Ferill 699. máls. Aðrar útgáfur af skjalinu: Word Perfect.



122. löggjafarþing 1997–98.
Þskj. 1229 – 699. mál.


Frumvarp til laga



um friðun Þingvalla og Þingvallavatns.

(Lagt fyrir Alþingi á 122. löggjafarþingi 1997–98.)



1. gr.

    Þingvellir við Öxará og grenndin þar skal vera friðlýstur helgistaður allra Íslendinga sem þjóðgarður undir vernd Alþingis.
    Mörk þjóðgarðsins á Þingvöllum skulu vera:
A.     Hið friðhelga land: Að sunnan eru mörkin um línu sem dregin er úr landamerkjum jarðanna Arnarfells og Mjóaness á Langatanga, vestur yfir vatnið og í Grjótnes sem er á landamerkjum jarðanna Skálabrekku og Kárastaða. Þaðan ráða landamerki þeirra jarða að landamerkjum Selkots og síðan landamerki Selkots og Kárastaða að sýslumörkum Árnessýslu og Kjósarsýslu. Þaðan ráða sýslumörk til norðausturs í hátind Háusúlu og þaðan bein stefna til austurs í efsta tind Gatfells. Þaðan liggja mörkin til suðurs í Hrafnabjörg og með austur- og suðurmörkum jarðarinnar Gjábakka og með austurmörkum jarðarinnar Arnarfells í Langatanga.
B.     Verndarsvæði: Að sunnan eru mörkin úr Stapa við Úlfljótsvatn (markapunktur milli Kaldárhöfða og Efribrúar í Grímsneshreppi) með hreppamörkum í Úlfljótsvatni, þ.e. miðlína, og allur farvegur Sogs að útfalli úr Þingvallavatni. Þaðan ráða bakkar Þing vallavatns að hreppamörkum Grafnings- og Þingvallahrepps á Miðbungumel. Síðan ráða jarðamörk Heiðarbæjar, Skálabrekku og Kárastaða á sýslumörk Árnessýslu og Kjósarsýslu (sbr. lýsingu A-liðar á hinu friðhelga landi hér á undan). Þaðan ráða sýslumörk að hornpunkti vestan Þórisjökuls. Stefna sýslumarkalínu framlengist að SV-horni Geitlands á Kaldadal, þaðan suðurmörk Geitlands að sýslumörkum við jökuljaðar. Sýslumörk Árnessýslu, Borgarfjarðarsýslu og Mýrasýslu á Langjökli ráða að mörkum Biskupstungnahrepps á jökli. Þaðan ráða mörk Biskupstungnahrepps og Laugar dalshrepps í hornpunkt (vestan Brúarárskarða) á hreppamörkunum á Rótasandi, þaðan bein lína í há-Fagradalsfjall á mörkum jarðanna Snorrastaða og Laugarvatns. Þá ráða mörk Laugarvatnsjarðarinnar að austan og sunnan, að undanskildu séreignarlandi sveitarfélaganna samkvæmt samkomulagi, dags. 5. janúar 1996, og hreppamörk Laugar dals- og Grímsneshrepps á Biskupsbrekkum. Þaðan liggja mörkin í há-Þrasaborg. Þaðan ráða mörk jarðarinnar Kaldárhöfða í Stapa við Úlfljótsvatn.
    Hið friðhelga land skal vera eign íslensku þjóðarinnar og er óheimilt að selja það eða veðsetja.
    Þingvallanefnd getur ákveðið að hluti af hinu friðhelga landi, sem er innan landamerkja jarðanna Kárastaða, Brúsastaða, Svartagils, Gjábakka og Arnarfells, skuli, þar til annað verður ákveðið, falla undir verndarsvæði skv. B-lið og gilda þá um það landsvæði sömu reglur og gilda um verndarsvæðið samkvæmt lögum þessum. Auglýsing um ákvarðanir sam kvæmt þessu ákvæði skal birt í Stjórnartíðindum.

2. gr.

    Þjóðgarðurinn á Þingvöllum skal vera undir stjórn Þingvallanefndar.
    Þingvallanefnd skal skipuð þremur alþingismönnum sem kjörnir eru hverju sinni að loknum kosningum til Alþingis. Nefndin kýs formann úr sínum hópi og skiptir að öðru leyti sjálf með sér verkum.
    Forsætisráðuneytið fer með stjórnsýsluleg málefni þjóðgarðsins á Þingvöllum.

3. gr.

    Hið friðhelga land skal vera friðað í því skyni að varðveita ásýnd þess sem helgistaðar þjóðarinnar og til að viðhalda eins og kostur er hinu upprunalega náttúrufari. Almenningur skal eiga kost á að njóta svæðisins samkvæmt þeim reglum sem Þingvallanefnd setur. Gróður og villidýralíf á svæðinu skal vera friðað en Þingvallanefnd er þó heimilt að gera ráðstafanir til eyðingar á þeim gróðri og dýrum sem ekki samrýmast markmiðum frið unarinnar eða gera usla á hinu friðhelga landi eða vinna búfénaði héraðsmanna tjón. Hið friðhelga land skal, eftir því sem Þingvallanefnd ákveður, varið fyrir lausagöngu búfjár og nefndin skal setja sérstakar reglur um búskap á þeim bújörðum sem eru í byggð innan hins friðhelga lands.

4. gr.

    Vernda skal lífríki Þingvallavatns og gæta þess að raska ekki búsvæðum og hrygningar stöðvum bleikjuafbrigða og urriðastofna sem nú lifa í vatninu.
    Þingvallanefnd setur nánari reglur um framkvæmd verndunarinnar, þar með talið um breytingar á vatnshæð og takmarkanir á losun úrgangsefna og um frárennsli og fráveitur í vatnið. Telji nefndin að slík losun í Þingvallavatn samrýmist ekki verndun vatnsins getur hún bannað hana.
    Þrátt fyrir ákvæði laga um lax- og silungsveiði er óheimilt án leyfis Þingvallanefndar að stunda fiskirækt eða fiskeldi í eða við Þingvallavatn.

5. gr.

    Land þjóðgarðsins á Þingvöllum, sem ekki er innan hins friðhelga lands, skal vera friðað og er markmið friðunarinnar að varðveita náttúrufar þar og auðvelda almenningi aðgang að svæðinu í samræmi við þær reglur sem kunna að verða settar um umferð þar. Þess skal sér staklega gætt við framkvæmd friðunarinnar að vatni á svæðinu, bæði vatni á yfirborði og grunnvatni, verði ekki spillt eða það mengað. Friðun á landi utan hins friðhelga lands skal ekki standa því í vegi að landeigendur, ábúendur og aðrir sem þar eiga nytjarétt geti haft hefðbundin beitar- og búskaparafnot af nytjalandi sínu nema Þingvallanefnd telji að sú notkun leiði til þess að spjöll verði á náttúrufari og gróðri á svæðinu. Getur nefndin þá ákveðið takmarkanir á beit og öðrum nytjarétti innan þjóðgarðsins.
    Þingvallanefnd skal hafa samráð við viðkomandi sveitarstjórnir og Náttúruvernd ríkisins um framkvæmd friðunar á þeim hluta þjóðgarðsins sem liggur utan hins friðhelga lands og er heimilt að semja um að Náttúruvernd ríkisins annist tiltekin verkefni við framkvæmd frið unar, eftirlit og umsjón með þessum hluta þjóðgarðsins.

6. gr.

    Óheimilt er að gera nokkurt jarðrask eða reisa mannvirki innan þjóðgarðsins á Þing völlum nema að fengnu samþykki Þingvallanefndar og tekur bann þetta m.a. til húsabygg inga, vegagerðar, lagningar raf- og símalína, borunar eftir vatni, töku jarðefna og vinnslu auðlinda úr jörðu og ræktunarframkvæmda. Þingvallanefnd er heimilt að binda samþykki á framkvæmdum innan þjóðgarðsins þeim skilyrðum sem hún telur nauðsynleg vegna friðunar samkvæmt lögum þessum.

7. gr.

    Þingvallanefnd er heimilt, eftir því sem fjárveitingar á fjárlögum leyfa, að kaupa einstakar fasteignir, mannvirki og nytjaréttindi sem eru innan þjóðgarðsins og ekki eru í eigu íslenska ríkisins.
    Þingvallanefnd er heimilt, að fengnu samþykki forsætisráðherra, að taka eignarnámi ein stakar fasteignir, mannvirki og nytjaréttindi innan þjóðgarðsins til þess að framkvæma friðun sem lög þessi mæla fyrir um. Um mat á bótum fer eftir lögum nr. 11/1973, um framkvæmd eignarnáms.
    Hver sá er fyrir fjártjóni verður vegna friðunar samkvæmt lögum þessum á rétt til skaða bóta úr ríkissjóði. Ef samkomulag næst ekki um bætur skulu þær ákveðnar í samræmi við ákvæði laga nr. 11/1973, um framkvæmd eignarnáms.

8. gr.

    Þingvallanefnd semur reglugerð um þjóðgarðinn, verndun og meðferð hans, en forsætis ráðherra staðfestir. Í reglugerð má ákveða að taka gestagjöld innan þjóðgarðsins fyrir veitta þjónustu og dvöl þar til að mæta kostnaði við þjónustuna og eftirlit með dvalargestum.
    Þingvallanefnd getur einnig sett sérstakar tímabundnar reglur um umferð innan þjóð garðsins, þar með talið bann við akstri utan vega og dvöl á ákveðnum svæðum, og sama gildir um veiðar dýra og fugla innan verndarsvæðisins. Þá getur Þingvallanefnd sett reglur um meðferð spilliefna, frárennslis og annars sem hætta er á að mengi jarðveg og/eða vatn innan þjóðgarðsins, þar með talið Þingvallavatn, og flutning hættulegra efna og mengandi efna innan þjóðgarðsins.

9. gr.

    Þingvallanefnd ræður framkvæmdastjóra fyrir þjóðgarðinn á Þingvöllum sem jafnframt er þjóðgarðsvörður. Framkvæmdastjóri ræður annað starfsfólk þjóðgarðsins.

10. gr.

    Brot gegn ákvæðum laga þessara, reglugerða og reglna settra samkvæmt þeim varða sektum eða fangelsi ef sakir eru miklar. Mál út af brotum á lögum þessum sæta meðferð opinberra mála.

11. gr.

    Lög þessi öðlast gildi 1. júní 1999 og þá falla jafnframt úr gildi lög um friðun Þingvalla, nr. 59/1928.

Ákvæði til bráðabirgða.

    Þingvallanefnd sem nú situr skal halda umboði sínu þar til ný nefnd verður kjörin í sam ræmi við ákvæði 2. gr.

Athugasemdir við lagafrumvarp þetta.


