skýrsla þingmannanefndar til að fjalla um skýrslu rannsóknarnefndar Alþingis.

Virðulegur forseti. Við ræðum hér skýrslu þingmannanefndarinnar sem Alþingi skipaði til að fara ofan í saumana á skýrslu rannsóknarnefndar Alþingis vegna bankahrunsins. Skýrsla þingmannanefndarinnar er mikið og vandað verk og með ólíkindum að nefndinni skuli hafa tekist svo vel upp á þeim skamma tíma sem hún hafði. Ég vil byrja á því að þakka formanni nefndarinnar Atla Gíslasyni fyrir mjög gott starf og þrautseigju í því að viðhalda þeirri samstöðu sem honum fannst svo mikilvæg. Sú samstaða mun vonandi skila sér í þeim úrlausnum sem fram undan eru og eru tilgreindar í þingsályktunartillögunni á bls. 15.

Í nóvember á síðasta ári, þegar verið var að ræða lögin og það umhverfi sem þingmannanefndin átti að starfa í, hafði Hreyfingin alveg frá upphafi efasemdir um að það væri heppilegasta leiðin til að fjalla um skýrsluna og komast að niðurstöðu um ráðherraábyrgðina vegna þeirra nánu tengsla sem eru milli þingmanna sem sumir hverjir hafa þekkst og jafnvel starfað saman í áratugi. Við lögðum því fram breytingartillögur við frumvarpið um þau atriði. Þær tillögur mættu mikilli andstöðu innan forsætisnefndar sem hafði með málið að gera og einnig í þingsalnum þar sem ég sjálfur sætti harðri atlögu fyrir það sem fólk sagði að væri að vanmeta Alþingi og þingmenn. Sem betur fer gengu efasemdir okkar ekki eftir nema að hluta og þá varðandi þau atriði er tengjast beint þingmönnum og ráðherrum, þ.e. þegar kom að því að þingmenn tækju afstöðu til félaga sinna. Nefndin hefur því skilað af sér mjög vönduðu og góðu verki og á þakkir skilið fyrir það.

Sjálfur hef ég lúslesið skýrslu þingmannanefndarinnar og tillögur hennar og lýsi mikilli ánægju með hversu ákveðin nefndin er í gagnrýni sinni, ekki síst á vinnubrögðin á sjálfu Alþingi, og vona ég innilega að þingmenn leggist nú á árarnar og rói saman í þá átt sem tillögurnar vísa. Nefndin er mjög afgerandi hvað varðar Alþingi að það þurfi að auka sjálfstæði þess gagnvart framkvæmdarvaldinu og að leggja beri meiri áherslu á eftirlitshlutverk þingsins. Nefndin segir og að Alþingi þurfi að taka starfshætti sína til endurskoðunar, að það þurfi að marka skýr skil milli löggjafarvaldsins og framkvæmdarvaldsins og að Alþingi eigi ekki að vera verkfæri í höndum framkvæmdarvaldsins og oddvitaræðis. Nefndin telur einnig að sjálfstæði þingsins verði að auka með því að setja á fót nýja sjálfstæða ríkisstofnun í anda fyrrum Þjóðhagsstofnunar en þó undir stjórn Alþingis. Þjóðhagsstofnun var sem kunnugt er sem lögð niður á sínum tíma vegna þess að hún var ekki sammála Sjálfstæðisflokknum.

Eins segir nefndin um Alþingi, að Alþingi og alþingismenn verði að endurheimta traust þjóðarinnar með orðum sínum og athöfnum og að alþingismenn þurfi að setja sér siðareglur. Eins og staðan er í dag eru þingmenn einungis vanhæfir í málum er snúa að fjárveitingum til þeirra sjálfra. Það atriði er sérstaklega mikilvægt þegar haft er í huga að einungis 13% þjóðarinnar bera traust til Alþingis. Því eru það mikil vonbrigði að Alþingi skuli í síðustu viku hafa samþykkt samhljóða, utan þingmanna Hreyfingarinnar, ný lög um fjármál stjórnmálasamtaka og frambjóðenda sem gera ráð fyrir áframhaldandi framlögum frá fyrirtækjum til stjórnmálaflokka og stjórnmálamanna sem og áframhaldandi nafnlausum framlögum til stjórnmálamanna. Þetta var skref í ranga átt og helgast af því að meint peningaþörf stjórnmálamanna og -flokka er gríðarlega mikil.

