Ferill 13. máls. Aðrar útgáfur af skjalinu: PDF - Word Perfect.
149. löggjafarþing 2018–2019.
Þingskjal 13 — 13. mál.
Tillaga til þingsályktunar
um aðgerðaáætlun fyrir árin 2019–2022 til að styrkja stöðu barna og ungmenna.
Flm.: Oddný G. Harðardóttir, Albertína Friðbjörg Elíasdóttir, Ágúst Ólafur Ágústsson, Guðjón S. Brjánsson, Guðmundur Andri Thorsson, Helga Vala Helgadóttir, Logi Einarsson.
Alþingi ályktar að fela ríkisstjórninni að gera tímasetta og fjármagnaða aðgerðaáætlun til fjögurra ára, fyrir árin 2019–2022, til að styrkja stöðu barna og ungmenna og fjölskyldna þeirra hér á landi. Aðgerðirnar byggist m.a. á rétti barna eins og hann er skilgreindur í samningi Sameinuðu þjóðanna um réttindi barnsins.
Almennar aðgerðir og samráð.
Þriðja valfrjálsa bókun við samning Sameinuðu þjóðanna um réttindi barnsins (barnasáttmáli) verði lögfest hér á landi á árinu 2019 að undangengnu átaki þar sem stjórnvöld og úrskurðaraðilar fá fræðslu um kröfur barnasáttmálans er varðar þjónustu við börn. Viðeigandi ráðstafanir verði gerðar í kjölfarið, m.a. nauðsynlegar lagabreytingar, útbúið verði barnvænt kynningarefni og kynning á framkvæmd bókunarinnar hér á landi gerð aðgengileg.
Til að tryggja samræmingu og eftirfylgni aðgerða í þágu barna og barnafjölskyldna á vettvangi Stjórnarráðsins og sveitarfélaga verði skipaður samráðshópur fulltrúa ráðherra félags- og jafnréttismála, heilbrigðismála, mennta- og menningarmála, dómsmála, samgöngu- og sveitarstjórnarmála og Sambands íslenskra sveitarfélaga. Formaður hópsins verði skipaður af félags- og jafnréttismálaráðherra.
Samráðshópurinn yfirfari tilmæli barnaréttarnefndar Sameinuðu þjóðanna frá janúar 2012 varðandi framkvæmd barnasáttmálans á Íslandi, tilmæli ráðherranefndar Evrópuráðsins frá 2011 til aðildarríkja um réttindi barna og barnvæna félagsþjónustu við börn og fjölskyldur og Evrópuráðssamning um vernd barna gegn kynferðislegri misbeitingu og kynferðislegri misnotkun. Einnig yfirfari samráðshópurinn skýrslu umboðsmanns barna frá árinu 2017 um helstu áhyggjuefni ásamt nýlegum skýrslum umboðsmanns barna. Samráðshópurinn geri tillögur um með hvaða hætti skuli bregðast við þessum alþjóðasamþykktum og áhyggjuefnum til að treysta stöðu barna og styrkja foreldra í uppeldishlutverki sínu.
Jafnframt verði á samráðsvettvangi ríkisins, aðila vinnumarkaðarins og sveitarfélaga mótaðar tillögur um aðgerðir til að samræma vinnu og fjölskylduábyrgð og þjónustu við barnafjölskyldur. Einkum verði litið til þess hvernig tryggja megi að fyrirtæki setji sér fjölskyldustefnu, stytti vinnutíma og geri vinnutíma sveigjanlegri og hvernig unnt sé að tryggja að foreldrar geti betur sinnt börnum sínum, t.d. vegna veikinda þeirra eða fötlunar.
Í því skyni að tryggja hag og réttindi barna og ungmenna sem best verði unnið að framkvæmd einstakra verkefna á vegum viðkomandi ráðuneyta. Verkefni skulu fjármögnuð og tryggður verði nægilegur mannafli og nauðsynleg gögn svo að markmiðum verði náð. Verkefnin verði árangursmetin reglulega og byggð sérstaklega á eftirfarandi aðgerðum:
I. Aðgerðir sem bæta afkomu barnafjölskyldna.
1. Afkoma barnafjölskyldna verði bætt, m.a. með hækkun barnabóta og viðmiðum sem tryggja að fleiri fjölskyldur fái barnabætur.
2. Nemendur í framhaldsskólum njóti stuðnings til kaupa á bókum og öðrum námsgögnum.
3. Hádegisverður til framhaldsskólanemenda undir 18 ára aldri verði niðurgreiddur.
4. Umgengisforeldrum verði tryggður sá stuðningur sem þeir þurfa til að geta sinnt framfærslu og umgengi við börn sín.
5. Stjórnvöld safni upplýsingum um hag barna og þjónustu við þau og noti þær til að tryggja réttindi og velferð allra barna. Upplýsingarnar verði greinanlegar eftir aldri, kyni, búsetu og félagslegum bakgrunni.
II. Aðgerðir í þágu barna, ungmenna og foreldra
og stuðningur í uppeldisstarfi.