    Núgildandi lög um friðun Þingvalla voru sett árið 1928. Frá því að lögin voru sett hafa öll viðhorf til náttúruverndar gjörbreyst auk þess sem umferð um þjóðgarðinn og næsta ná grenni hans er miklu meiri en áður. Jafnframt hafa kröfur um verndun Þingvallavatns aukist. Þingvellir hafa ómetanlegt gildi fyrir Íslendinga frá menningarlegum sjónarhóli og náttúruverndarsjónarmiðum. Vatnasvið Þingvallavatns er stærsta grunnvatnsauðlind á Íslandi. Með þeirri stækkun þjóðgarðsins á Þingvöllum sem kynnt er í þessu frumvarpi er lagt til að allt svæðið frá suðurströnd Þingvallavatns inn í Langjökul verði innan hans og fellur þannig Þingvallavatn og mestur hluti vatnasviðs þess saman í órofa heild með hinum menningarlegu og náttúrufræðilegu minjum.
    Endurskoðun laganna hefur farið fram undir forsjá Þingvallanefndar. Með frum-varpinu er leitast við að móta verndarstefnu á þessu sviði til framtíðar og leiða til þess saman krafta Þingvallanefndar, heimamanna og stjórnvalda á sviði náttúruverndarmála.
    Rannsóknir vísindamanna á Þingvallasvæðinu og sérstaklega Þingvallavatni og lífríki þess hafa enn orðið til að beina sjónum manna að mikilvægi þess að friða og vernda þetta landsvæði. Auk náttúrunnar eru orku- og neysluvatnsauðlindir svæðisins mikilvægar fyrir þjóðina. Talið er að á Þingvalla- og Brúarársvæðinu ofan við Brúarfoss, sem alls er um 1.300 ferkílómetrar, sé um þriðjungur af öllu lindarvatni í byggð á Íslandi. Þessi aðstaða auk hins sérstaka lífríkis Þingvallavatns hefur leitt til þess að Þingvallanefnd hefur talið nauð synlegt að gerðar verði sérstakar ráðstafanir til að friða og vernda vatnasvið Þingvallavatns og Þingvallavatn sjálft. Þessi friðun kæmi til viðbótar friðun á því landi sem lagt er undir helgistað þjóðarinnar á Þingvöllum. Almenn lög um vatnsvernd hafa ekki verið sett hér á landi enn sem komið er og því hefur niðurstaðan orðið að leggja til að aukið verði við lögin um friðun Þingvalla.
    Þá er í frumvarpi þessu lagt til að hið friðhelga land á Þingvöllum verði stækkað. Með þessum aðgerðum er stigið mikilvægt skref til að tryggja vernd hinnar sérstöku náttúru á svæðinu auk vatnsverndarinnar en jafnframt væri með samþykkt frumvarpsins lagður grunnur að mikilfenglegu útivistarsvæði fyrir landsmenn í næsta nágrenni við stærstu þétt býlissvæði landsins.
    Helgistaðurinn á Þingvöllum er elsti en jafnframt minnsti þjóðgarður Íslendinga eða 40 km 2 að stærð. Ef frumvarp þetta verður að lögum mun hið friðhelga land verða 237 km 2 að stærð og verndarsvæði þjóðgarðsins allt að 1.193 km 2. Frá setningu laganna 1928 hefur þjóðinni fjölgað úr 110 þús. manns og búast má við að hún verði um 280 þús. árið 2000. Um 70% þjóðarinnar búa í rúmlega klukkustundar fjarlægð frá Þingvöllum. Telja má einstakt að hafa slíka náttúruperlu svo stutt frá þéttbýlasta svæði landsins enda er svæðið þegar vinsælt útivistarsvæði. Á undanförnum árum hefur umferð um norðurhluta svæðisins aukist verulega, jafnt utan vega sem á. Til að vernda viðkvæmt náttúrufar þarf að stýra umferð um svæðið. Vegna þessa er brýn þörf á aukinni friðun á svæðinu. Það svæði, sem lagt er til að falli undir þjóðgarðinn á Þingvöllum, er þegar að stórum hluta friðað á einn eða annan hátt eða jarðirnar í opinberri eigu. Hér er því ekki síst verið að koma á samræmdri vernd á stóru landsvæði og koma því undir sameiginlega stjórn. Nauðsynlegt er að gæta mjög þessarar náttúru í samráði við heimamenn og opinberar stofnanir sem lögum samkvæmt fjalla um breytingar á náttúrunni, svo sem Náttúruvernd ríkisins, og um vatnsvernd, mengun og fráveitur, svo sem Hollustuvernd ríkisins.
    Athugasemdum við frumvarp þetta fylgja eftirtalin fylgiskjöl:
    Nr. I    Yfirlitsmynd af Þingvallasvæðinu, sem sýnir mörk þjóðgarðsins, skipt í hið friðhelga land og verndarsvæðið.
    Nr. II    Um Þingvelli, Þingvallavatn og vatnasvið þess, greinargerð unnin af dr. Pétri M. Jónassyni, prófessor.
    Nr. III    Umsögn fjárlagaskrifstofu fjármálaráðuneytis um kostnaðaráhrif.

Athugasemdir við einstakar greinar frumvarpsins.


Um 1. gr.

    Í upphafi greinarinnar er kveðið á um, eins og í 1. gr. núgildandi laga um friðun Þing valla, að Þingvellir við Öxará og grenndin þar skuli vera friðlýstur helgistaður allra Íslend inga. Í núgildandi lögum er hins vegar hvergi sagt að hið friðaða svæði sé þjóðgarður, en Þingvellir höfðu löngu áður en það hugtak kom inn í náttúruverndarlög öðlast þann sess meðal þjóðarinnar að vera þjóðgarður, en svæðið hefur lengi verið nefnt þjóðgarðurinn á Þingvöllum. Ákvæði 4. gr. laga nr. 57/1928 um að hið friðlýsta land skuli vera undir vernd Alþingis er flutt í 1. gr. frumvarpsins og með því er undirstrikuð sú sérstaða sem svæðinu og allri stjórnsýslu þar er búin í lögum. Þó að tekið sé fram í 2. gr. frumvarpsins að stjórn sýsluleg málefni þjóðgarðsins heyri undir forsætisráðuneytið er stjórn og ábyrgð á málefnum þjóðgarðsins falin sérstakri nefnd sem í eiga sæti sem fyrr þrír alþingismenn kjörnir af Alþingi. Alþingi setur síðan með ákvörðunum sínum um fjárveitingar til þjóðgarðsins ramma um þær framkvæmdir sem hverju sinni er ráðist í innan hans til að treysta framgang friðunarinnar og bæta og auka möguleika fólks til umferðar og dvalar innan þjóðgarðsins.
    Í gildandi lögum um friðun Þingvalla er land það sem friðunin tekur til afmarkað annars vegar sem hið friðhelga land og er mörkum þess lýst svo í 1. gr. laganna:
     a.      Að sunnan: Frá hæstu brún Arnarfells í beina stefnu á Kárastaði, yfir Þingvallavatn og upp á vestara bakka Almannagjár.
     b.      Að vestan: Hærri barmur Almannagjár að Ármannsfelli.
     c.      Að norðan: Frá Ármannsfelli þvert austur yfir hraunið að Hlíðargjá.
     d.      Að austan: Eystri bakki Hlíðargjár og Hrafnagjár ræður takmörkunum suður á hæstu brún Arnarfells.
Hins vegar segir að ekkert jarðrask, húsabyggingar, vegi, rafleiðslur eða önnur mannvirki megi gera í landi jarðanna Kárastaða, Brúsastaða, Svartagils og Gjábakka nema með leyfi Þingvallanefndar. Ekki er í lögunum fjallað um annað land jarðarinnar Þingvalla, þar með talið land það sem liggur ofan við landamerki áðurnefndra jarða og hið friðhelga land í áttina að Skjaldbreið.
    Þingvallanefnd hefur talið rétt að stækka hið friðhelga land á Þingvöllum auk þess sem inn í þjóðgarðinn er tekið sem sérstakt verndarsvæði vegna vatnsverndar land norðan og austan hins friðhelga lands og Þingvallavatn og bakkar þess utan hins friðhelga lands.
    Við þá breytingu á mörkum hins friðhelga lands sem lögð er til í frumvarpinu fellur allt land jarðanna Kárastaða, Brúsastaða, Svartagils og Gjábakka innan hins friðhelga lands, en eins og áður sagði er í gildandi lögum mælt fyrir um ákveðnar takmarkanir á framkvæmdum á landi þessara jarða. Þá er í frumvarpinu lagt til að land jarðarinnar Arnarfells, sem er eign ríkisins, verði hluti af hinu friðhelga svæði.
    Þar sem land sem nú er nýtt til búskapar á jörðunum Kárastöðum og Brúsastöðum fellur innan marka hins friðhelga lands samkvæmt frumvarpinu, og aðstæður kunna að vera með þeim hætti að ekki sé þörf á eða unnt vegna kostnaðar við girðingar að láta þær ströngu reglur sem gilda innan hins friðhelga lands taka strax í byrjun til alls lands jarðanna Kára staða, Brúsastaða, Svartagils, Gjábakka og Arnarfells, er lagt til að Þingvallanefnd geti ákveðið að hluti af hinu friðhelga landi innan landamerkja áðurnefndra jarða skuli þar til annað verður ákveðið falla undir verndarsvæði skv. B-lið og þar með sömu reglur og gilda um það landsvæði samkvæmt lögunum. Með þessu móti ætti m.a. að vera unnt að koma til móts við þarfir þess búreksturs sem stundaður er á tveimur þessara jarða og frumvarpinu er ekki ætlað að gera þar breytingar á. Ákvarðanir samkvæmt þessu ákvæði þarf að taka í sam ráði við heimamenn í Þingvallasveit og leitast þannig við að samræma framkvæmd friðunar Þingvalla og þróun búsetu og atvinnustarfsemi í sveitarfélaginu.
    Eins og áður sagði tekur sú friðun sem hinu svonefnda verndarsvæði er búin í frum varpinu mið af því markmiði að tryggja fyrst og fremst verndun vatns og þá einkum grunn vatns, auk þess sem varðveita á og bæta það svæði til útiveru fyrir landsmenn og ferðamenn sem leggja leið sína til landsins. Mörk verndarsvæðisins eru dregin með hliðsjón af niður stöðum rannsókna um rennsli grunnvatns í Þingvallavatn og með það í huga að tryggja einnig verndun Þingvallavatns í heild. Þessar rannsóknir sýna að grunnvatn af svæðinu norðan Skjaldbreiðar milli hæstu tinda Þórisjökuls og Hlöðufells og inn á Langjökul hefur afrennsli í Þingvallavatn. Nær Þingvallavatni afmarkast aðrennslissvæðið að mestu af hæstu fjöllum og hryggjum milli þeirra. Sunnan Þingvallavatns liggur aðrennslissvæðið að hæstu brúnum Hengilsins. Í frumvarpinu er þó lagt til að verndarsvæðið takmarkist að sunnan af bökkum Þingvallavatns og er þá m.a. haft í huga að þegar eru hafnar á þessum hluta aðrennslissvæðisins umfangsmiklar framkvæmdir til að nýta jarðhita á Nesjavöllum af hálfu Reykjavíkurborgar. Þessar framkvæmdir eru unnar undir eftirliti sérfróðra opinberra aðila og verður að ætla að þess verði gætt að orkuvinnslan leiði ekki til þess að raskað verði mark miðum þeirrar vatnsverndar sem felst í frumvarpi þessu. Þá ber að minna á að samkvæmt frumvarpinu tekur verndarsvæðið til Þingvallavatns og bakka þess og þar með talið til frá rennslis í vatnið.
    Verndarsvæðið er afmarkað þannig að norðan Botnssúlna að vestan og Brúarárskarða að austan ráða sýslu- og hreppamörk, þ.e. annars vegar sýslumörk Árnessýslu og Borgarfjarðar sýslu og hins vegar mörk Laugardalshrepps og Biskupstungnahrepps. Frá Brúarárskörðum er dregin bein lína til suðurs í há-Fagradalsfjall á mörkum jarðanna Snorrastaða og Laugarvatns.
    Verndarsvæðið er síðan í landi jarðarinnar Laugarvatns látið ná lengra til austurs en mörk vatnasviðs Þingvallavatns segja til um. Skýringin á þessu er sú að jörðin Laugarvatn var á sínum tíma keypt undir héraðsskóla sem reistur var á Laugarvatni. Jörðin varð þannig sam eign ríkisins og sveitarfélaganna í Árnessýslu og með samkomulagi eigenda jarðanna sem gert var 5. janúar 1996 kom stærstur hluti lands jarðarinnar utan þéttbýlisins á Laugarvatni auk skólalóðar í hlut ríkisins. Í bókun sem gerð var af hálfu ríkisins samhliða undirritun sam komulagsins var því lýst yfir að stefnt yrði að því að sá hluti jarðarinnar sem kæmi í hlut ríkisins og ekki yrði nýttur fyrir skólastarf, íþróttaaðstöðu og ferðamannaþjónustu yrði gerður að almennu útivistarsvæði í samstarfi við þjóðgarðinn á Þingvöllum og Náttúruvernd arráð. Menntamálaráðuneytið hefur síðan bréflega leitað eftir því við Þingvallanefnd að hún taki til athugunar að gera umrætt land hluta af þjóðgarðinum. Þessari ósk er fylgt eftir í frumvarpinu með því að leggja til að útland Laugardalsjarðarinnar verði hluti af verndar svæðinu og þar með þjóðgarðinum á Þingvöllum. Þjóðvegurinn um Lyngdalsheiði og Laugardalsvelli liggur um þetta land og Gjábakkaland auk þess hluta Laugarvatnsjarðarinnar sem seldur var Grímsneshreppi á sínum tíma. Margvíslegir möguleikar til útiveru og upp byggingar á aðstöðu til hennar eru fyrir hendi á þessu svæði.
    Verndarsvæðið er látið ná yfir Þórisjökul og norður fyrir hann og að Geitlandi, en nokkur óvissa kann að vera um hvar suðurmörk þess liggja þar sem þau mörk ráðast af Geitá, sbr. landamerkjabréf Geitlands frá 21. október 1921, og álitamál kann að vera við hvað eigi að miða upptök árinnar. Með því að láta verndarsvæðið ná að Geitlandi og þar með út fyrir vatnasvið Þingvallavatns gefst betra tækifæri til að tengja saman þjóðgarðinn og friðland í Geitlandi.
    Innan verndarsvæðisins, eins og það er afmarkað í frumvarpinu, falla lönd jarðanna Mjóa ness, Miðfells og Skálabrekku, sem allar eru í einkaeign, og einnig jarðanna Kaldárhöfða og Heiðarbæjar, en báðar þessar jarðir eru eign ríkisins og leigðar ábúendum.
    Í 3. mgr. greinarinnar er með sama hætti og í 4. gr. laga nr. 59/1928 tekið fram að hið friðhelga land skuli vera eign íslensku þjóðarinnar og að óheimilt sé að selja það eða veð setja.