Eins og staðan er núna situr enn á þingi fólk sem þegið hefur fúlgur fjár frá fyrirtækjum og bönkum og hefur víðtæk og djúp tengsl við viðskiptalífið sem sömu þingmenn taka svo að sér að hafa aðkomu að löggjöf um. Nægir að nefna áratugatengsl Sjálfstæðisflokksins við LÍÚ og tengslin við Landsbankann eftir að hann var einkavæddur til vina flokksins, vina sem fyrrverandi formaður flokksins og forsætisráðherra þjóðarinnar talaði stoltur um að kæmu á hans fund, jafnvel oft í viku hverri. Einnig er rétt að minna á tengsl fyrrverandi varaformanns Sjálfstæðisflokksins við bankakerfið í gegnum hjúskap þar sem tæplega 900 millj. kr. lán sem þarf ekki að borga til baka rataði í faðm fjölskyldunnar. 900 millj. kr. eru árslaun verkamanns í um 300 ár. Áhuginn á að endurheimta traust þjóðarinnar með athöfnum er augljóslega ekki til staðar hjá öllum þingmönnum þessa þings, hefur alla vega ekki verið fram að þessu.

Það er því brýnt að þær úrbætur sem nefndin náði samstöðu um nái fram að ganga og að samstaða náist um siðareglur og e.t.v. einhvers konar siðaráð fyrir Alþingi og alþingismenn. Siðaráð þetta gæti verið álitsgjafi þingsins um öll þau álitamál er snúa að þingmönnum og Alþingi og sem þingmönnum sjálfum er ekki endilega best treystandi til að afgreiða. Hér mætti nefna mál eins og fjármál stjórnmálaflokka og stjórnmálamanna, aðkomu þingmanna með tengsl við viðskiptalífið eða hagsmunasamtök að ýmiss konar löggjöf, sem og þá sjálftöku sem á sér stað í fjárlögum hvers árs þegar sumir stjórnmálaflokkar úthluta sjálfum sér hundruðum milljóna króna á ári af almannafé umræðulaust.

Virðulegur forseti. Eins og fram kemur í skýrslu nefndarinnar hefur stjórnsýslan brugðist mjög víða og Stjórnarráðið sjálft, þ.e. forsætis-, fjármála- og viðskiptaráðuneytin, hringsnúist stefnulaust í marga mánuði í aðdraganda hrunsins vegna þess að stjórnmálaflokkarnir sjálfir áttu svo mikið undir því að allt færi vel. Hér koma skýrt fram afleiðingarnar af því að hafa flokkspólitíska stjórnsýslu og stjórnarráð þar sem oftar en ekki er ráðið í stöður eftir flokksskírteinum fremur en hæfi, stjórnsýslu og Stjórnarráð sem þjónar fyrst og fremst ráðherrum og þingflokkum á þingi en hefur ekki hagsmuni almennings að leiðarljósi. Það var þetta Stjórnarráð og þessi stjórnsýsla auk ráðherranna og fjölda þingmanna sem leyndi því fyrir almenningi í a.m.k. átta mánuði að hér væri væntanlegt hrun. Þetta sama Stjórnarráð og þessi sama stjórnsýsla horfðu á almenning mánuðum saman taka íbúðalán á kjörum sem vitað var að aldrei mundu standast og sem mundu keyra þessar sömu fjölskyldur í þrot á örskotsstundu þegar allt hryndi. Þetta sama Stjórnarráð og þessi stjórnsýsla gerðu ekkert til að gæta að almannahag í þessu máli. Það er því þetta sama Stjórnarráð og þessi sama stjórnsýsla sem bera ekki síður ábyrgð á hörmungum fólks en fjárglæframennirnir og ráðherrarnir sem verða, ef Alþingi stendur undir nafni, ákærðir innan nokkurra daga.