1. Fæðingarorlof verði lengt í 12 mánuði.
2. Foreldrum standi til boða gjaldfrjáls uppeldisráðgjöf og þjálfun í foreldrafærni með sérstökum námskeiðum sem hæfi mismunandi æviskeiðum í lífi barnsins. Einkum verði lögð áhersla á fræðslu og ráðgjöf fyrir foreldra fyrsta barns, foreldra barna á unglingsaldri, foreldra barna með sérþarfir og foreldra langveikra barna. Þessi ráðgjöf og þjónusta standi foreldrum til boða óháð búsetu og hún verði skipulögð í tengslum við starfsemi heilsugæslustöðva, skóla og/eða félagsþjónustu sveitarfélaga.
3. Starfsfólk í ungbarnaeftirliti, leikskóla, grunnskóla og framhaldsskóla eigi kost á þjálfun til að geta miðlað þekkingu til foreldra í uppeldismálum, þ.m.t. ráðgjöf vegna hegðunarerfiðleika barna og til að bæta líðan barna.
4. Tryggt verði að börn, fullorðið fólk, stofnanir og fagstéttir sem fást við málefni barna fái góða og markvissa fræðslu um barnasáttmálann og þær kröfur sem hann gerir. Í námi starfsstétta verði gert ráð fyrir fræðslu um barnasáttmálann. Opinberir aðilar nýti sér barnasáttmálann til að tryggja réttindi barna í störfum sínum og framkvæmi mat á hagsmunum barna þegar taka á ákvarðanir sem snerta börn.
5. Dómstólar og sýslumenn virði rétt barna til að tjá sig áður en teknar eru eða endurmetnar ákvarðanir um forsjá, umgengni eða búsetu, óháð því hvort deilur eru á milli foreldra eða ekki.
6. Sifjadeildir sýslumannsembættanna verði efldar þannig að þær geti sinnt betur lögbundnum skyldum sínum um flýtimeðferðir í málefnum sem varða börn þannig að t.d. umgengnismál fái hraða meðferð.
7. Komið verði á fót barnahúsi sem vinni með börnum foreldra sem eiga í forsjárdeilum, búa við heimilisofbeldi eða leita eftir alþjóðlegri vernd og þar sem jafnframt verði boðið upp á barnamiðaða fjölskylduráðgjöf.
III. Almennar forvarnaaðgerðir.
1. Áhersla verði lögð á heilsueflingu barna og ungmenna í samfélaginu, m.a. með því að auka hreyfingu og bæta næringu og fæðuval barna og ungmenna. Lögð verði áhersla á fræðslu um offitu og forvarnir gegn ofþyngd og bætt úrræði til meðferðar. Aðgengi barna og ungmenna að hollum mat í leik og starfi verði aukið.
2. Stuðlað verði að ávana- og vímuefnalausu umhverfi barna og ungmenna og forvörnum sinnt vel. Ungmennum verði veitt viðeigandi fræðsla um áhrif og afleiðingar áfengisneyslu, lyfjaneyslu, tóbaksreykinga og notkunar rafrettna ekki síður en ólöglegra vímuefna.
3. Beitt verði forvörnum í vaxandi mæli til þess að bæta heilsu og líðan barna og ungmenna. Sérstök áhersla verði lögð á almennar forvarnir og fræðslu í samfélaginu er varðar andlega og félagslega líðan, ofbeldi gegn börnum og vanrækslu. Þetta verði gert með því að leggja aukna áherslu á geðrækt, hollar tómstundir fyrir öll börn og uppbyggilega nýtingu frítíma og samveru fjölskyldunnar við leik og störf. Í samvinnu við frjáls félagasamtök og sveitarfélög skal bæta aðgengi allra barna og ungmenna að íþróttum og félagsstarfi, ekki síst þeirra sem búa við veikan fjárhag eða tilheyra jaðarhópum í samfélaginu.
4. Tryggt verði greitt aðgengi allra barna að sálfræðiþjónustu, bæði í skólum og heilsugæslum um allt land, ásamt því að kynnt verði fyrir börnum sérstaklega sú þjónusta sem í boði er og þær reglur sem gilda, svo sem um rétt barna til trúnaðarsamskipta.
5. Fötluðum börnum verði tryggður allur nauðsynlegur stuðningur og þjónusta og þau efld og styrkt til virkni. Eigi síðar en á árinu 2019 verði samningur Sameinuðu þjóðanna um réttindi fatlaðs fólks lögfestur.
IV. Aðgerðir í þágu barna og ungmenna með geðraskanir og þroskafrávik og langveikra barna.
2. Gerð verði úttekt á skipulagi fyrsta stigs heilbrigðisþjónustu á mismunandi landsvæðum við börn og ungmenni með geð- og hegðunarraskanir. Á grundvelli úttektarinnar verði teknar ákvarðanir um skipulag samstarfs þar sem skýrt verði kveðið á um ábyrgð veitenda þjónustunnar gagnvart notendum hennar.
3. Þegar verði gripið til sérstakra aðgerða í því skyni að vinna á biðlistum eftir þjónustu barna- og unglingageðdeildar Landspítalans.
