stefnuræða forsætisráðherra og umræður um hana.

Virðulegur forseti. Góðir landsmenn. Við höfum lifað óvenjulega pólitíska tíma undanfarin ár og þessi árstími er óvenjulegur til að eiga umræður um stefnuræðu forsætisráðherra. Og vissulega er þessi ríkisstjórn þriggja flokka óvenjuleg að því leyti að þeir hafa aldrei starfað saman áður, allir þrír, að stjórn landsmálanna. Hún snýst um ákveðin lykilverkefni sem við öll metum svo mikilvæg fyrir fólkið í landinu að við teljum það forsendu fyrir svo breiðu samstarfi. Um leið endurspeglar stjórnin niðurstöður tvennra síðustu alþingiskosninga sem haldnar voru með skömmu millibili og skiluðu ekki afgerandi meiri hluta til hægri eða vinstri.

Sagt hefur verið að það sé auðvelt að dæma stjórnmálamenn út frá hugsjónum þeirra en mikilvægari dómur sé sá sem falli um þær málamiðlanir sem þeir gera. Málamiðlanir eru ekki í eðli sínu góðar eða slæmar. Og stundum þarf að fórna minni hagsmunum fyrir meiri en niðurstaðan þarf hins vegar að vera samfélaginu í heild til heilla. Markmið þessarar ríkisstjórnar er fyrst og fremst að koma til móts við ákall almennings um að sú hagsæld sem hér hefur verið á undanförnum árum skili sér í ríkari mæli til samfélagsins, fyrst og fremst til uppbyggingar heilbrigðis- og menntakerfis, en einnig hinna efnislegu innviða, þess sem við öll sem búum í þessu landi eigum saman.

Sáttmáli ríkisstjórnarinnar fjallar um leiðir til að ná fram félagslegum, efnahagslegum og pólitískum stöðugleika sem tryggir góð lífskjör til framtíðar fyrir venjulegt fólk. Hann ber vitni ágætri stöðu efnahagsmála en jafnframt þeim miklu viðfangsefnum sem blasa við í uppbyggingu samfélagsinnviða og þeirri félagslegu sátt sem þjóðin hefur kallað eftir. Megináherslur ríkisstjórnarinnar eins og þær birtast í stjórnarsáttmála eru sterkt samfélag, þróttmikið efnahagslíf, umhverfi og loftslag, nýsköpun og rannsóknir, jöfn tækifæri, lýðræði og gagnsæi og alþjóðamál.

Viðfangsefni þessarar ríkisstjórnar snúast þó ekki einungis um þau lykilverkefni sem ég nefndi hér. Verkefni þeirra flokka sem skipa ríkisstjórnina, sem og allra annarra flokka á Alþingi, hlýtur að vera það að byggja upp traust á stjórnmálum og Alþingi. Nú er senn áratugur liðinn frá hruni, efnahagur landsins hefur vænkast en traust almennings á Alþingi og stofnunum samfélagsins er enn umtalsvert minna en fyrir áratug og það er alvarleg staða fyrir lýðræðið á Íslandi.

Ábyrgð stjórnarmeirihlutans hér er mikil. Ekki aðeins er mikilvægt að breyta umræðunni, heldur þarf að tryggja gagnsæi og traust. Þess vegna munum við leggja áherslu á að læra af reynslu undanfarinna ára og líta til alþjóðlegra viðmiða, t.d. þegar kemur að endurskoðun siðareglna og reglna um hagsmunaskráningu. Gott talsamband stjórnvalda og fjölmiðla er líka lykilþáttur í þessu verkefni og það er mikilvægt að við reynum að skapa samstöðu um það hvernig við leiðum mikilvæg mál til lykta. Ég nefni heildarendurskoðun stjórnarskrárinnar í því samhengi sem hefur verið eitt stærsta pólitíska þrætuepli undanfarinna ára.

Við megum aldrei gleyma því að orðið minister þýðir þjónn á latínu en ekki herra eins og innlend hefð er fyrir að láta okkur sem skipum ríkisstjórn heita. En traust á stjórnmálum og Alþingi getur aldrei einungis verið á ábyrgð meiri hlutans — það þekkjum við sem hvað lengstum tíma höfum eytt í stjórnarandstöðu á Alþingi — það er verkefni okkar allra, allra þingmanna á Alþingi Íslendinga.

Góðir landsmenn. Ríkisstjórnin ætlar að gera betur í loftslagsmálum en Parísarsamkomulagið gerir ráð fyrir og stefna að kolefnishlutlausu Íslandi í síðasta lagi árið 2040. Það er frumskylda okkar að leggja mikinn metnað í þetta stærsta viðfangsefni mannkyns. Í sáttmálanum er kveðið á um fjöldamörg verkefni og úrbætur tengdar umhverfis- og loftslagsmálum og strax verður ráðist í að skipa loftslagsráð samkvæmt samþykkt Alþingis sem mun gegna lykilhlutverki við að smíða vegvísi fyrir samfélagið inn í kolefnishlutlausa framtíð.