Virðulegur forseti. Skýrsla þingmannanefndarinnar er dapurleg lesning þegar kemur að stjórnsýslunni og vert að hafa hluta hennar eftir hér í ræðustól. Á bls. 8 segir t.d., með leyfi forseta:

„Rík tilhneiging var til að túlka valdheimildir þröngt og nýta þær ekki. Vettvangsathuganir þekktust varla, athugasemdum regluvarða og innri endurskoðenda var ekki fylgt eftir og eftirlitsaðilar höfðu litla sem enga yfirsýn yfir kerfisáhættuna í fjármálakerfinu. Bönkum var auðveldað að fara sínu fram og sniðganga reglur og stjórnvöld og jafnvel eru þess dæmi að alvarleg brot á lögum sættu ekki kæru til valdstjórnar. […]

Þá átelur þingmannanefndin að ekkert mat hafi farið fram af hálfu íslenskra eftirlitsaðila á fjármögnunarleiðum bankanna og hvaða áhætta kynni að fylgja þeim fyrir fjármálakerfi Íslands.“

Einnig kemur fram í skýrslu nefndarinnar að Seðlabankinn hafi ekki kallað eftir nauðsynlegum upplýsingum frá Fjármálaeftirlitinu og að aðalbankastjóra og starfsmönnum hafi ekki verið kunnugt um heimildir bankans sem hann átti þó að starfa eftir. Einnig virkar einkennilega sú ákvörðun formanns bankastjórnarinnar að hætta reglubundnum samskiptum við forsvarsmenn bankanna, ákvörðun sem virðist stafa af mismunandi skilningi á hlutverki fundanna hjá Seðlabankanum annars vegar og bönkunum hins vegar. Kemst þingmannanefndin að þeirri niðurstöðu að pólitískar stöðuveitingar, svo sem hafa verið viðhafðar við val seðlabankastjóra, séu ekki æskileg skipan mála.

Fjármálaeftirlitið hefur einnig brugðist að mati nefndarinnar og starfsmenn þess sýndu ekki þá festu og ákveðni sem til þurfti við úrlausn og eftirfylgni mála. Sérstaklega er eftirtektarvert það afskiptaleysi sem Fjármálaeftirlitið sýndi Tryggingarsjóði innstæðueigenda, afskiptaleysi sem á endanum kostaði almenning á Íslandi stórfé og sér ekki fyrir endann á vegna t.d. Icesave.

Um starfshætti í forsætis-, fjármála- og viðskiptaráðuneytum tekur þingmannanefndin undir með rannsóknarnefndinni um að ýmislegt aðfinnsluvert sé við stjórnsýsluna og segir m.a., með leyfi forseta:

„Almennt var ekki til að dreifa innan ráðuneytanna mörgum starfsmönnum með sérþekkingu sem gerði þeim kleift að takast á við verkefni af þeim toga sem aðdragandi bankahrunsins hafði í för með sér, t.d. var ekki ráðinn sérstakur efnahagsráðgjafi í forsætisráðuneytið fyrr en 1. ágúst 2008. Rannsóknarnefndin segir að íslenska stjórnkerfið hafi verið illa í stakk búið til að takast á við fjármálaáföll ársins 2008 og augljóslega þurfi að fjölga í hópi vel menntaðra og þjálfaðra starfsmanna sem hafa getu til að takast á við flókin verkefni. Það verði varla gert á annan hátt en að sköpuð séu þau starfsskilyrði í Stjórnarráði Íslands að þangað fáist til starfa fólk sem hefur þessa kosti til að bera. Gengið er út frá því að hinir ópólitísku embættismenn séu sérfræðingar á sínu sviði hvað varðar menntun og reynslu. Þeim er ætlað að bera uppi skilvirka og málefnalega stjórnsýslu í þágu almennings.“

Einnig segir á blaðsíðu 11, með leyfi forseta:

„Það er mat þingmannanefndarinnar að skýrsla rannsóknarnefndar Alþingis sé áfellisdómur yfir íslenskri stjórnsýslu, verklagi hennar og skorti á formfestu jafnt í ráðuneytum sem sjálfstæðum stofnunum sem undir ráðuneytin heyra. Svo virðist sem aðilar innan stjórnsýslunnar telji sig ekki þurfa að standa skil á ákvörðunum sínum og axla ábyrgð, eins og fram kemur í skýrslu rannsóknarnefndarinnar. Vegna smæðar samfélagsins skiptir formfesta, skráning upplýsinga, verkferlar, tímamörk og skýr ábyrgðarsvið enn meira máli en í stærri samfélögum. Í ljós kemur að upplýsingaskylda ráðuneyta og stofnana, innbyrðis og út á við, virðist ekki hafa verið virk né heldur frumkvæðisskylda, gagnsæi og rekjanleiki. […]

Oddvitaræðið og verklag þess sem tíðkast hefur í íslenskum stjórnmálum undanfarna áratugi dregur úr samábyrgð, veikir fagráðherra og Alþingi og dæmi eru um að mikilvægar ákvarðanir hafi verið teknar án umræðna í ríkisstjórn. Slíkt verklag er óásættanlegt.“