4. Áhersla verði lögð á að efla eftirfylgni með börnum og ungmennum með geðraskanir á vegum heilsugæslunnar, skóla og sveitarfélaga að lokinni útskrift af göngudeild og legudeild barna- og unglingageðdeildar Landspítalans.
5. Þegar í stað verði gripið til sérstakra aðgerða til að vinna á biðlistum eftir þjónustu Greiningar- og ráðgjafarstöðvar ríkisins.
6. Unnið verði að bættri stöðu langveikra barna, m.a. með það að leiðarljósi að efla sálfélagslegan stuðning við fjölskyldur og auka rétt langveikra barna til félagslegrar þjónustu til samræmis við rétt fatlaðra barna. Jafnframt verði lögð áhersla á að auka samhæfingu og efla samstarf hlutaðeigandi aðila.
V. Aðgerðir í þágu barna og ungmenna með hegðunarerfiðleika og í vímuefnavanda.
2. Viðbragðsflýtir og markvissari íhlutun í málum ungmenna með vímuefnavanda verði aukin, m.a. með ráðgjöf fyrir foreldra sem aðgengileg er allan sólarhringinn.
3. Stuðningur við börn og ungmenni sem lokið hafa stofnanameðferð verði efldur.
4. Unnin verði heildstæð aðgerðaáætlun í forvörnum vegna vímuefnaneyslu barna.
VI. Aðgerðir er vernda börn og ungmenni gegn heimilisofbeldi og kynferðisbrotum.
2. Barnavernd verði efld þannig að málafjöldi á hvern barnaverndarstarfsmann verði ásættanlegur og að börn geti alltaf hringt eða sent skilaboð til barnaverndarstarfsmanns á vakt.
3. Tilkynningarskylda þeirra sem starfa með börnum og tilkynningarskylda almennings verði kynnt og skref tekin í þá átt að starfsfólk stofnana geti tilkynnt nafnlaust grun um ofbeldi gegn barni.
4. Komið verði á virkri löggæslu á netinu.
5. Teknar verði til skoðunar lagaheimildir svo að gera megi öryggisráðstafanir eftir afplánun refsidóma gagnvart kynferðisafbrotamönnum með barnagirnd á háu stigi, þ.m.t. vöktun og aðrar eftirlitsráðstafanir.
6. Unnið verði að markvissri íhlutun í mál ungra gerenda og meðferðarúrræðum fyrir þann hóp, m.a. með samvinnu réttarvörslukerfisins og barnaverndaryfirvalda.
7. Starfsemi Barnahúss verði styrkt sem þverfagleg miðstöð vegna kynferðisbrota gegn börnum, einkum að því er varðar skýrslutöku og faglega meðferð barna til 18 ára aldurs. Meðferð fyrir fjölskyldur þar sem hvers kyns ofbeldi hefur verið beitt verði í boði í Barnahúsi.
8. Komið verði á virkri teymisvinnu barnaverndarnefnda, lögreglu og heilsugæslu um allt land um hvers konar ofbeldi gegn börnum.
9. Komið verði á miðlægu landsvöktunarkerfi þannig að tryggt verði að gripið verði strax til aðgerða ef grunur er um að barn verði fyrir ofbeldi. Þannig verði t.d. safnað upplýsingum á sama stað frá heilsugæslustöðvum, skólum og lögreglu og komið í veg fyrir að flakkað sé með börn á milli sveitarfélaga til að komast hjá aðgerðum til verndar þeim.
VII. Aðgerðir í þágu barna innflytjenda.
1. Unnið verði að því að stjórnvöld, atvinnulíf og samfélagið allt standi saman í baráttu gegn fordómum gagnvart minnihlutahópum með sérstakri aðgerðaáætlun, hvort sem þeir fordómar byggjast á uppruna þeirra eða öðrum þáttum.
2. Tryggt verði að vel sé tekið á móti fólki sem flytur hingað til lands og því auðveldað að verða þátttakendur í íslensku samfélagi og að rækta menningu sína. Einkum verði staða barna innflytjenda styrkt, m.a. með íslenskunámi og móðurmálskennslu.
3. Í aðalnámskrá grunnskóla verði tekið sérstaklega á málefnum barna er hafa íslensku sem annað tungumál, m.a. með þjálfun í íslensku, móðurmáli og þátttöku í menningarlífi og viðhaldi læsis og þekkingar í öllum námsgreinum.
4. Réttur leikskólabarna af erlendum uppruna til að læra íslensku og til að fá viðeigandi málörvun verði tryggður.
5. Allir skólar móti úrræði er veiti foreldrum og forsjáraðilum af erlendum uppruna tækifæri til að taka þátt í foreldrastarfi og styðja þannig menntun barna sinna. Áhersla verði lögð á foreldrasamvinnu vegna barna af erlendum uppruna á öllum skólastigum og mótaðar verði starfsreglur fyrir skóla um móttöku barna innflytjenda.
6. Framhaldsskólar veiti stuðningskennslu í einstökum námsgreinum fyrir börn innflytjenda og vinni markvisst að því að þau falli ekki frá námi.