Um 2. gr.


    1. og 2. mgr. eru efnislega samhljóða 5. gr. laga nr. 59/1928, en bætt er við 2. mgr. ákvæðum um að nefndin kjósi formann úr sínum hópi og skipti að öðru leyti sjálf með sér verkum. Miðað er við að ný nefnd taki jafnan til starfa þegar eftir að hún hefur verið kjörin á Alþingi.
    Þegar stofnað var til friðunar Þingvalla með lögum nr. 59/1928 var valin sú leið að fela nefnd þriggja þingmanna að fara með fyrir hönd Alþingis, eins og segir í 5. gr. laganna, yfir stjórn hins friðlýsta lands og annarra jarða í ríkiseign sem nefndar eru í 2. gr. laganna.
    Þó að Þingvallanefnd sé kjörin af Alþingi og starfi því sem slík á ábyrgð þess sem sjálf stæð stjórnsýslunefnd er ljóst að með breyttri skipan á stjórnsýslu íslenska ríkisins hefur í auknum mæli komið til afskipta og samskipta við Stjórnarráðið vegna framkvæmdar á ein stökum málum sem Þingvallanefnd hefur þurft að fjalla um og lúta beint að daglegri umsjón þjóðgarðsins. Á grundvelli laga um Stjórnarráð Íslands, nr. 73/1969, var með auglýsingu um staðfestingu forseta Íslands á reglugerð um Stjórnarráð Íslands, nr. 96/1969, ákveðið að for sætisráðuneytið færi með mál er vörðuðu m.a. Þingvelli og Þingvallaþjóðgarð. Til marks um þetta má nefna að fjárveitingum til þjóðgarðsins á Þingvöllum hefur í fjárlögum verið skipað undir forsætisráðuneytið.
    Í tíð gildandi laga um friðun Þingvalla hefur verkefni Þingvallanefndar og starfsmanna hennar einkum verið umsýsla með eignir ríkisins á Þingvöllum og nálægum jörðum og fram kvæmdir innan þjóðgarðsins til að auðvelda fólki umferð og dvöl innan þjóðgarðsins. Ákvarðanir nefndarinnar hafa því fyrst og fremst lotið að eignaumsýslu og verklegum fram kvæmdum en ekki hreinum stjórnsýsluákvörðunum.
    Í frumvarpinu er lagt til að friðun sem lögin um friðun Þingvalla mæla fyrir um taki til stærra landsvæðis, m.a. lands sem er í einkaeign, og þar með er mjög líklegt að ákvarðanir nefndarinnar taki hér eftir til fleiri aðila en nú. Á þetta t.d. við um ákvarðanir sem nefndin kann að taka um mannvirkjagerð á svæðinu. Þingvallanefnd er þannig falið að fara með stað bundið stjórnsýsluvald sem í ýmsum atriðum snertir málefni sem önnur staðbundin stjórn völd, einkum sveitarstjórnir, fara með og einnig kunna þessi málefni að heyra undir tiltekin stjórnvöld ríkisins, t.d. Hollustuvernd ríkisins.
    Þeirri reglu er nú almennt fylgt við skipan stjórnsýslunnar að aðilar máls geti kært ákvörðun lægra setts stjórnvalds til æðra setts stjórnvalds sé því á annað borð til að dreifa. Í framangreindum dæmum um ákvarðanir sveitarstjórnar væri almennt unnt að skjóta þeim ákvörðunum til hlutaðeigandi ráðuneytis og ákvörðunum stjórnvalda á landsvísu til ráðu neytis eða sérstakrar úrskurðarnefndar. Með því að fela Þingvallanefnd aukin stjórnsýslu verkefni, sem kunna að grípa inn í málefni sem önnur stjórnvöld fara með og snerta hagsmuni einstaklinga og lögaðila sem t.d. eiga eignir á því svæði sem fellur undir þjóðgarðinn (verndarsvæðið), verður að telja eðlilegt að aðilar að slíkum ákvörðunum eigi þess kost að nota það úrræði sem stjórnsýslukæra er.
    Vissulega mætti fara þá leið að mæla fyrir um að t.d. forseti Alþingis eða forsætisnefnd teldist í þessu tilviki æðra stjórnvald en það mælir gegn slíkri skipan að Alþingi væri þá farið að kveða upp stjórnsýsluúrskurði um málefni sem tengjast viðfangsefnum tiltekinna stjórnvalda og forseti Alþingis eða forsætisnefnd væri þá að túlka t.d. lög sett af Alþingi og fjalla um málefni sem á sama tíma kynnu að vera til umfjöllunar á vettvangi Alþingis. Slík skipan mála væri á skjön við þá þrískiptingu valdsins í framkvæmdarvald, löggjafarvald og dómsvald sem stjórnskipan Íslands byggist á. Rétt er líka að vekja athygli á því að gildissvið stjórnsýslulaga, nr. 37/1993, hefur verið túlkað svo að það taki ekki til starfsemi Alþingis og stofnana þess.
    Önnur leið væri að stofna til sérstakrar kærunefndar, úrskurðarnefndar, eða fella ákvarð anir Þingvallanefndar undir einstök ráðuneyti eftir því hvert málefnið væri hverju sinni. Sú leið er þó óheppileg vegna þeirrar sérstöðu sem þjóðgarðinum er búin með lögum og telja verður viðurhlutamikið að setja upp sérstaka kærunefnd vegna ákvarðana Þingvallanefndar.
    Samkvæmt framansögðu eru viðfangsefni Þingvallanefndar í eðli sínu hluti af fram kvæmdarvaldsverkefnum ríkisins þó að sú sérstaða gildi að þremur þingmönnum sé þar falið að fara með stjórnina. Telja verður eðlilegt að kveða skýrt á um það í lögum hver séu tengsl nefndarinnar við hina hefðbundnu stjórnsýslu ríkisins og þar með hvernig fari um hugsanlegt kærusamband. Frumvarpið breytir því ekki að meginviðfangsefni Þingvalla nefndar er að vera vörsluaðili hins friðlýsta helgistaðar allra Íslendinga, en með setningu reglugerðar um Stjórnarráð Íslands árið 1969 var ákveðið að fela forsætisráðuneytinu að fjalla um málefni þjóðgarðsins á Þingvöllum. Sú skipan mála hefur verið talin hæfa við fangsefni nefndarinnar. Þingvallanefnd eru með frumvarpinu falin aukin verkefni og ákv örðunarvald um málefni sem kunna að grípa inn í viðfangsefni sem varða hin ýmsu fagráðu neyti. Telja verður að aukin viðfangsefni breyti því ekki að eðlilegt sé að fela forsætisráðu neytinu að fara með stjórnsýsluleg málefni þjóðgarðsins á Þingvöllum, þar með talið úrskurðarvald um stjórnsýslukærur vegna ákvarðana nefndarinnar. Forsætisráðuneytið er þá einnig sá bakhjarl sem Þingvallanefnd getur leitað til þurfi hún stuðning við viðfangsefni sín innan stjórnkerfisins.

Um 3. gr.

    Efni greinarinnar er að mestu samhljóða 2. mgr. 2. gr. laga nr. 59/1928 en þó er í textan um lögð áhersla á að hið friðhelga land sé friðað í því skyni að viðhalda eftir því sem kostur er upprunalegu náttúrufari svæðisins og halda ásýnd þess sem mest óbreyttri sem helgistað þjóðarinnar. Þar sem hið friðhelga land er stækkað og tekur nú til lands sem nýtt hefur verið til landbúnaðar er lagt til að Þingvallanefnd leggi mat á það hvernig hið friðhelga land skuli varið fyrir lausagöngu búfjár og þá geti nefndin sett sérstakar reglur um búskap á bújörðum sem eru í byggð innan hins friðhelga lands. Núverandi leigutakar ríkisjarða, sem verða innan hins friðhelga lands, hafa samkvæmt ábúðarskilmálum sínum ákveðnar heimildir til að nýta jarðirnar til búskapar og reglur um búskap á jörðunum verða að taka mið af þessum heim ildum og verði farið yfir þau mörk getur reynt á bótaákvæði 3. mgr. 7. gr. frumvarpsins.

Um 4. gr.

    Það er nýmæli í frumvarpinu að mæla sérstaklega fyrir um verndun á lífríki Þingvalla vatns og að þess skuli gætt að raska ekki búsvæðum og hrygningarstöðvum bleikju- og urriðastofna sem nú lifa í vatninu. Þingvallavatn er nú á náttúruminjaskrá samkvæmt lögum nr. 93/1996, um náttúruvernd, en sérstakar reglur hafa ekki verið settar á grundvelli þeirra laga til að tryggja frekari verndun vatnsins.
    Eins og lýst er í fyrsta kafla í fylgiskjali II er Þingvallavatn sérstakt m.a. fyrir þær sakir að það er talið eina þekkta vatnið í heiminum þar sem finnast fjögur afbrigði af bleikju. Urr iðastofn sá sem þreifst til langs tíma í Þingvallavatni og Efra-Sogi var einnig sérstakur. Mikilvægt er talið að gerðar verði ráðstafanir til að tryggja að búsvæðum og hrygningar stöðvum þessara stofna verði ekki raskað. Í því efni og fyrir lífríki vatnsins að öðru leyti skiptir miklu að vatnshæð þess sé haldið stöðugri og höfð sé sérstök gát á því hvaða efni kunna að berast í vatnið með frárennsli og fráveitum. Því er lagt til að Þingvallanefnd sem sérstökum vörsluaðila þessarar náttúruperlu verði fengnar valdheimildir, auk hinna almennu valdheimilda sem önnur stjórnvöld hafa, til að setja reglur um takmarkanir á losun úrgangs efna og um frárennsli og fráveitur í vatnið. Þetta yrðu þá sérstakar og strangari reglur en al mennt gilda um slík mál. Við undirbúning að setningu slíkra reglna mundi Þingvallanefnd að sjálfsögðu hafa samráð við þar til bæra aðila, svo sem Náttúruvernd ríkisins og Hollustu vernd ríkisins.
    Vegna þeirrar sérstöku mengunar- og sjúkdómahættu sem stafar af fiskirækt og fiskeldi er lagt til að bannað verði að stunda slíka starfsemi í eða við Þingvallavatn. Með orðunum „við Þingvallavatn“ er átt við ef slík starfsemi tæki vatn, hefði frárennsli eða hefði önnur líffræðileg tengsl við Þingvallavatn.
    Í 3. mgr. 2. gr. laga nr. 59/1928 er mælt fyrir um að Þingvallanefnd ráði veiði í Þing vallavatni norðan þeirrar línu sem dregin er yfir vatnið sem mörk þjóðgarðsins. Ekki er talin ástæða til að viðhalda þessari lagareglu enda ræður Þingvallanefnd veiði fyrir löndum ríkisins sem falla undir hið friðhelga land nema þau veiðinot fylgi ábúð viðkomandi jarða.

Um 5. gr.

