður að efla grunngerð vaxtarsvæða, koma á fót svæðisbundnum nýsköpunarstöðvum, fjölga ársverkum fyrir vel menntað fólk á vegum hins opinbera og finna nýjum stóriðjuverkefnum stað utan atvinnusvæðis höfuðborgarinnar.
Inngangur.
Skýrsla sú sem hér liggur fyrir er unnin að frumkvæði stjórnar Byggðastofnunar. Samn