7. Námsgögn til kennslu í íslensku sem öðru tungumáli verði bætt á öllum skólastigum og skólar sjái til þess að nemendum með annað móðurmál en íslensku í grunn- og framhaldsskólum verði auðvelduð próftaka á íslensku.
8. Í fyrirhugaðri stefnumótun í menntamálum til að bæta stöðu barna innflytjenda verði staða foreldra af erlendum uppruna höfð sérstaklega í huga.
9. Mótuð verði áætlun á heilsugæslustöðvum um mæðraskoðun og ungbarnaeftirlit ásamt almennri heilsugæslu barna sem taki mið af þörfum foreldra sem eru af erlendu bergi brotnir.
10. Gerð verði sérstök áætlun um stuðning við innflytjendur á unglingsaldri, m.a. til að vinna gegn brottfalli úr námi og til að stuðla að fullri samfélagslegri þátttöku.
11. Efnt verði til samráðs við Samband íslenskra sveitarfélaga í því skyni að efla félagsþjónustu við börn og fjölskyldur innflytjenda.
12. Þegar tekið er á móti börnum og fjölskyldum í leit að alþjóðlegri vernd verði börnum tryggð sérstök hagsmunagæsla og réttur þeirra virtur, m.a. til menntunar og heilbrigðisþjónustu og til að leika sér, fá upplýsingar um eigin stöðu og hafa áhrif á eigið líf.
13. Stjórnvöld sjái til þess að börn séu aldrei sett í hættulegar aðstæður og að ákvarðanir um brottvísun og veitingu dvalarleyfis séu teknar með það í huga sem er börnum fyrir bestu.
Greinargerð.
Meginatriði aðgerðaáætlunarinnar eru eftirfarandi:
– Á samráðsvettvangi ríkisins, aðila vinnumarkaðarins og sveitarfélaga verði mótaðar tillögur til að samræma vinnu og fjölskylduábyrgð og þjónustu við barnafjölskyldur. Gert er ráð fyrir að tillögurnar varði m.a. styttri og sveigjanlegri vinnutíma og hvernig tryggja megi að foreldrar geti betur sinnt börnum sínum vegna veikinda þeirra eða fötlunar.
– Flutt verði frumvarp um lengingu fæðingarorlofs í tólf mánuði.
– Afkoma barnafjölskyldna verði bætt, m.a. með því að hækka barnabætur og sjá til þess að fleiri fjölskyldur fái barnabætur, nemendur í framhaldsskólum fái stuðning til kaupa á námsgögnum og niðurgreiddan hádegismat og að aðgengi allra barna og ungmenna að íþróttum og félagsstarfi verði bætt, ekki síst þeirra sem búa við veikan fjárhag. Umgengnisforeldrum verði tryggður stuðningur til framfærslu og umgengni við börn sín.
– Sérstaklega verði hugað að stuðningi við börn innflytjenda í skólakerfinu og í heilbrigðiskerfinu.
– Aukinn verði stuðningur við langveik börn og börn með hegðunarvandamál, geðraskanir og þroskafrávik.
– Þegar í stað verði gripið til aðgerða til að vinna á biðlistum barna og ungmenna sem bíða eftir greiningu hjá barna- og unglingageðdeild Landspítalans og Greiningar- og ráðgjafarstöð ríkisins.
– Fjölbreytni í meðferðarúrræðum fyrir börn með hegðunar- og vímuefnavanda verða aukin.
– Unnið skal að því að foreldrum standi til boða uppeldisráðgjöf og þjálfun í foreldrafærni óháð búsetu.
– Áhersla verði lögð á víðtækar forvarnir, svo sem heilsueflingu barna og ungmenna í samfélaginu, m.a. með því að auka hreyfingu og bæta næringu og fæðuval barna og ungmenna.
– Forvarnastarf gegn hvers kyns ofbeldi og vanrækslu verði eflt og stuðningur jafnframt aukinn við fjölskyldur ungmenna sem eiga í vanda vegna vímuefnaneyslu.
Um Almennar aðgerðir og samráð.
Til að styrkja enn frekar réttarstöðu barna og ungmenna er í 1. mgr. lagt til að þriðja valfrjálsa bókun við barnasáttmálann verði lögfest að undangengnu átaki þar sem stjórnvöld og úrskurðaraðilar fá fræðslu um kröfur barnasáttmálans er varðar þjónustu við börn. Einnig verði gefin út barnvæn kynning á bókuninni og framkvæmd hennar hér á landi, svo sem um hvert börn eða fulltrúar þeirra eigi að leita til að fá aðstoð við að fara með mál sín til barnaréttarnefndar.