    Landi því sem fellur undir þjóðgarðinn á Þingvöllum samkvæmt frumvarpinu er skipt annars vegar í hið friðhelga land og hins vegar í verndarsvæði. Í samræmi við þetta er lagt til að mismunandi reglur gildi um markmið og umfang friðunar á þessum svæðum. Á vernd arsvæðinu er lagt til að auk þess að varðveita náttúrufar þar verði markmið friðunarinnar tví þætt. Annars vegar verði markmiðið að auðvelda almenningi aðgang að svæðinu í samræmi við þær reglur sem settar verða um umferð þar og hins vegar að gæta þess að vatni á svæðinu, bæði vatni á yfirborði og grunnvatni, verði ekki spillt eða það mengað. Þingvalla nefnd er í frumvarpinu fengið það verkefni að hafa sérstakar gætur á verndun Þingvallavatns og lífríkis þess. Svæðið norðan Þingvallavatns inn á Langjökul er stærstur hluti vatnasviðs Þingvallavatns og þaðan rennur grunnvatn í vatnið. Því er talið mikilvægt að sami aðili hafi á hendi alla umsjón og eftirlit með þessu svæði, þ.e. verndarsvæðinu, og töku ákvarðana um verklegar framkvæmdir sem unnar verða þar í þágu umferðar og dvalar almennings á svæðinu en slíkar framkvæmdir geta haft afdrifaríkar afleiðingar fyrir þá vatnsvernd sem talið er nauðsynlegt að viðhalda á svæðinu.
    Það land sem fellur undir verndarsvæðið er nú að stærstum hluta til nýtt sem upprekstrar land fyrir sauðfé úr Þingvallasveit, Grímsnesi og Laugardal auk þess sem innan svæðisins eru lönd einstakra jarða. Í greininni er tekið fram að friðun á verndarsvæðinu skuli ekki standa því í vegi að landeigendur, ábúendur og aðrir sem þar eiga nytjarétt geti haft hefð bundin beitar- og búskaparafnot af nytjalandi sínu nema Þingvallanefnd telji að sú notkun leiði til þess að spjöll verði á náttúrufari og gróðri á svæðinu. Í slíkum tilvikum er gert ráð fyrir að nefndin geti ákveðið takmarkanir á beit og öðrum nytjarétti innan þjóðgarðsins.
    Verndarsvæðið er, eins og skipan staðarmarka sveitarfélaga er nú háttað, innan þriggja sveitarfélaga, þ.e. Þingvallahrepps, Grímsneshrepps og Laugardalshrepps, auk þess sem suðurbakkar Þingvallavatns eru innan Grafningshrepps. Norðan Þórisjökuls kann einnig að vera um að ræða landsvæði sem tilheyra Hálshreppi í Borgarfirði. Nauðsynlegt er að Þing vallanefnd hafi í störfum sínum samráð við viðkomandi sveitarstjórnir sem fulltrúa heima manna. Slíku samráði væri m.a. hægt að koma við með skipun sérstakrar samstarfsnefndar eða reglulegum fundum þessara aðila.
    Í reglugerð verði kveðið nánar á um hvernig samráði við sveitarstjórnir, heimamenn, landeigendur og sumarbústaðaeigendur verði háttað.
    Náttúruvernd ríkisins er með lögum um náttúruvernd, nr. 93/1996, fengið það hlutverk að sinna af hálfu ríkisins margvíslegum verkefnum og umsjón með náttúruverndarsvæðum í landinu. Þingvellir hafa sérstöðu vegna sögu sinnar og Alþingi ákvað á sínum tíma að fela sérstakri þingkjörinni nefnd umsjón með svæðinu. Þessari skipan mála er viðhaldið í frum varpinu og aukið við það landsvæði sem valdheimildir Þingvallanefndar taka til. Engu að síður er mikilvægt að samráð verði milli nefndarinnar og Náttúruverndar ríkisins um fram kvæmd friðunar á þeim hluta þjóðgarðsins sem liggur utan hins friðhelga lands, m.a. vegna tengsla verndarsvæðisins við friðlönd samkvæmt náttúruverndarlögum, t.d. Geitland. Þannig er lagt til að Þingvallanefnd geti samið um að Náttúruvernd ríkisins annist tiltekin verkefni við framkvæmd friðunar og eftirlit og umsjón með þessum hluta þjóðgarðsins.

Um 6. gr.

    Í 4. mgr. 2. gr. laga nr. 59/1928, um friðun Þingvalla, segir að ekkert jarðrask, húsa byggingar, vegi, rafleiðslur eða önnur mannvirki megi gera á hinu friðlýsta svæði eða í landi jarðanna Kárastaða, Brúsastaða, Svartagils og Gjábakka, nema með leyfi Þingvallanefndar. Í greininni er lagt til að þessi regla gildi áfram en þó þannig að hún taki til stærra landsvæðis, þ.e. bæði hins friðhelga lands og verndarsvæðisins. Þannig yrði jarðrask og bygging mannvirkja á jörðunum Mjóanesi, Miðfelli, Heiðarbæ og Skálabrekku háð leyfi Þingvallanefndar sem gætir verndunarsjónarmiða, auk þess sem fá þyrfti hefðbundin leyfi byggingar- og skipulagsyfirvalda, þar með talið viðkomandi sveitarstjórnar. Á sama hátt yrði óheimilt að reisa fjallaskála eða önnur mannvirki á verndarsvæðinu utan byggðarinnar nema með leyfi Þingvallanefndar, en nokkuð hefur verið um að fjallaskálar hafi verið reistir á þessu svæði.
    Rétt þykir að taka fram með ótvíræðum hætti að Þingvallanefnd er heimilt að binda samþykki á framkvæmdum innan þjóðgarðsins þeim skilyrðum sem hún telur nauðsynleg vegna friðunarinnar, en þarna gæti t.d. verið um að ræða ákveðinn frágang mannvirkja til að koma í veg fyrir að mengandi efni berist frá mannvirkinu.

Um 7. gr.

    Þó að allt land innan hins friðhelga lands skv. 1. gr. frumvarpsins sé í eigu ríkisins eru dæmi um að einstök hús innan svæðisins séu í eigu annarra en ríkisins, t.d. sumarbústaðir og Hótel Valhöll. Á verndarsvæðinu er eignarhald á landinu bæði í höndum ríkisins og einkaaðila auk sveitarfélaga. Talið er rétt að hafa í frumvarpinu annars vegar heimild fyrir Þingvallanefnd til að semja um kaup á fasteignum, mannvirkjum og nytjaréttindum innan þjóðgarðsins og þá eftir því sem fjárveitingar á fjárlögum leyfa hverju sinni og hins vegar eignarnámsheimild sem þó verði ekki beitt af hálfu nefndarinnar nema að fengnu samþykki forsætisráðherra.
    Í 3. mgr. er mælt fyrir um almenna bótareglu ef aðili verður fyrir fjártjóni vegna friðunar samkvæmt lögunum. Í samræmi við almennar reglur er talið að skerðingar á eignarréttindum umfram hinar svonefndu almennu takmarkanir á eignarráðum fasteignareiganda leiði til bótaskyldu og við beitingu þeirrar bótareglu sem hér er gerð tillaga um reynir á þessi sömu skil. Um bótaskyldu á því ekki að vera að ræða nema farið sé fram yfir hinar almennu tak markanir.

Um 8. gr.

    Talið er rétt að hafa í frumvarpinu almenna reglugerðarheimild og að á grundvelli hennar sé hægt að setja nánari reglur um verndun og meðferð þess lands sem fellur undir þjóð garðinn. Þá er lagt til að ákveða megi í reglugerð að taka gestagjöld innan þjóðgarðsins fyrir veitta þjónustu og dvöl þar. Þarna er eingöngu gert ráð fyrir að um þjónustugjöld sé að ræða, svo sem fyrir tjaldstæði, leiðsögn og aðgang að ákveðnum stöðum, og þessi gjöld má því ekki ákveða hærri en svo að þau mæti kostnaði við hina veittu þjónustu og þá aðstöðu sem komið hefur verið upp til að veita hana. Heimild til töku gestagjalda á Þingvöllum er í núgildandi lögum um friðun Þingvalla, sbr. 1. mgr. 6. gr. laganna, en sú gjaldtökuheimild er þó rýmri en hér er lagt til. Lagt er til að það verði verkefni forsætisráðherra að staðfesta reglugerðina og þar með að hún verði birt í Stjórnartíðindum.
    Nauðsynlegt getur verið að setja tímabundnar reglur um tiltekin atriði sem lúta að umferð innan þjóðgarðsins og meðferð hans að öðru leyti. Er lagt til að Þingvallanefnd hafi heimild til að setja slíkar reglur og hún geti þá sjálf staðið að birtingu þeirra og það þurfi ekki að gera á sama hátt og reglugerð en vitanlega þarf jafnan að sjá til þess að slíkar tilkynningar séu birtar á skýran máta þannig að almenningur og þeir sem leið eiga um þjóðgarðinn geti haft vitneskju um þær. Við undirbúning slíkra reglna getur nefndin að sjálfsögðu haft samráð við þar til bæra aðila, svo sem Hollustuvernd ríkisins.

Um 9. gr.

    Með lögum nr. 150/1996 var 2. mgr. 6. gr. laga nr. 59/1928 breytt og í stað þess að Þing vallanefnd hefði heimild til að ráða umsjónarmann á Þingvöllum til fimm ára í senn var ákveðið að nefndin réði framkvæmdastjóra og hann réði annað starfslið.
    Eðlilegt er að framkvæmdastjóri beri starfsheitið þjóðgarðsvörður.
    Um skipan Þingvallaprests er fjallað í 7. gr. laga um skipan prestakalla og prófastsdæma o.fl. eins og henni var breytt með lögum nr. 150/1996, um breytingar á sérákvæðum í nokkrum lögum er varða réttindi og skyldur starfsmanna ríkisins, sbr. 2. gr. Þingvallanefnd hefur samið við sóknarprest um að hann gegni jafnframt starfi staðarhaldara og raskar frumvarpið ekki þeirri skipan.

Um 10. og 11. gr.

    Greinarnar þarfnast ekki skýringa.

Um ákvæði til bráðabirgða.

    Þingvallanefnd skal hverju sinni kjörin að loknum alþingiskosningum. Rétt þykir því að nefndin sem nú situr haldi umboði sínu þar til ný nefnd verður kjörin í samræmi við ákvæði 2. gr. frumvarpsins að loknum næstu alþingiskosningum.



Fylgiskjal I.

Þjóðgarðurinn á Þingvöllum.

(Yfirlitsmynd – Friðun Þingvallasvæðisins.)





Fylgiskjal II.

Dr. Pétur M. Jónasson:


Um Þingvelli, Þingvallavatn og vatnasvið þess.


Gildi Þingvalla fyrir þjóðina.
    Þingvellir eru friðlýstur helgistaður allra Íslendinga. Á Þingvöllum var stofnað árið 930 elsta löggjafarþing á Vesturlöndum og síðan þá hafa Þingvellir verið samofnir sögu þjóðarinnar. Þingvellir eru jafnframt frá náttúrufræðilegu sjónarmiði meðal merkustu staða landsins. Af brún Almannagjár má sjá flestar þær gerðir eldstöðva sem finnast hér á landi, einnig jarðhitasvæðið á Nesjavöllum, og sé nánar að gáð ýmsar menjar um áhrif ísaldar jökulsins á mótun landsins. En frægastir eru Þingvellir þó vegna sigdældarinnar og sprungn anna sem eru hluti af alheimssprungukerfinu. Hér koma saman á einum stað þau marg víslegu náttúrufyrirbæri sem örfáir staðir aðrir á jörðinni geta státað af og bera þögul vitni þeim frumöflum sem skópu Ísland í upphafi, en þau eru sprungukerfið, jarðeldar og jökulrof.
    Mið-Atlantshafshryggurinn liggur um Þingvallasvæðið og Þingvallasigdældin er líkust því sem menn finna á neðansjávarhryggjum. Þar geta menn því gengið á tindi Atlantshafs hryggjarins og skoðað myndanir sem í rauninni eiga heima á botni Atlantshafsins. Þingvalla svæðið er því furðuverk á landi. Á Þingvöllum birtist fjölskrúðugur sköpunarmáttur jarðar innar þar sem andstæðurnar mætast. Á Þingvöllum sjáum við hvar Ameríkuflekinn hefst við Almannagjá og Evrasíuflekinn austan Hrafnagjár. Á Þingvöllum mætast austur og vestur ekki einungis jarðfræðilega heldur einnig í jurta- og dýraríkinu. Gliðnun meginlandanna skapar ný búsvæði fyrir jurtir og dýr. Þetta má sjá í Þingvallavatni. Það er stærsta veiðivatn landsins, og á 10 þúsund ára ferli þess hafa þróast þar fjórar gerðir af bleikju. Það er einsdæmi á jarðríki.
    Þingvallavatn er ein af gersemum Íslands, glitrandi af fegurð. Heiðblátt, djúpt, kalt og tært vatnið kemur alla leið úr Langjökli en við barm þess getur að líta eitt gjöfulasta hvera svæði Íslands. Eldfjöll fjallahringsins birtast í öllum regnbogans litum og endurspeglast í vatninu og auka á unað þess og töfra. Vatnið er miðdepill landslagsins og skapar úr því heild. Bláskógar með ilm birkiskógarins og litahaf botngróðursins með blágresi, engjarós, undafíflum og maríustökkum, bláberja-, beiti- og krækiberjalyngi, víðikjarri, fjalldrapa og skófum í öllum regnbogans litum ásamt víðáttumiklum sléttum grámosans, sem sífellt breyta um lit, skapar litasinfóníu sem á fáar sér líkar — að ógleymdu litskrúði haustsins þar sem eldrautt bláberjalyngið og heiðgulur víðirinn teygja sig upp fjallshlíðarnar og gefa fjöllunum nýjan svip. Það er því ekki að furða þótt þessi heimur hafi seitt til sín flesta íslenska list málara til að túlka töfralitina á léreft.
    Fáar þjóðir, ef nokkur, þekkja upphaf sögu sinnar betur en Íslendingar. Fáar þjóðir eiga einstæðari eða fegurri ramma um sögu sína þar sem sköpun Íslands er að verki á Þingvöllum.
    Vatnasvið Þingvallavatns og Brúarársvæði hið efra búa yfir miklu meiri þjóðarauðlind en flesta hefur órað fyrir. Fyrsta stóra átak þjóðarinnar í orkumálum var að reisa rafstöðvar við Sog. Eitt stærsta háhitasvæði Íslands er Hengilssvæðið sem liggur á barmi Þingvalla vatns og fær vatn alla leið úr Langjökli. Vatnasvið Þingvallavatns og Brúarársvæði ofan Brúarfoss hafa að geyma um þriðjung af öllu lindarvatni í byggð á Íslandi. Í heimi, sem þjáist af vatnsleysi, er þetta ómetanleg þjóðarauðlind. Það er aðeins spurning um tíma hvenær hún verður nýtt.