Frú forseti. Slík stjórnsýsla sem hér er lýst er í einu orði sagt hörmuleg, ekki síst þegar t.d. er haft er í huga að árið 2001 var sett á stofn í Seðlabanka Íslands sérstakt fjármálastöðugleikasvið með svo færum og hátt launuðum starfsmönnum að hækka þurfti laun bankastjóranna þriggja í kjölfarið. Eina starf þessa nýja sviðs og starfsmanna þess var að fylgjast með fjármálastöðugleika á Íslandi — eina starfið. Gefnar voru út a.m.k. tvær viðamiklar skýrslur á ári um fjármálastöðugleika og alveg fram á mitt ár 2008 var hvergi nokkurs staðar hægt að merkja að eitthvert vandamál væri í aðsigi í íslensku fjármálalífi. Hér hrundi svo fjármálakerfið til grunna fyrir tæpum tveimur árum og Seðlabankinn hefur enn ekki verið rannsakaður. Allt sama fólkið og starfaði þar fram að hruni er þar enn nema bankastjórarnir og fjármálastöðugleikasviðið líka. Það er þó rétt að geta þess að eina nóttina þegar enginn sá til að nafninu var breytt í fjármálasvið. Þetta eru staðreyndirnar og þetta eru lausnirnar sem boðið hefur verið upp á hingað til.

Þá kemur fram hér að ofan að Seðlabankinn hafi veitt víðtæk veðlán, þar á meðal lánað ríkisskuldabréf gegnum deild sem heitir lánamál ríkisins með veði í verðlausum pappírum. Þess má geta að deildin lánamál ríkisins hét áður Lánasýsla ríkisins og var sjálfstæð fagstofnun sem sá um skuldastýringu ríkissjóðs. Lánasýsla ríkisins hafði verið stofnsett á sínum tíma eftir langan aðdraganda þar sem ákveðið var að færa skuldastýringu ríkissjóðs inn í faglegt umhverfi. Það var gert með hliðsjón af því sem var að gerast í nágrannalöndum Íslands og sem rannsóknir Efnahagssamvinnu- og þróunarstofnunarinnar, OECD, sýndu að gæfu góða raun og sem OECD mælti með sem svokölluðum „best practices“ í skuldastýringu ríkissjóða. Vegna áralangrar andstöðu skrifstofustjóra í fjármálaráðuneytinu við Lánasýsluna, andstöðu sem aldrei hefur upplýst hvers vegna var, sem og vegna áhuga Seðlabankans á að fá meiri völd var Lánasýsla ríkisins lögð niður þann 1. október 2007.

Athyglisvert er að lesa rök þáverandi fjármálaráðherra Árna Mathiesens með þessari breytingu en þar kemur fram að verið sé að færa skuldastýringu ríkissjóðs til sambærilegs umhverfis og væri í nágrannalöndum, eins og Danmörku. Rétt er að geta þess að það er rétt að í Danmörku er skuldastýring ríkissjóðs í sérdeild í danska seðlabankanum. Það sem fjármálaráðherrann fyrrverandi og skrifstofustjóri hans sögðu hins vegar ekki er að OECD notar Danmörku sem dæmi um hvernig skuldastýringu ríkissjóða á ekki að vera fyrir komið.

Þessi stofnun þar sem starfsmenn voru nú sviptir sínu sjálfstæða fagumhverfi og komnir undir stjórn Davíðs Oddssonar lánaði svo fúlgur fjár ríkisverðbréfa til bankanna gegn ónýtum veðum. Enn eitt dæmið um stjórnarráð og stjórnsýslu sem brugðust algerlega og hefur enn ekki verið rannsökuð.

Frú forseti. Sem betur fer leggur þingmannanefndin til að fram fari stjórnsýsluúttekt á Seðlabanka Íslands og Fjármálaeftirlitinu, úttekt sem Hreyfingin hefur ítrekað kallað eftir á vettvangi fjárlaganefndar og forsætisnefndar í heilt ár en ekki fengið undirtektir við. Þessu til viðbótar mun Hreyfingin leggja til að stjórnsýsluúttekt verði einnig gerð á starfsháttum forsætis-, fjármála- og viðskiptaráðuneyta í aðdraganda hrunsins og eftir það.