Í kaflanum er lögð áhersla á mikilvægi þess að stuðla að samræmingu og eftirfylgni aðgerða í þágu barna og barnafjölskyldna á vettvangi Stjórnarráðsins og sveitarfélaga. Þess vegna er lagt til að skipaður verði starfshópur fulltrúa ráðherra félags- og jafnréttismála, heilbrigðismála, mennta- og menningarmála, dómsmála, samgöngu- og sveitarstjórnarmála og Sambands íslenskra sveitarfélaga. Samráðshópurinn fundi reglulega um aðgerðir innan ramma hvers fagráðuneytis sem sérstaklega beinist að börnum og ungmennum. Það er afar mikilvægt að slíkur samráðvettvangur skapist því margt er unnið innan ramma hvers fagráðuneytis er sérstaklega snýr að börnum og ungmennum. Einnig eru mörg málefni þess eðlis að þau snerta fleiri en eitt fagráðuneyti og bæði ríki og sveitarfélög og í slíkum málum getur verið óljóst hvar ábyrgð í einstökum málum liggur og hætt við því að óvissan bitni á börnunum. Hlutverk hópsins skal einnig vera að fylgja eftir aðgerðaáætluninni.
Í 3. mgr. er lagt til að samráðshópurinn skuli yfirfara tilmæli barnaréttarnefndar Sameinuðu þjóðanna frá janúar 2012 varðandi framkvæmd barnasáttmálans á Íslandi, tilmæli ráðherranefndar Evrópuráðsins (2011) til aðildarríkja um réttindi barna og barnvæna félagsþjónustu við börn og Evrópuráðsamning um vernd barna gegn kynferðislegri misbeitingu og kynferðisofbeldi. Einnig skal samráðshópurinn yfirfara skýrslu umboðsmanns barna frá árinu 2017 um helstu áhyggjuefni og aðrar nýlegar skýrslur umboðsmanns barna. Hlutverk samráðshópsins verði að gera tillögur um með hvaða hætti brugðist skuli við þessum alþjóðasamþykktum og áhyggjuefnum og skýrslum umboðsmanns barna til að treysta stöðu barna og styrkja foreldra í uppeldishlutverki sínu. Dómsmálaráðuneyti fer með samræmingarhlutverk þegar kemur að framkvæmd barnasáttmálans og hefur yfirumsjón með samningu skýrslna íslenskra yfirvalda til barnaréttarnefndarinnar.
Í 4. mgr. er lagt til að á samráðsvettvangi ríkisins, aðila vinnumarkaðarins og sveitarfélaga verði mótaðar tillögur um aðgerðir til að samræma vinnu og fjölskylduábyrgð og þjónustu við barnafjölskyldur. Samráðshópurinn skoði hvernig megi tryggja að fyrirtæki setji sér fjölskyldustefnu, stytti vinnutíma og geri vinnutíma sveigjanlegri og hvernig unnt sé að sjá til þess að foreldrar geti betur sinnt börnum sínum, t.d. vegna veikinda þeirra eða fötlunar. Markmið slíkrar fjölskyldustefnu fyrirtækja skal vera að styðja og styrkja fjölskyldur í landinu og að foreldrum verði gert kleift að verja meiri tíma með börnum sínum, til að mynda vegna veikinda eða fötlunar.
Í þessum tillögum er gert ráð fyrir að hverju ráðuneyti verði falið að útfæra aðgerðaáætlunina nánar og útfæra einnig nánar verkefni samráðshópsins. Lögð er áhersla á að aðgerðaáætlunin verði tímasett, fjármögnuð og árangursmetin.
Um I. kafla, Aðgerðir sem bæta afkomu barnafjölskyldna.
Hér er kveðið á um aðgerðir sem sérstaklega eiga að beinast að bættri fjárhagsafkomu fjölskyldna. Lagt er til að barnabætur hækki og að fleiri fjölskyldur fái barnabætur. Miða skal við að í skrefum verði nálgast það barnabótakerfi sem er í öðrum norrænum ríkjum og að staða umgengisforeldra verði bætt.
Í aðgerðum sem bæta eiga afkomu barnafjölskyldna er einnig lagt til að nemendur í framhaldsskólum njóti stuðnings til kaupa á bókum og öðrum námsgögnum og að hádegisverður verði niðurgreiddur. Fyrsta skrefið miðist við að nemendur beri helming þessa kostnaðar.
Að lokum er í kaflanum fjallað um nauðsynlega upplýsingaöflun sem nýta skal í markvissri vinnu stjórnvalda við að bæta hag barna. Til að auðvelda nýtingu gagna til að bæta hag barna þarf að skilgreina mörk sem segja til um hvenær grípa þurfi til aðgerða.
Um II. kafla, Aðgerðir í þágu barna, ungmenna og foreldra og stuðningur í uppeldisstarfi.