Vatnasvið Þingvallavatns — Undraheimur í mótun.
    Þingvallasvæðið er eitt af furðulegustu og sérkennilegustu vatnasvæðum heims. Á hátindi Atlantshafshryggjarins, þar sem meginlönd Evrópu og Ameríku klofna sundur, myndast sig dæld og flekana rekur hvorn í sína átt: Evrópu í austur en Ameríku í vestur.
    Þingvallasvæðið er hluti af gosbelti Atlantshafshryggjar, en hann nær norðan úr Íshafi suður fyrir Afríku þar sem hann beygir í austur. Eina eyjan, sem stendur á hátindi hans er Ísland. Sú grein hans sem Þingvallasvæðið er hluti af nær frá Reykjanesi í Langjökul og er 130 km á lengd. Vatnasvið Þingvallavatns er um 75 km að lengd, allt að 25 km að breidd en mjókkar nokkuð til endanna. Flatarmálið er um 1.000 km 2. Þingvallavatn fyllir syðsta hluta sigdældarinnar og yfirborð þess er 100 m yfir sjávarmáli. Vatnið sjálft er 84 km 2 að flatarmáli og því 1/ 12 af vatnasviðinu. Hæstu fjöll í sigdældinni eru Þóris- og Geitlandsjökull (1.350 og 1.400 m.y.s) en lægst liggur Sandeyjardjúp 14 m fyrir neðan sjávarmál. Hæðar mismunur er því alls um 1.400 m. Vatnasviðið fylgir hæðarlínum á yfirborði en mörk vatna sviðs grunnvatnsins eru nokkuð frábrugðin, einkum að austan og norðan. Hinn velþekkti fjallahringur afmarkar þó vatnasviðið í megindráttum. Langjökull er að norðan og Hengla fjöll (805 m) að sunnan. Vesturkanturinn markast af Mosfellsheiði (410 m), Búrfelli (782 m), Súlum (1095 m), Kvígindisfelli (786 m) og þaðan í Þóris- og Geitlandsjökul. Að austan liggja vatnaskilin um Lyngdalsheiði (404 m), Laugarvatnsfjall (612 m), Skriðu (1005 m), Hlöðufell (1188 m) og Skersli (900 m) norður í Langjökul.
    Elstur er vestur- og austurjaðar sigdældarinnar, þ.e. berglögin sem ganga undir Súlur, Búrfell og Kvígindisfell og dyngjur Mosfells- og Lyngdalsheiðar (1 milljón ára).
    Frægasta náttúrufyrirbæri Þingvalla er sigdældin sem sýnir 40 m sig í Almannagjá og Hrafnagjá og 300 m í Hestvík. Enn meira er sigið í Súlnabergi eða 400 m en það er á ytri mörkum dældarinnar eins og Drift í Lyngdalsheiði. Þingvallavatn, sem er um 10 þús. ára gamalt, tengir saman hinar ólíku jarðmyndanir og gerir úr svæðinu tignarlega heild. Sig dældin einkennist af mikilli gosvirkni á síðustu ísöld og á nútíma. Þekktir stapar eru Ármannsfell, Hrafnabjörg, Skriða, Hlöðufell og Laugarvatnsfjall er hafa myndast við gos undir jökli sem ekki var þykkari en svo að ofan á kolli þeirra rann hraun. Miðfell og Búrfell eru hins vegar dæmi um gos sem ekki náðu upp úr jöklinum og mynduðu því móbergs hrúgald án hraunkolls. Tindaskagi, Kálfstindar, Klukkutindar og Skriðutindur eru móbergs hryggir sem mynduðust við sprungugos undir jökli og eru allt að 30 km að lengd.
    Þingvallasigdældin er afleiðing samfelldrar gliðnunar jarðskorpunnar um sprungubeltið. Landið sígur innan hennar en móberg og ný hraun hlaðast í hana og jafna upp sigið að nokkru. Áætlað er að við Almannagjá hafi sigið á sl. 10.000 árum numið samtals um 40 m og að gliðnunin hafi verið um 70 m á sama tímabili milli Almannagjár og Heiðargjár. Það þýðir að sigið er um 4 mm á ári en gliðnunin tæplega 7 mm. Sigið verður í lotum sem hraðsig eins og í sambandi við Suðurlandsskjálftana 1789. Þá seig landið í hliðum dældar innar í Vatnsviki og frá Lambhaga að Almannagjá 1,20 og 1,40 m hvorumegin. Í sigdældinni miðri í Vatnskoti var sigið tvöfalt meira eða 2,80 m. Afleiðingin varð sú að reiðvegurinn vestur með vatninu fór undir vatn og varð ónothæfur. Þá fór og nokkur hluti túna í Vatnskoti og á Þingvöllum undir vatn. Þetta átti sinn þátt í því að Alþingi var lagt niður 1798 og flutt til Reykjavíkur.
    Nýtt hraðsig gerðist á tímabilinu 1973–1977 þegar Almannagjárgeirinn seig um 9 sm. Tún Þingvallakirkju, sem áður var samfelld heild, er nú orðið að hólmum næst vatninu.
    Skjaldbreiður er sígilt dæmi um eldfjall af dyngjugerð. Hin stærstu þeirra, eins og Skjaldbreiður og Trölladyngja, eru meðal mestu hraunmyndana sem verða til í einu gosi, um 17 km 3 að rúmmáli eða sexfalt rúmmál Þingvallavatns og yfir 200 km 2 að flatarmáli.
    Yngri gosmyndanir eru Eldborgir í Þjófahrauni sem mynduðu mikil hraun sem runnu á milli Tindaskaga og Hrafnabjarga yfir Skjalbreiðarhraun að Mjóafelli. Suður af Hrafna björgum er dyngja sem úr rann mikið hraunflóð yfir suðurhluta dældarinnar allt suður að Dráttarhlíð og Heiðarbæ. Hraunflóð þetta nær norður á móts við Arnarfell og þekur alls um 200 km 2. Hraunbrúnin þvert yfir vatnið sést gerla á dýptarkortum. Við Miðfell er hraunflóðið um 100 m á þykkt og liggur þar ofan á Lyngdalsheiðarhrauninu. Hraunið olli því að vatnsborð Þingvallavatns stóð um tíma 10 m hærra en það er nú.
    Sogið gróf hins vegar farveg í gegnum hraunið við Sogshorn og vatnið lækkaði í núver andi hæð, 100,5 m.y.s. Gróðurleifar hafa fundist undir hrauninu við Sogshorn og voru þær aldursgreindar með geislakolsaðferð sem sýndi að hraunið er um 10.000 ára gamalt. Þetta var fyrsta greining sinnar tegundar á Íslandi og hefur hún nýlega verið endurtekin með sama árangri. Rétt mun áætlað að hraun þeki yfir helming vatnasviðsins (500 km 2). Þá eru meðtalin Hagavíkur- og Nesjahraun sem liggja saman sunnan vatnsins.
    
Myndun Þingvallavatns.
    Við ísaldarlokin fyrir um 12.000 árum lá jökultunga fram Þingvallalægðina niður á móts við suðurenda Úlfljótsvatns. Fyrsti vísirinn að Þingvallavatni var jökullón sem stóð uppi milli jökuls og hlíða í um 165 m hæð yfir sjó eða 65 m ofan við núverandi yfirborð vatnsins. Þá mynduðust hinir efstu hjallar í Grafningi og jökulgarðar sem þeim tengjast.
    Við suðausturhorn Þingvallavatns má sjá þrjú þrep malarhjalla til marks um hærri stöðu vatnsins í ísaldarlok. Hið efsta þeirra er í um 65 m hæð yfir núverandi vatnsborði, miðþrepið um 35 m ofar, og neðsta þrepið 10 m ofar. Tvo efri hjallana má tengja ísaldarlokum fyrir um 11–12 þús. árum með jökulruðningi sem sýnir að Þingvallalægðin var að mestu fyllt jökli en jökullón voru við suðurenda hans. Hjallinn í 110 m hæð myndaðist hins vegar allt í kringum vatnið og áður en Sogið gróf farveg sinn gegnum hraunhaftið áðurnefnda. Öldu þrepið í Dráttarhlíð er frá sama tíma.
    Þegar ísöld tók að slota fyrir 11.000 árum var Skjaldbreiður enn ekki til og auravötn frá hinum hopandi jökli í norðaustri runnu í Þingvallalægðina. Þegar Skjaldbreiður svo myndaðist fyrir um 10.000 árum tók fyrir streymi jökulvatna niður í Þingvallalægðina og vatnið varð tært. Safnsvæði Þingvallavatns hefur síðan verið Þingvallalægðin sjálf. Skjald breiðarhraunin ná einungis suður á móts við Mjóafell. Hraun úr dyngjunni sunnan Hrafnabjarga mynda hins vegar alla norður- og austurströnd vatnsins eins og áður sagði.
    Sandey er yngsta gosmyndun svæðisins, um 2.000 ára gömul. Hún liggur á sprungu sem líkast til er hin sama og myndaði Nesjahraun norðaustan í Hengli. Öskulag frá Sandey hefur fundist í jarðvegi austan við vatnið allt austur fyrir Lyngdalsheiði. Sandeyjargosið var síðasta eldvirknin á þessum slóðum.
    Í Sturlungu er greint frá því að fornmenn hafi breytt farvegi Öxarár og veitt henni niður í Almannagjá. Engin ástæða er til að efa það en áin hefur á 10.000 ára ferli sínum myndað marga farvegi milli Almannagjár og Skálabrekku. Vellirnir svokölluðu eru einnig myndaðir af Öxará sem þá hefur runnið í farvegi nokkru norðan við núverandi farveg.