Frekari niðurstöður þingmannanefndarinnar eru t.d. að fram fari endurskoðun á stjórnsýslulögum, upplýsingalögum og lögum um Stjórnarráð Íslands og að fram komi hvaða reglur eigi að gilda um pólitíska starfsmenn ráðherra. Nefndin leggur einnig til að brýnt sé að í ráðuneytum sé til staðar sú fagþekking og reynsla sem nauðsynleg er til að sinna þeim verkefnum sem ráðuneytum ber og að ætíð sé ráðið í stöður embættismanna á faglegum forsendum.

Þingmannanefndin fjallar einnig mikið um aðkomu fyrirtækja að háskólum og þær hættur sem felast í því að fyrirtæki eða hagsmunasamtök kosti skýrslur, stofnanir eða stöður á háskólastigi. Skýrsla rannsóknarnefndarinnar fjallar einnig um siðferði út frá ýmsum sjónarhornum og leggur áherslu á að menntun í siðfræði verði gert hærra undir höfði. Hreyfingin telur að ein meginorsök vanburða umræðuhefðar í samfélaginu og á Alþingi liggi í menntunarleysi á sviði heimspeki þar sem rökhugsun og siðfræði eru viðfangsefni. Menntun á Íslandi hefur í mjög auknum mæli færst yfir í að þjálfa upp vinnuafl frekar en að mennta einstaklingana. Stefna sem á endanum leiðir til, og hefur í rauninni að einhverju leyti gert, illa menntaðs samfélags. Hér verður að gera mun á magni og gæðum því að þótt Íslendingar sjálfir telji sig mikið menntaða þjóð er hægt að færa rök fyrir því að þjóðin sé það sem kallað er mikið illa menntuð. Því mun Hreyfingin leggja fram viðbótartillögu um að Alþingi feli menntamálaráðherra að beita sér fyrir breytingum á námskrám grunnskóla og framhaldsskóla þannig að kennsla í heimspeki verði sett á viðeigandi stall og verði að meðaltali kenndur a.m.k. einn áfangi í heimspeki á hverju skólaári á báðum skólastigum.

Virðulegur forseti. Þann 20. janúar 2009 hófst hér fyrir utan þinghúsið hin svokallaða búsáhaldabylting með aðalslagorðið „vanhæf ríkisstjórn“. Með þrautseigju sem varði í sex sólarhringa, utan dyra í íslenskum vetri, tókst okkur að koma ríkisstjórninni frá.

Skýrsla rannsóknarnefndar Alþingis sýndi svo ekki varð um villst að búsáhaldabyltingin átti rétt á sér og þótt fyrr hefði verið. Niðurstaða þingmannanefndar Alþingis sýnir einnig að búsáhaldabyltingin átti rétt á sér og þótt fyrr hefði verið. Ef Alþingi samþykkir tillögur þingmannanefndarinnar mun Alþingi sjálft hafa sýnt að búsáhaldabyltingin átti rétt á sér.

Virðulegur forseti. Búsáhaldabyltingin var aðhaldið sem almenningur taldi sig þurfa að veita stjórnvöldum. Það aðhald virkaði og það var réttlætanlegt. Næsta skref hlýtur því að vera að gera almenningi kleift að veita Alþingi og stjórnvöldum aðhald með siðmenntaðri hætti en að standa hér fyrir utan og öskra og kasta drasli í húsið. Alþingi þarf að samþykkja lög um að tiltekinn hluti kjósenda geti með undirskrift sinni krafist þjóðaratkvæðagreiðslu um tiltekið mál og þar er vantraust á sitjandi stjórnvöld hverju sinni ekki undanskilið. Þá fyrst verður Alþingi traustsins vert og þá mun fólkið treysta Alþingi, en fyrst verður Alþingi að treysta fólkinu.

Frú forseti. Vorið 2009 komu 27 nýir þingmenn til starfa á Alþingi. 23 þeirra gengu beint í björg fjórflokksins og einn gekk í Vinstri græna. Nú reynir á þessa nýju þingmenn að stíga út úr bjargi flokksræðisins og krefjast þess að tillögur þingmannanefndarinnar verði samþykktar og að þeim verði fylgt eftir.

Þá, og þá fyrst, er hægt að segja að Alþingi þjóðarinnar sé á réttri leið, á réttri leið til að verða betra Alþingi og á réttri leið til að auka traust þjóðarinnar á þinginu. Þó að um langan veg sé að ræða erum við þó á réttri leið.

Loksins.