Hér er fjallað um aðgerðir í þágu barna, ungmenna og foreldra og stuðning í uppeldisstarfi. Það skal gert með lengingu fæðingarorlofs í tólf mánuði. Jafnframt er gert ráð fyrir að foreldrum standi til boða uppeldisráðgjöf og þjálfun í foreldrafærni á sérstökum námskeiðum sem hæfi mismunandi æviskeiðum í lífi barnsins. Mikilvægt er að slík námskeið standi foreldrum til boða gjaldfrjálst. Á slíkum námskeiðum skal leggja áherslu á fræðslu og ráðgjöf fyrir foreldra fyrsta barns, foreldra barna á unglingsaldri og foreldra barna með sérþarfir og langveikra barna. Miðað skal við að þessi ráðgjöf og þjónusta standi foreldrum til boða óháð búsetu og að hún skuli skipulögð í tengslum við starfsemi heilsugæslustöðva, skóla og/eða félagsþjónustu sveitarfélaga og annarra stofnana sem hlut eiga að máli. Þetta er mikilvæg þjónusta og nokkur stærri sveitarfélög bjóða foreldrum nú þegar gjaldfrjálsa þátttöku í slíkum námskeiðum. Lagt er til að á samráðsvettvangi ríkis og sveitarfélaga verði fjallað um útfærslu slíkra námskeiða.
Þá er stefnt að því með þessari tillögu að starfsfólk í ungbarnaeftirliti, leikskóla, grunnskóla og framhaldsskóla eigi kost á þjálfun til að geta miðlað þekkingu til foreldra í uppeldismálum, þ.m.t. ráðgjöf vegna hegðunarerfiðleika barna, og komið verði á fót barnahúsi sem vinni með börnum foreldra sem eiga í forsjárdeilum, börnum sem búa við heimilisofbeldi og börnum sem leitað hafa eftir alþjóðlegri vernd. Þar verði jafnframt boðið upp á barnamiðaða fjölskylduráðgjöf.
Einnig er lögð áhersla á að dómstólar og sýslumenn virði ávallt rétt barna til að tjá sig áður en ákvarðanir er varða líf þeirra eru teknar og sifjadeildir sýslumannsembættanna verði efldar.
Um III. kafla, Almennar forvarnaaðgerðir.
Í þessum kafla er fjallað um almennar forvarnaaðgerðir og að áhersla verði lögð á heilsueflingu barna og ungmenna í samfélaginu, m.a. með því að auka hreyfingu og bæta næringu og fæðuval barna og ungmenna. Sérstaklega verði hugað að fræðslu um offitu og forvörnum gegn ofþyngd og bættum úrræðum til meðferðar en rannsóknir Lýðheilsustöðvar hafa bent til aukinnar offitu meðal barna og ungmenna á síðustu árum. Því er lagt til að aðgengi barna og ungmenna að hollum mat í leik og starfi verði aukið.
Mikilvægt er að stuðlað verði að ávana- og vímuefnalausu umhverfi barna og ungmenna og að forvörnum verði sinnt vel. Ungmennum verður veitt viðeigandi fræðsla um áhrif og afleiðingar áfengisneyslu, ekki síður en ólöglegra vímuefna. Þá verði veitt fræðsla í skólum um lyfjanotkun sem er ávanabindandi og hættuleg ásamt skaðsemi tóbaksreykinga og notkunar rafrettna. Beitt verði forvörnum í vaxandi mæli til þess að bæta heilsu og líðan barna og ungmenna.
Sífellt fleiri börn og ungmenni þjást af kvíða og vanlíðan og nauðsynlegt er að aðgengi að sálfræðingum á öllum skólastigum verði bætt til muna.
Sérstök áhersla verði lögð á almennar forvarnir og fræðslu í samfélaginu hvað varðar andlega og félagslega líðan, ofbeldi og vanrækslu. Þetta verði gert með því að leggja aukna áherslu á geðrækt, m.a. hollar tómstundir fyrir öll börn og uppbyggilega nýtingu frítíma, og samveru fjölskyldunnar við leik og störf. Stefnt verði að því, í samvinnu við frjáls félagasamtök og sveitarfélög, að jafna aðgengi allra barna og ungmenna að íþróttum og félagsstarfi, ekki síst þeirra einstaklinga er búa við veikan fjárhag. Lögð er á það áhersla að unnið verði að framgangi þessara markmiða í samvinnu við Samband íslenskra sveitarfélaga.
Um IV. kafla, Aðgerðir í þágu barna og ungmenna með geðraskanir og þroskafrávik og langveikra barna.
Í þessum kafla er lögð á það áhersla að forgangsmál sé að vinna á biðlistum á Greiningar- og ráðgjafarstöð ríkisins og barna- og unglingageðdeild Landspítalans með aðgerðum í þágu barna og ungmenna með geðraskanir og þroskafrávik og langveikra barna. Skoðað verði fyrirkomulag þjónustu við börn með geðraskanir og þroskafrávik með sérstakri áherslu á skipulag vegna greiningar og mats á þörfum fyrir úrræði. Leitað verði leiða til að efla sérhæft samstarf á milli ólíkra þjónustuaðila og stjórnsýslustiga og auka samvinnu allra þeirra er koma að því að veita eða nota þessa þjónustu. Lokið verði úttekt á skipulagi fyrsta stigs heilbrigðisþjónustu við börn og ungmenni með geð- og hegðunarraskanir á mismunandi landsvæðum. Á grundvelli úttektarinnar verða teknar ákvarðanir um skipulag samstarfs þar sem skýrt verður kveðið á um ábyrgð veitenda þjónustunnar gagnvart notendum hennar. Lögð er áhersla á að vinna á biðlistum eftir þjónustu barna- og unglingageðdeildar Landspítalans. Framkvæmdastjórn Landspítalans verði m.a. falið að vinna að því verkefni þannig að betra jafnvægi náist milli eftirspurnar og framboðs á þjónustu.