Lífríki Þingvallavatns og tengsl þess við umhverfið.
    Þingvallavatn og vatnasvið þess eru efalítið ein dýrmætasta gersemi íslenskrar náttúru. Flestir halda að Þingvallavatn sé mjög ófrjótt, eins og eyðimörk, vegna þess hve djúpt það er og kalt og umlukt lítt grónum hraunum. En því fer fjarri að svo sé. Umhverfið og vistkerfi vatnsins vinna vel saman en á mjög sérstæðan hátt. Úrkoma er mikil á svæðinu og 90% af aðrennsli Þingvallavatns rennur langar leiðir neðanjarðar eftir sprungum að vatninu að norðanverðu en vatnsmesta bergvatnsá landsins rennur úr því, að mestu leyti um jarðgöng niður í Steingrímsvirkjun. Það vatn, sem rennur í vatnið norðan úr Langjökli, er um 10 ár á leiðinni og rigningin, sem fellur á hraunin ofan vatnsins, skilar sér 2–4 mánuðum síðar í Þingvallavatn. Uppleyst efni verða því meiri í þessu vatni en ætla skyldi og það eykur alla möguleika til gróðurs. „Frjó eru vötn, sem renna undan hraunum“, segir fornt orðtak.
    Grunnvatnsrannsóknir sýna enn fremur að hið heita vatn Hengilsins er af sama uppruna. Það virðist fara mjög djúpt undir sprungukerfum vatnsbotnsins, en þau hafa líka verið könnuð.
    Gróður er mikill í vatninu og er 1/ 3 hluti botnsins þakinn gróðri. Enda þótt vatnið sé kalt er magn þörunga mikið. Lággróður er nokkuð mikill út á 10 m dýpi en kransþörungar (hágróður) verða mjög háir á 10–30 m dýpi og mynda stór gróðurbelti í vatninu sem hafa mikla þýðingu fyrir allt dýralíf, ekki síst fiskinn. Alls eru fundnar um 150 tegundir jurta á botni og sýnir það nokkuð fjölbreytni gróðursins. Um 50 tegundir dýra beita sér á þennan gróður, allt frá fjöruborði og út á mikið dýpi. Fæstum mun ljóst að 120 þús. dýr lifa á hverjum fermetra í fjöruborðinu en á 114 m dýpi lifa enn 5–10 þús. Dýr þessi mynda fæðu hinnar alþekktu og ljúffengu bleikju sem veiðist í Þingvallavatni. Mikilvæg fæða bleikjunnar er vatnabobbinn, en hann er þýðingarmikill hlekkur í fæðukeðju botnsins.
    Lífrannsóknir sýna að tengslin milli umhverfis vatnsins og lífríkis þess eru mjög mikilvæg fyrir jurtir og dýr þar eð fjölbreyttar botnmyndanir skapa fjölda búsvæða. Hraun af mismunandi aldri og gerð skapa óvenjumikla fjölbreytni í búsvæðum vatnsins ásamt gliðnun jarðskorpunnar sem skapar fylgsni fyrir fiska á milli steina og í gjám og gjótum. Einkum má nefna sérkennilegar hraunmyndanir eins og við Vellankötlu og aðrar líkar myndanir austan vatnsins og það lífríki sem tengist þeim. Þar má sérstaklega taka fram hin sérkennilegu tengsl botnafbrigða bleikjunnar við kaldavermsl vatnsins, en þau hrygna um hásumarið. Það er andstætt hrygningu silunga að hausti sem venja er til við hærra hitastig.
    Hin nánu tengsl á milli vistfræði vatnsins og jarðfræði umhverfisins skapa vatninu algjöra sérstöðu meðal vatna heimsins. Fara þarf alla leið til Austur-Afríku til að finna hliðstæð vötn sem myndast í sprungum, en það eru hin frægu vötn, Tanganyika, Nyasa og Eþíópíuvötnin og í framhaldi þeirra, Dauðahafið og hið fræga Genesaretvatn.
    Við Þingvallavatn mætast austur og vestur í dýraríkinu. Himbrimi, straumönd, húsönd, bitmý og lítil krabbafló eru vestrænar tegundir allt vestan úr Klettafjöllum með austurmörk á Íslandi. Hins vegar eru flestar aðrar tegundir Evróputegundir með vesturmörk hér eða á Grænlandi.

Hvers vegna er Þingvallavatn svo blátt og tært?
    Í vatnsbolnum lifir jurtasvifið um mánaðartíma á vorin áður en það, fullnýtt, hnígur til botns og verður að seti, öðru nafni kísilgúr, á botni. Afleiðingin er að vatnið verður tært yfir sumarmánuðina. Í setinu hefur tekist að lesa helstu öskulög sem fallið hafa á þennan hluta landsins frá landnámstíð. Við getum nefnt landnámslagið frá 871, sem kom úr Torfajökli og Vatnaöldum, Kötlugosin árin 1000, 1500, 1721 og 1918. Enn fremur Heklugosin 1341 og 1693. Ástæðan fyrir því að svifið lifir svo stutt er sú að það deyr af níturþurrð í vatns bolnum. Jurtasvifið er undirstöðufæða svifkerfisins og telur um 50 tegundir. Fæðukeðjan samanstendur af fleiri liðum. Svifdýrin, aðallega þrjár tegundir smágerðra krabbadýra, lifa á jurtasvifinu, en þau eru hins vegar þýðingarmikil fæðudýr murtunnar. Rándýr kerfisins var urriðinn auk stærstu bleikjanna. Gróðurinn í vatninu framleiðir um 30 þúsund tonn af þurrefni (sykrungum) á ári.

Fiskurinn og vistkerfið. — Fiskurinn og Sogið.
    Í Þingvallavatni eru þrjár tegundir fiska: bleikja, urriði og hornsíli.
    Í líffræðilegu tilliti hefur vatnið alþjóðlegt gildi þar eð Þingvallavatn er eina þekkta vatnið í heimi þar sem finnast fjögur afbrigði af bleikju (Salvelinus alpinus). Bleikju afbrigðin má greina í sundur á útliti, fæðu og lifnaðarháttum. Murta lifir á dýrasvifi og skor dýrapúpum og ránbleikja lifir á fiski, einkum á hornsíli og bleikjuungviði. Nefnist hún síla bleikja. Bæði afbrigðin eru jafnmynnt, straumlínulaga og frekar ljós á lit. Þetta er aðlögun til að eltast við hreyfanlega fæðu sína í sjálfum vatnsbolnum. Murta er lítil, verður aðeins 20–22 cm á lengd og hún verður kynþroska 4–5 ára gömul. Sílableikja er murta sem 23 cm löng gerist fiskæta og stækkar þess vegna í 30–40 cm. Hún verður kynþroska 6 ára gömul. Í leit að hornsílum ferðast hún í hinum miklu gróðurbreiðum meðfram strandlengjunni á 10–30 m dýpi.
    Botnafbrigðin lifa á botndýrum strandgrunnsins og skiptast í dverg- og kuðungableikju. Dvergbleikjan verður aðeins 13 cm á lengd og kynþroska 2–4 ára. Kuðungableikjan verður stór og mjög fagur fiskur 55–60 cm á lengd en kynþroska verður hún fyrst 8 ára gömul. Bæði afbrigðin eru undirmynnt og því er auðvelt fyrir þau að taka fæðu af botninum. Dvergbleikjan lifir góðu lífi í klettasprungum og gjótum á botni. Hér er fæða ríkuleg og hér er hún örugg í fylgsni sínu gegn ránfiskum. Dvergbleikjan má ekki verða of stór til að geta nýtt fylgsni sín og hún er fullkomlega aðlöguð mjög sérstæðu umhverfi. Bæði afbrigðin lifa á sömu fæðu, aðallega á sniglum, sem lifa í breiðum á klettum og grjóti því að þar grær fæða þeirra, þörungarnir, en einnig á rykmýslirfum.
    Auk bleikjunnar þreifst til langs tíma víðfrægur urriði (Salmo trutta) í Þingvallavatni. Stærsti og frægasti stofninn tengdist Efra-Sogi þar sem hið tilkomumikla afrennsli Þingvallavatns lá áður fyrr niður í Úlfljótsvatn. Marga aðra stofna urriða var að finna víðar í vatninu, bæði við uppspretturnar sem streymdu um gjár og sprungur í vatnið, en einnig við læki og ár sem falla í vatnið. Stórurriðinn var aðalfiskæta Þingvallavatns og beitti hann sér aðallega á murtuna. Dýralífið í Efra-Sogi var einstakt því að það skapaði fullkomna nýtingu á því lífræna efni sem barst með straumnum ofan úr Þingvallavatni. Urriðaseiði og smáurriði höfðu aðsetur milli steina í sjálfu Soginu og í iðunni ofan Sogs þar sem þau veiddu lífrænt „rek“ úr vatninu með því að liggja kyrr og grípa eða sía átu úr straumvatninu án þess að nota orku. Sú sía, sem tálknin mynda, síaði stærstu fæðuagnirnar frá og hafa það aðallega verið krabbadýrin úr svifinu ásamt bitmýslirfum sem voru aðalfæðan.
    Bitmýslirfur nærast á þann hátt að spenna út tvo háfa á hausnum þar sem möskvastærðin er 1/ 1000 úr millimetra. Bitmýið veiddi því allar minnstu fæðuagnirnar allt niður í bakteríustærð en urriðinn veiddi stóru agnirnar, eins og krabbadýr, í síur sínar á tálknunum sem eru um 1 mm eða þúsund sinnum grófari en hjá bitmýi.
    Urriðinn í Efra-Sogi náði fáheyrðri stærð og veiðibækur staðfesta að urriðar milli 20 og 30 pund hafi verið tíðir í veiðinni. Í bókinni Urriðadans eftir Össur Skarphéðinsson er sýnt fram á það með sterkum rökum að hvergi í heiminum hafi verið stórvaxnari urriði en í Þingvallavatni, og einnig, að ekkert vatn hafi státað af jafn góðri urriðaveiði og fékkst á haustin við Efra-Sog. Skýringar vísindamanna á hinni miklu urriðaveiði eru einkum þær að í og við Efra-Sog hafi verið hin ákjósanlegustu skilyrði fyrir hrygningu og uppvöxt á öllum stærðum urriðaseiða og er sérstaklega vísað til botngerðarinnar með breytilegum grófleika malar, mikils og stríðs straums, sem þó var mismunandi vegna fjölbreytileika í stærð botngrjótsins, og síðast en ekki síst gífurlegrar mergðar af bitmýi (Simulium vittatum) sem urriðinn er þekktur fyrir að sækja í. Straumvatn er forsenda fyrir þroska bæði urriðahrogna og bitmýs.
    Árið 1959 var hið náttúrulega útfall Þingvallavatns milli Kaldárhöfða og Dráttarhlíðar þvergirt með miðlunarstíflu og virkjunin í Steingrímsstöð tekin í notkun. Með þessum aðgerðum þurrkaðist árfarvegurinn í Efra-Soginu nánast alveg upp, bítmýið hvarf og urriðinn var sviptur helstu hrygningarstöðvum sínum. Breytingar á vatnsborðinu í kjölfar virkjunarinnar höfðu líka afgerandi áhrif á viðgang annarra urriðastofna í vatninu sem hafa ekki borið barr sitt síðan.
    Þjóðhátíðardaginn 1959 urðu enn kaflaskil: Þann dag brast varnargarður fyrir framan inntaksgöngin í Steingrímsstöð og vatnsflaumur með tíföldu magni Sogsins æddi niður í gegnum göngin og út í Úlfljótsvatn. Við þetta rask hurfu líklega síðustu leifar af riðastöðvum urriðans við útfallið sem hefðu getað haldið uppi einhverjum hluta urriðastofnsins við mynni Efra-Sogsins.
    Það leikur enginn vafi á því að með virkjun Steingrímsstöðvar og stíflun Efra-Sogs eyðilagðist mikilfenglegt og merkilegt vistkerfi í og við hið náttúrulega útfall milli Þing vallavatns og Úlfljótsvatns. Erfðafræðirannsóknir benda til þess að urriðinn í Þingvallavatni sé af svokölluðu „fyrsta landnámi“ en slíkir stofnar eru á fallandi fæti og fáir eftir í Evrópu. Það eitt er talið ærin ástæða til að viðhalda urriðanum. Jafnframt hafa vísindamenn bent á að vistkerfi Sogsins, að urriðanum meðtöldum, hafi átt sinn þátt í árþúsunda þróun hinna sérstæðu bleikjuafbrigða í Þingvallavatni, fjarri íhlutun mannsins. Stíflun Sogsins raskaði þessu náttúrulega ferli. Líklegt er að urriðinn, sem er mikil fiskiæta, hafi virkað sem hemill á stóra murtuárganga og dregið úr mikilli fjölgun smárra fiska og þannig úr sveiflum í stofnstærð og vaxtarhraða. Þetta samspil tegundanna er reyndar tilgáta sem virðist þó mjög sennileg og fær stuðning af aflaskýrslum sem sýna mjög reglulegar sveiflur á tímabilinu 1896 til 1946 en mjög stórar og óreglulegar sveiflur eftir að Soginu var lokað 1959 og til 1988. Síðasta sveifla hefur varað mjög langan tíma eða þar til haustið 1993 þegar murtuveiði hófst að nýju, en á mjög lítilli murtu, aðeins 16 cm. (Sjá mynd 4.)

Hreyfingar á vatnsborði og lífríkið.
    Strendur vatnsins eru óvenju fjölskrúðugar, myndaðar af hraunstraumum af ólíkum uppruna útliti og aldri frá 2000 til 150.000 ára gömlum. Útbreiðsla þeirra í vatninu er þekkt frá dýptarkortum.
    Hinar mörgu gerðir af strandlengjum skapa fjölda búsvæða fyrir dýr og jurtir. Þær eru undirstaða að auðugu botndýralífi og mikilli veiði.
    Þegar stöðuvötn eru virkjuð breytast eðlishættir þeirra og lífríki. Leyfðar vatnsborðs breytingar í Þingvallavatni við virkjun Steingrímsstöðvar voru 1 m. Fyrsta áratuginn eftir virkjun Þingvallavatns voru þessar leyfilegu vatnsborðsbreytingar nýttar til fulls í þágu raforkukerfisins en síðustu tvo áratugi hafa vatnsborðsbreytingar minnkað. Síðasta áratuginn eru sveiflur á vatnsborði innan við hálfan metra, og undanfarin tvö ár hefur sveiflu vatnsborðsins verið haldið innan við 20 cm eins og fyrr segir.
    Meðan vatnsborð var hreyft ört, oft 10 cm á dag svo að dögum skipti, olli það myndun bárugarða sem mynduðust í mismunandi hæð og jurta- og dýralíf gjöreyðilagðist við örar hreyfingar. Afleiðingin var að silungsveiði á kuðungableikju hrapaði mjög. Samvinna líf fræðinga og Landsvirkjunar hefur jafnað mjög sveiflur á vatnsborði síðan 1980 og er árang urinn kominn fram í aukinni veiði og feitari fiski. Þetta sýnir hve aðlögunartími lífríkisins er langur á okkar breiddargráðu, þ.e. litlar sveiflur á vatnsborði halda lífi í þörungunum sem kuðungar beita sér á. Hinn upprunalegi fæðuhlekkur endurskapast og veiði kemst í fyrra horf.

Orkulindir vatnasviðsins.
    Auk hinnar miklu náttúrufegurðar er Þingvallasvæðið ein mesta auðlind íslensku þjóðarinnar. Hér voru byggð með fyrstu og öruggustu vatnsorkuverum landsins, Ljósafoss-, Írafoss- og Steingrímsstöð, sem gefa af sér 89 MW.
    Hengilssvæðið, sem er meðal stærstu háhitasvæða á landinu, mun tryggja hita um langan aldur fyrir Reykjavíkursvæðið. Stærð Nesjavallavirkjunar er 100 MW en hana má auka í 400 MW. Auk þess er þar orka fyrir 80 MW rafmagnsvirkjun. Sýnt hefur verið fram á að vatn Nesjavallavirkjunar kemur alla leið úr Langjökli.
    Vatnasvið Þingvallavatns, sem er um 1.000 km 2 að stærð, geymir stærstu neysluvatnslind í byggð á Íslandi. Það gefur af sér 100 m 3 á sek. í Sogið við útfall úr Þingvallavatni, en 110 m 3 á sek. við ármót Hvítár.
    Vatnasvið Brúarár ofan við Brúarfoss myndar ásamt Þingvallasvæðinu eina heild sunnan Langjökuls. Það er aðeins 225 km 2 að stærð utan jökuls en gefur af sér mikið vatnsmagn eða 40 m 3 á sek. Vatnasvið Brúarár nær neðanjarðar langt norður undir Langjökul og er því í raun miklu stærra.
    Samanlagt gefa þessi tvö vatnasvið því 140 m 3 á sek. Hlutur þessara tveggja svæða er 30% af öllu lindarvatni sem rennur í byggð á Íslandi en það nemur um 400 m 3 á sek., þar af a.m.k. 120 m 3/sek. sem hreint lindarvatn.
    Vatnsforði á höfuðborgarsvæðinu er 10–20 m 3 á sek. en aðeins hluti hans verður nýttur áður en hann rennur til sjávar.
    Hið frábæra vatn Þingvalla- og Brúarárvatnasviðsins tryggir því neyslu- og nytjavatn fyrir Reykjavík og Reykjanesskagann fram á næstu öld eða aldir.
    Á Reykjanessvæðinu frá Selfossi að austan og að Kjalarnesi að vestan búa 67% þjóðarinnar eða 175.000 manns (Hagstofa Íslands des. 1992). Enn fremur er rétt að minna á að yfir 90% af fólksfjölgun í landinu verður á þessu svæði.
    Vatnsnotkun 50-faldaðist í Reykjavík frá 1903 til 1983 og er nú að meðaltali 600 l á mann á dag. Ef við reiknum með að vatnsnotkun 25-faldist aðeins á næstu öld verður vatnsnámið um 30 m 3 á sek. Reynslan sýnir hins vegar að í verstöðvum þar sem fiskþvottur er mikill getur vatnsnotkun tvöfaldast á skömmum tíma. Það er því lífsnauðsynlegt fyrir fiskiðnað, fiskeldi og allan matvælaiðnað á Reykjanesskaganum að hafa aðgang að nægu neyslu- og nytjavatni í framtíðinni. Hafa ber í huga að ársframleiðsla frystra sjávarafurða frá 1942–1985 hefur aukist úr 20 í rúm 140 þús. tonn. Ef fiskeldi tekur nýtt stökk eykst vatnsnotkun enn að mun.

Gróður og jarðvegur.
    Gróður er háður mörgum umhverfisþáttum eins og jarðvegi, hæð yfir sjó og loftslagi, þ.e. hita og úrkomu. Jarðvegur vestan og suðvestan vatnsins er víða um 1 m á þykkt. Þetta er mjög léttur jarðvegur og viðkvæmur fyrir uppblæstri.
    Hraun mynda yfir helming af öllu flatarmáli vatnasviðsins. Á þeim er þunnt, órofið jarð vegslag með mosa, lyngi, víðirunnum og birki sem stenst vel uppblásturinn.
    Mýrlendi er örlítið umhverfis Þingvallavatn, í nánd við Ölfusvatn sunnan Sprænutanga og í hlíðunum vestan Þingvallavatns, ásamt Kringlumýri í Lyngdalsheiði.
    Frægastir eru Þingvellir fyrir birkiskóginn en hann er einkennandi fyrir svæðið. Allir þekkja nafnið Bláskógar úr Landnámu Ara fróða. Skilyrði fyrir birkiskóg eru ákjósanleg á svæðinu þar eð birki krefst 7,0–7,5°C hita yfir sumarmánuðina maí til ágúst til að þrífast en meðalhitinn var 9,5°C frá 1931–1960 og 8,3°C frá 1961–1980.
    Birkiskógurinn nær nú mannhæð eða meira eftir nær 70 ára friðun og einkennist af undur fögrum botngróðri með blágresi, undafíflum, túnfíflum, brennisóley, maríustökkum, hrúta berjum og Jakobsfífli. Hæst er birkið í Þingvallalægðinni sem er rúmlega 100 m.y.s. en birkið grær í allt að 340 m.y.s. í Ármannsfelli. Þar sem birkið nær hæst er gróðursamfélagið blanda af víði, lyngi og fjalldrapa enda glóa fjöllin á haustin í gulum og rauðum litum.
    Í Sturlungu segir að Bláskógaheiði hafi náð upp að Hallbjarnarvörðum. Hallbjarnarvörður liggja í 340 m.y.s og hefur birki líklega náð langleiðina þangað. Hins vegar vex birki nú á dögum aðeins norður með Ármannsfelli að Hofmannaflöt. Mörkin eru því um 13 km sunnar nú og hefur skógurinn þannig dregist verulega saman.
    Álitið er að veðurskilyrði hafi farið versnandi frá landnámstíð og fram á 20. öld. Loftslag og sauðfjárbeit hafa valdið miklu foki og rofi á Skjaldbreiðarafrétti, í austurhlíðum Mosfells heiðar og Hengilssvæðinu. Setmælingar á botni Þingvallavatns hafa sýnt að áfok var tvöfalt á tímabilinu 1918–1983 miðað við tímabilið 1500–1721.
    Á Skjaldbreiðarafrétti voru 430 km 2 friðaðir fyrir sauðfjárbeit með þjóðarátakinu 1974. Þar hafa fundist 25 tegundir í hinni svörtu eyðimörk en búast má við að enn fleiri af þeim 250 tegundum sem finnast á vatnasviðinu hasli sér þar völl. Svæðið virðist nú í nokkurri framför en sandblástursgeirinn ofan Sandvatns og norðan í Skjaldbreið færist þó enn þá í aukana.

Fuglar og spendýr.
    Við vatnið lifa 52 tegundir fugla að staðaldri en aðrar 30 koma af og til. Þingvallavatn er djúpt. Í Þingvallavatni er því ekki fyrir hendi sá gróður og það dýralíf á grunnu vatni sem er undirstaða stórra fuglastofna eins og við Mývatn. Endur geta ekki kafað svo djúpt eftir fæðu. Mófugl er algengur á hinum miklu víðáttum. Allir þekkja tindrandi raddir spóans, lóunnar, hrossagauksins og skógarþrastarins. Þá er enn fremur nokkuð af rjúpu.
    Allmiklar breytingar hafa orðið á fuglalífi við Þingvallavatn undanfarin 30 ár. Orsakanna má ekki síst leita í því að á fyrri hluta fimmta áratugarins hóf minkurinn innrás sína á svæðið með válegum afleiðingum fyrir viðgang margra fuglategunda sem áttu búsvæði við vatnið. Einnig hefur gengið nokkuð á varpstaði andartegunda og annarra fugla sem eru nátengdir vatnsbakkanum. Það hefur meðal annars leitt til þess að einkennisfugli vatnsins, himbrim anum, hefur fækkað.
    Þrjú villt spendýr lifa á Þingvallasvæðinu, en það eru fjallarefur, minkur og hagamús. Fjallarefurinn hefur lifað þarna frá alda öðli og sennilega komist til Íslands á ís. Það virðast vera nokkuð miklar sveiflur á fjölda hans á síðari hluta þessarar aldar samkvæmt veiði skýrslum. Fæða hans er aðallega fuglar, sérstaklega rjúpa á vetrum, en einnig minkur og lömb. Lömbunum virðist hafa fækkað í fæðu hans eftir að farið var að ala sauðfé meira heima við. Veiðiskýrslur sýna enn fremur að bláum refum hefur fjölgað meðal skotinna dýra, en þeir hafa sloppið úr refabúum á Suðvesturlandi og blandast villta stofninum. Villti stofninn, hinn upprunalegi refur, er því í varnarstöðu.
    Minkur var fluttur til landsins 1931 til loðdýraræktar. Fyrstu minkar sluppu út úr minkabúi í Grímsnesi 1932, aðeins 17 km frá vatninu, og hann er nú algengur á Þingvalla svæðinu þar sem 50–200 dýr hafa verið skotin árlega. Minkur lifir aðallega á fiski en einnig fugli, með þeim afleiðingum sem áður er lýst.
    Hagamús er mjög algeng á Þingvallavatnssvæðinu. Álitið er að hún hafi flust til landsins með heyi landnámsmanna þegar á 9. eða 10. öld.

Hvaðan er líf á Þingvallasvæðinu ættað?
    Næstum allur gróður og allt dýralíf er ættað frá Evrópu en þó eru áberandi tegundir í gróður- og dýraríki vestrænar. Nefna má eyrarós, blástjörnu, friggjargras og grávíði. Úr dýraríkinu koma að vestan: Himbrimi, straumönd, húsönd (sjaldgæf) og bitmý Sogsins. Ein aðalkrabbafló vatnsins er einkennistegund í ,,Hinum stóru vötnum“ Norður-Ameríku. Ein stæð er toppfluga vatnsins — Chironomus islandicus — en hún finnst aðeins á Íslandi, þ.e. hefur myndað nýja tegund fyrir Ísland.