Áhersla skal lögð á að efla eftirfylgni með börnum og ungmennum með geðraskanir á vegum heilsugæslunnar, skóla og félagsþjónustu sveitarfélaga að lokinni útskrift af göngu- eða legudeild barna- og unglingageðdeildar Landspítalans. Börn með geð- og hegðunarraskanir þurfa oft og tíðum þjónustu úr mismunandi þjónustukerfum og er þá bæði átt við þjónustu á ábyrgð ríkisins og sveitarfélaga. Mikilvægt er að eflt verði upplýsingaflæði og aukin samvinna milli þessara aðila til að samfella náist og sem bestur árangur í þjónustu við þennan hóp barna og fjölskyldna þeirra.
Í aðgerðaáætluninni er kveðið á um að þegar í stað verði gripið til sérstakra aðgerða til að vinna á biðlistum eftir þjónustu Greiningar- og ráðgjafarstöðvar ríkisins, t.d. með árangurstengdum samningum við tiltæka sérfræðinga með þekkingu og reynslu. Á vegum Greiningarstöðvarinnar hefur undanfarið verið unnið að endurskipulagningu á starfseminni, m.a. í samvinnu við sveitarfélög, leikskóla, heilsugæslu, aðrar heilbrigðisstofnanir og fleiri aðila. Mikilvægt er að nýta og efla þær leiðir sem flýtt geta fyrir greiningu og þar með tryggt þá þjónustu sem börn og ungmenni eiga rétt á á öllum skólastigum og á vegum félagsþjónustu sveitarfélaga um allt land.
Staða langveikra barna verði tekin til skoðunar, m.a. í því skyni að efla sálfélagslegan stuðning við fjölskyldur og auka rétt langveikra barna til félagslegrar þjónustu til samræmis við rétt fatlaðra barna. Hér á hið sama við og um börn með geð- og hegðunarraskanir og mikilvægt er að þjónustuaðilar í mismunandi kerfum og á mismunandi stjórnsýslustigum efli samstarf sitt til að sem bestur árangur náist.
Um V. kafla, Aðgerðir í þágu barna og ungmenna með hegðunarvanda og í vímuefnavanda.
Í kaflanum er lagt til að aukin verði fjölbreytni í meðferð barna og ungmenna með hegðunarerfiðleika og vímuefnavanda. Horft er til að heildstæð meðferð sé veitt öllum fjölskyldumeðlimum, ekki síst með áherslu á að efla hæfni foreldra til að fást við hegðunarvanda barnsins. Foreldrar og aðrir aðstandendur barna í vímuefnavanda hafa löngum kallað eftir auknum viðbragðsflýti hjálparkerfisins þegar óskað er eftir aðstoð. Mikilvæg símaráðgjöf hefur verið veitt en nauðsynlegt er að efla þá þjónustu verulega. Á þessu sviði er samvinna við Rauða krossinn mikilvæg. Miklu skiptir að foreldrum sé veitt viðeigandi aðstoð strax svo að unnt sé að beina málum barnanna til réttra aðila frá upphafi.
Verkaskipting ríkis og sveitarfélaga við meðferð barnaverndarmála og vistunar utan heimilis er með þeim hætti að ríkinu (Barnaverndarstofu) er ætlað að veita meðferð en að henni lokinni er barnaverndarnefndum sveitarfélaga ætlað að veita eftirfylgd og stuðning þeim börnum sem lokið hafa meðferð. Í aðgerðaáætluninni er kveðið á um að fyrirkomulag eftirfylgdar verði endurskoðað með það fyrir augum að gera það markvissara svo að tryggt sé að ungmenni sem lokið hafa stofnanameðferð fái viðeigandi stuðning að henni lokinni.
Að síðustu er kveðið á um að unnin verði heildstæð aðgerðaáætlun í forvörnum vegna vímuefnaneyslu barna.
Um VI. kafla, Aðgerðir er vernda börn og ungmenni gegn heimilisofbeldi og kynferðisbrotum.
Í þessum kafla er fjallað um aðgerðir sem stuðla að öflugri vernd barna gegn heimilisofbeldi og kynferðisbrotum. Er þar lögð áhersla á að efla forvarnastarf, m.a. á öllum skólastigum. Skal aðgerðaáætlunin sérstaklega taka til barna í áhættuhópum, t.d. vegna fötlunar, barna á stofnunum eða þeirra sem búa við veika félagslega stöðu.
Sérstaklega mikilvægt er, svo að ná megi sem bestum árangri og að hugað sé sem best að hag allra barna, að barnavernd, lögreglan og heilsugæslan vinni sem teymi að málefnum barna sem orðið hafa fyrir hvers kyns ofbeldi. Í því skyni er lagt til að komið verði á miðlægum gagnagrunni sem auðveldar slíkum teymum um allt land að grípa fyrr til aðgerða og verja börn gegn ofbeldi, einnig að góð kynning fari fram á tilkynningarskyldu þeirra sem vinna með börnum og á tilkynningarskyldu almennings ásamt því að auðvelda nafnlausar tilkynningar hvort sem er fagmanna eða almennings.
Þá er gert ráð fyrir að á vegum dómsmálaráðuneytisins verði skoðað hvernig unnt verði að skapa lögreglu lagaleg og starfsleg skilyrði til að grípa til aðgerða gegn þeim sem leggja snörur fyrir börn í kynferðislegum tilgangi á veraldarvefnum eða á annan hátt. Sjá þarf til þess að löggæsla nái einnig til þess sem á sér stað á veraldarvefnum.
Taka þarf til skoðunar lagaheimildir er varða beitingu öryggisráðstafana eftir afplánun refsidóma gagnvart kynferðisbrotamönnum með barnagirnd á háu stigi. Einnig er hér lagt til að m.a. með samvinnu réttarvörslukerfisins og barnaverndaryfirvalda verði unnið markvisst að því að taka á málum ungra gerenda með viðeigandi meðferðarúrræðum.
Þá er gert ráð fyrir að starfsemi Barnahúss sem þverfaglegrar miðstöðvar vegna kynferðisbrota á börnum til 18 ára aldurs verði styrkt, einkum að því er varðar skýrslutöku af börnum og meðferð fyrir fjölskyldur þar sem hvers kyns ofbeldi hefur verið beitt.
Um VII. kafla, Aðgerðir í þágu barna innflytjenda.
Þessi kafli beinist sérstaklega að aðlögun barna og ungmenna sem ekki hafa íslensku að móðurmáli. Hér er lagt til að stjórnvöld, atvinnulíf og samfélagið allt taki höndum saman um að berjast gegn fordómum. Kaflinn fjallar einnig um aðgerðir, bæði almennar og sértækar, til þess að tryggja fólki af erlendum uppruna sem flytur hingað til lands góðar móttökur og auðvelda því að taka þátt í íslensku samfélagi um leið og það ræktar sína eigin menningu og móðurmál. Órjúfanlegur þáttur í því starfi er að styrkja stöðu barna innflytjenda. Þar gegnir menntakerfið lykilhlutverki, einkum íslenskunám og móðurmálskennsla sem er lykill innflytjenda að virkri þátttöku í samfélaginu. Það er m.a. hlutverk skóla að hjálpa börnum frá öðrum menningarsvæðum til að ná þessum markmiðum ásamt því að gera þeim kleift að rækta móðurmál sitt. Í þessum tilgangi verði í menntakerfinu unnið skipulega að því að styrkja stöðu barna innflytjenda með markvissri íslenskukennslu og móttökuáætlunum skólanna þar sem tekið verði heildstætt á þörfum hvers og eins, ekki síst ræktun móðurmáls.
Gengið verði úr skugga um að allir skólar hafi nú þegar mótað áætlanir til að taka á móti börnum af erlendum uppruna og að skólar hvetji foreldra barnanna og geri þeim kleift að taka þátt í foreldrasamstarfi skólanna. Foreldrasamstarf er einnig mikilvægt fyrir innflytjendur þar sem þeir ná með því tengslum við íslenska foreldra og þar með þjóðfélagið.
Huga þarf sérstaklega að ungmennum af erlendum uppruna í framhaldsskólum enda er brottfall innflytjenda úr námi mjög hátt. Lögð verði áhersla á að efla útgáfu á námsgögnum til kennslu fyrir öll skólastig. Tekið verði tillit til sérstöðu nemenda, sem hafa annað móðurmál en íslensku, þegar kemur að prófum og settar reglur um hvernig megi auðvelda þeim próftöku þar til þau hafa náð fullum tökum á íslensku.
Eins og fram kemur hér að framan er mikilvægt fyrir menntun og aðlögun barna að foreldrar þeirra geti fylgst með skólastarfinu, tekið þátt í umræðum um stöðu barna sinna og stutt við nám þeirra. Til þess að auðvelda foreldrum þetta mikilvæga hlutverk verði tekið sérstakt tillit til þeirra við gerð aðgerðaáætlunarinnar.
Vaxandi fjöldi fólks hér á landi sem ekki hefur íslensku að móðurmáli kallar á nýja þjónustu, m.a. innan heilsugæslunnar, ekki síst við mæðraeftirlit og ungbarnavernd. Til að bregðast við þessari þróun er lagt til að mótuð verði sérstök áætlun á heilsugæslustöðvum um mæðraskoðun og ungbarnaeftirlit sem taki mið af þörfum foreldra af öðru þjóðerni.
Að lokum er lögð á það áhersla að þegar tekið er á móti börnum og fjölskyldum í leit að alþjóðlegri vernd verði réttur barna virtur, m.a. til menntunar, heilbrigðisþjónustu, til að leika sér og til að fá upplýsingar um eigin stöðu. Einnig verða stjórnvöld að sjá til þess að börn séu aldrei sett í hættulega stöðu.