Þróun byggðar og búskapar 1703—1993.
    Samkvæmt manntalinu 1703 bjuggu 135 manns á 17 jörðum kringum Þingvallavatn (í Þingvallasveit og hluta af Grafningshreppi). Um aldamótin 1800 var þjóðin mun fámennari en 100 árum áður er fyrsta manntalið fór fram. Ástæðan var sú að 25% þjóðarinnar dóu úr stórubólu 1707–1709 og í móðuharðindunum 1783–1786 fækkaði þjóðinni um 20% vegna horfellis, farsótta og ófrjósemi kvenna af völdum hungurs. Um miðja 18. öldina létust um 10% vegna hungursneyðar. Í Þingvallasveit einni bjuggu 87 manns 1703 og 98 árið 1801. Fjöldinn var 117 árið 1835 og hafði þannig aukist um 20%, en 1870 var talan 145. Harðæri orsakaði flutning úr sveitinni þannig að upp úr aldamótunum 1900 hafði íbúum fækkað í 100 og hélst þessi tala þar til um 1930 en þá fækkaði enn og íbúatalan var 43 árið 1991 (sjá mynd 1).
    Fjárbúskapur og veiði hafa alla tíð verið aðalatvinnuvegir við Þingvallavatn. Bæirnir liggja í 100–200 m.y.s. og viðkvæmt beitiland þeirra enn hærra. Fjöldi býla kringum vatnið réðst af því hvernig áraði. Eftir harðindin á 18. öld var fjöldi býla kominn niður í 17 en á köflum höfðu 16 önnur býli verið í byggð þegar vel áraði. Árni Magnússon og Páll Vídalín könnuðu búskap við vatnið á árunum 1706–1711. Þá voru byggðir 17 bæir og fjöldi heimafólks var 135 og hver persóna hafði þá að meðaltali 1 kú og 10 sauðfjár sér til viðurværis.
    Búskapur var háður beit allt árið fyrir hross og sauðfé og að nokkru fyrir kýr þar eð tún voru lítil. Búskapur var því háður ýtrustu nýtingu á beitilandi og bústofn var nákvæmlega hinn sami við byrjun og lok 18. aldar. Skepnufjöldi og fjöldi ábúenda fór því eftir beit og túnstærð.
    Mynd 2 sýnir fjölda sauðfjár í Þingvallasveit og Grímsnes- og Laugardalshreppi frá 1711–1810 og 1854–1990. Fjöldi sauðfjár í Þingvallasveit hafði tvöfaldast eftir 1830, þrefaldast 1854 fyrir fjárkláðann og fjórfaldast 1981. Þrátt fyrir fækkun fólks í sveitinni og sauðfjársjúkdóma var fjárstofn Þingvallasveitar að meðaltali 2.000 á ári fyrir tímabilið 1854–1990 en tveir alvarlegir sjúkdómar orsaka miklar sveiflur í bústofni á þessum tíma en þeir eru færilúsin (kláði) sem geisaði 1858–1859 og síðan mæðiveikin 1937–1951. Gríms nesingar hafa löngum beitt Þingvallaafrétt. Fróðlegt er að sjá sveiflur á fjölda sauðfjár í Grímsnesinu. Hreppaaðskilnaður Laugardals og Grímsness kemur fram í skýrslum 1905. Hér eru báðir hreppar meðtaldir til að fá samanburð við tölur frá 1708. Þá var fjárstofn þeirra alls 3.457 fjár. 1854 var stofninn kominn í 7.889 kindur og hafði þannig meira en tvöfaldast frá 1708. Færilúsin (kláði) fór illa með hann því að 1859 var fjöldinn kominn niður í 2.915. Á næstu 20 árum jókst talan upp í tæp 9.000. Þessi fjöldi hélst til 1926 að undanteknum þeim sveiflum sem voru á harðindatímabilinu frá 1883 til 1903. Mikil fjölgun varð á sauðfé með aukinni ræktun frá 1927 til 1938 er mæðiveikin gerði vart við sig og var hún illvíg á svæðinu til 1951. Upp úr 1955 fjölgaði fé ört í 15.000 og hélst sú tala í 30 ár til 1985 en þá fækkaði sauðfé ört vegna markaðsörðugleika.
    Beitarálag á Þingvallaafrétti á síðari helmingi þessarar aldar hefur því um fjórfaldast frá 1708. Fyrir Þingvallasveit er talan um 360% og fyrir Grímsnes og Laugardal um 430%.
    Hætt er við að þetta álag, sem sífellt hefur aukist undanfarin 150 ár, sé ein af orsökum þess að áfok í Þingvallavatn hefur tvöfaldast á tímabilinu frá 1918 til 1983 miðað við tímabilið frá 1500 til 1721. Ætla má að beitarálag undanfarinna 150 ára á Þingvallaafrétti hafi verið frá 10–15 þús. fjár.
    Sauðfjárbúskapur sem aðalatvinnugrein er nú aðeins stundaður á fjórum jörðum í Þingvallahreppi.
    Leiga eða sala á sumarbústaðalöndum er nú viðurkennd búgrein í sveit.
    Fjöldi sumarbústaða innan vatnasviðsins er um 600. Enn fremur eru um 200 óbyggðar lóðir.

Veiðibúskapur Þingvallavatns 1706–1993.
    Saga veiði við Þingvallavatn nær yfir 300 ára tímabil. Á árunum 1706–1711 var veitt frá 13 bæjum aðallega að vetri til með krókum, hoppungi og dorgi gegnum ís. Vaðmálsnet þekktust en voru aðeins notuð á tveimur bæjum þar eð bátar voru ekki til á vatninu. Sr. Jón Þorkelsson hefur lýst breytingum sem urðu á Þingvallavatni við jarðskjálftana og landsigið 1789. Sum net hans lágu á þurru landi en eftir öðrum þeirra þurfti að vaða. Á síðustu öld keyptu bændur báta á vatnið og net urðu algeng. Hampnet voru notuð í Mjóanesi upp úr 1850, og Feddersen (1885) skrifar að sr. Jens Pálsson hafi látið honum í té net við rannsóknir hans 1884. Murtuveiði hófst um leið og hampnet urðu algeng. Veiðin jókst stórum og hafði mikla þýðingu fyrir bændur. Murta þótti ljúffeng og var seld sem ódýr soðning um Suðurland og Borgarfjarðardali. Kuðungableikja (botnbleikja) og sílableikja ásamt urriða voru seld sem lostæti til Reykjavíkur.
    Á tímabilinu frá 1896–1902 var veitt frá 17 bæjum (Bjarni Sæmundsson 1897–1904). Árið 1930 var enn veitt frá 17 bæjum en 1990 var talan komin niður í sex. Net úr hörtvinna voru notuð fram til 1920 en síðar úr bómull, nælon og girni. Öll net voru hnýtt á bæjum þar til nælon og girnisnet komu til sögunnar.
    Veiðin hófst ávallt með írekstrarveiði á vorin. Þegar hitastig komst í 3°C fór fiskurinn að ganga á grunnið og oft var hlutur urriðans stór í þeirri veiði.
    Veiðiskýrslur Þingvallavatns ná yfir tæp 100 ár frá 1896–1987 að undanteknu tímabilinu 1947–1958.
    Veiði hefur stöðugt aukist. Framan af var kuðungableikja og sílableikja aðalþáttur veiðinnar, sérstaklega þegar markaðsverð hækkaði í fyrra stríði í Reykjavík. Bleikjan hélt áfram að vera í góðu verði, ekki síst eftir að samgöngur tóku að batna upp úr 1930. Sér staklega tók veiðin mikið stökk eftir að niðursuða hófst 1938 og var murtan eftir það aðal stofn veiðinnar. Þegar hringvegurinn var fullgerður 1942 hófst stangaveiði meðfram flestum strandlengjum við suðausturhluta vatnsins ekki síst þeim sem friðaðar höfðu verið frá alda öðli. Mynd 3 sýnir að veiðin jókst jafnt og þétt en miklar voru sveiflurnar, en þó nokkuð reglulegar, á árabilinu 1896 til 1946. Bændur kvörtuðu sáran yfir veiðileysi þegar um aldamótin við Bjarna Sæmundsson. Enn fremur er mjög greinilegt að veiðinni var hætt í Grafningi að mestu upp úr 1930.
    Á mynd 4 er veiðin gefin upp eftir vigt. Þar sést að veiðin hefur 8-faldast á 100 árum, úr um 10 tonnum í um 75–80 tonn á ári. Þessar tölur sýna að Þingvallavatn er frábært veiðivatn samanborið við önnur vötn á sömu breiddargráðu með veiði upp á 10 kg á hektara á ári. Á þessari heildarmynd sést greinilega að sveiflurnar gerast mjög miklar og óreglulegar eftir virkjun Sogsins 1959. Virkjunin virðist því hafa haft grundvallaráhrif á veiðina, sérstaklega murtuveiðina.

    Hve mikið magn af fiski er í vatninu?
    Tilraunaveiði var framkvæmd 1983 og 1984 og sýndi eftirfarandi:

    Murta          642 tonn
    Sílableikja           36 tonn
    Kuðungableikja           22 tonn
    Dvergbleikja           9 tonn
    Hornsíli           50 tonn


                        Alls     759 tonn

    Heildarmagn af bleikju var því um 700 tonn vegna þess að hornsíli og dvergbleikja eru ekki veidd. Hornsíli er hins vegar nauðsynlegur hlekkur í fæðukeðju sílableikjunnar. Áber andi er hve stofnarnir af kuðunga- og sílableikju eru litlir, nefnilega 22 og 36 tonn. Áætlað er að veiða megi allt að 50% af veiðanlegum murtustofni en sýnt var fram á að aðeins voru veidd 17%. Þessi staðreynd var augljós eftir 1985 þegar murtustofninn var stór en veiddist ekki vegna smæðar fisksins. Enn fremur var áætlað að 20% af veiðanlegri kuðunga- og sílableikju væru veidd. Þetta má kalla lágar tölur en taka þarf tillit til þess að bleikju afbrigðin vaxa hægt og verða allt að 18 ára gömul. Á stórum svæðum í vatninu er ekki veitt. Það mun fara nærri lagi að hægt sé að veiða 10% af þeim 700 tonnum sem eru í vatninu.
    Fyrir stíflugerð við Sog 1959 var stór og mikill urriðastofn í vatninu. Murta var þýðingarmikil í fæðukeðju urriðans og því má ætla að hann hafi verið um 8% af murtustofni eða 50 tonn.
    Á þessari öld hefur veiðin í vatninu margfaldast og hún hefur verið veruleg búbót fyrir margar jarðir en nýting á kuðunga- og sílableikju hefur víða gengið nærri stofni þeirra.


Heimildir:
    Árni Magnússon og Páll Vídalín.
    Manntal á Íslandi 1703.

    Árni Magnússon og Páll Vídalín.
    Jarðabók. 2. bd. Árnessýsla (Grafningur 1706 og Þingvallasveit 1711).
    Kaupmannahöfn 1918–1921.
    Önnur útgáfa, Reykjavík 1981.

    Skýrslur um Landshagi á Íslandi, bd. 1–5.
    Hið íslenska Bókmenntafélag í Kaupmannahöfn, 1858–1875.

    Landshagskýrslur og Hlunninda 1899–1913.
    Reykjavík.

    Hagskýrslur Íslands og skýrslur um landbúnað á Íslandi 1703–1991.
    Reykjavík.

    Ecology of oligotrophic, subarctic Thingvallavatn.
    Ritstjóri: Pétur M. Jónasson.
    Kaupmannahöfn 1992.

    Össur Skarphéðinsson.
    Urriðadans.
    Reykjavík 1996.

    Bjarni Sæmundsson.
    Um Fiskirannsóknir 1897. — Andvari 1898. 22: 96–172. Reykjavík.
    Fiskirannsóknir 1902. — Andvari 1904. 29: 79–119 Reykjavík.





(Mynd 1-4 myndaðar — 2 síður.)







Fylgiskjal III.

Fjármálaráðuneyti,
fjárlagaskrifstofa:

Umsögn um frumvarp til laga um friðun Þingvalla og Þingvallavatns.

    Með frumvarpi þessi er lagt til að núgildandi lög um friðun Þingvalla, nr. 59/1928, verði endurskoðuð. Helsta breytingin er sú að þjóðgarðurinn á Þingvöllum mun stækka úr 40 km 2 í 237 km 2 og verndarsvæði hans verður allt að 1.193 km 2.
    Í 3. gr. er ákvæði um Þingvallanefnd sem kosin skal úr röðum alþingismanna. Áætlað er að laun og annar kostnaður tengdur nefndinni geti numið um 500 þús. kr. á ári. Að öðru leyti fer um fjárveitingar til Þingvalla eftir ákvörðun Alþingis hverju sinni, og eru þær fjárveitingar færðar undir forsætisráðuneyti í fjárlögum.
    Ekki verður séð fyrir nú hvaða kostnað leiðir sérstaklega af samþykkt þessa frumvarps. Ætla má að rekstrarkostnaður þjóðgarðsins aukist við stækkun hans en óvíst hve mikið. Ekki er búist við auknum kostnaði strax. Vakin er athygli á að jarðirnar Mjóanes, Miðfell og Skálabrekka sem allar eru í einkaeign munu verða innan þess verndarsvæðis sem afmarkað er í frumvarpinu. Önnur svæði í einkaeign, svo sem sumarbústaðir og lóðir þeirra, kunna einnig að verða innan verndarsvæðisins. Með tímanum kann það að koma til að ríkið verði að leysa til sín jarðir eða eignir innan svæðisins þótt ekki sé hægt að segja til nú um kostnað sem af því leiðir.