Loftslagsmálin krefjast samstarfs allra; stjórnvalda, atvinnulífs og almennings. Grundvallaratriðið þar er að draga úr losun gróðurhúsalofttegunda frá öllum geirum samfélagsins en líka að nýta endurheimt vistkerfa, þar með talið votlendis og skóga, til kolefnisbindingar og nýta tæknina til að styðja við þessi markmið.

Mótun langtímaorkustefnu er annar lykilþáttur í loftslagsmálum en tengist líka náttúruvernd þar sem miklu skiptir við orkunýtingu framtíðar að stjórnvöld hafi sýn á það hvernig eigi að nýta þá orku sem við virkjum. Ný ríkisstjórn leggur áherslu á miðhálendisþjóðgarð og friðlýsingar þeirra svæða sem þegar hefur verið skipað í verndarflokk rammaáætlunar. Við erum á leið inn í nýja tíma í umhverfis- og náttúruverndarmálum. Ótrúlegar breytingar hafa orðið til góðs á viðhorfum manna á undanförnum áratug og þær breytingar mátti skýrt skynja á fundi þjóðarleiðtoga í París fyrr í þessari viku þar sem gjörla mátti sjá að þjóðir heimsins eru farnar að forgangsraða loftslagsmálunum efst á sína dagskrá.

Kæru landsmenn. Gerður Kristný orti svo um kinnhestinn sem Gunnar rak Hallgerði:

Bylting kvenna á samfélagsmiðlum undanfarin misseri rýfur aldalanga þögn. Þar erum við hvergi nærri komin á endastöð. Langtímaverkefnið snýst um að breyta viðteknum skoðunum sem hafa viðhaldið lakari stöðu kvenna um aldir. Eitt kjörtímabil verður bara örstutt spor á þeirri vegferð.

Og það er við hæfi að minnast þess að í dag er fæðingardagur Ingibjargar H. Bjarnason, fyrstu konunnar sem var kjörin á þing, árið 1922, og styttan af henni hérna fyrir utan minnir okkur á hve mikilvæg þessi barátta hefur verið og hve langan tíma hún hefur tekið, að ná jöfnum rétti kynjanna.

Bráðaverkefnið í þessum málum verður aðgerðaáætlun um úrbætur í meðferð kynferðisbrota þar sem styrktir verða innviðir réttarvörslukerfisins og jafnframt verður lagaumhverfi kynferðisbrota rýnt með það að markmiði að styrkja stöðu kærenda. Lögð verður áhersla á fræðslu og forvarnir og bættar aðstæður til að styðja brotaþola um land allt innan heilbrigðiskerfisins.

En jafnrétti snýst auðvitað um margt fleira. Sáttmáli ríkisstjórnarinnar leggur ríka áherslu á jöfn tækifæri — Ísland á að vera land tækifæranna fyrir alla og það kallar á margvíslegar aðgerðir sem lúta að því að berjast gegn launamun kynjanna, gera betur í málefnum hinsegin fólks, tryggja samfélagslega þátttöku allra og að efnahagur, búseta, aldur eða fötlun hindri fólk ekki í að nýta þau tækifæri sem íslenskt samfélag hefur upp á að bjóða.

Síðast en ekki síst snýst jafnrétti um jöfn tækifæri ólíkra stétta. Þar verður ekki hjá því komist að endurskoða samfélagskerfið. Margir hafa bent á að langt sé á milli þeirra flokka sem skipa ríkisstjórnina í þeim efnum, ekki síst þegar kemur að jöfnunarhlutverki skattkerfisins. Þær skattbreytingar sem eru lagðar til í upphafi kjörtímabils miða að því að gera skattkerfið réttlátara óháð uppruna tekna. Áhersla þessarar ríkisstjórnar á að byggja upp samfélagslega innviði þjónar því markmiði að jafna kjör og aðstæður þeirra sem hér búa. Þá ætlar ríkisstjórnin einnig að taka málefni tekjulægstu hópanna föstum tökum, gera úttekt á stöðu þeirra og vinna að því að bæta hana, ekki síst þeirra barna sem búa við fátækt. Fátækt á einfaldlega ekki að vera til staðar í jafn ríku samfélagi og við eigum hér saman.

Kjarninn í sterku samfélagi er hinir samfélagslegu innviðir: heilbrigðisþjónusta, velferðarþjónusta, löggæsla og húsnæðismál sem veita öryggi og skjól, menntun, vísindi, menning, skapandi greinar og íþróttir sem auðga andann og byggja okkur upp sem samfélag og samgöngur, fjarskipti og byggðamál sem styrkja stoðir blómlegra byggða um land allt.

Á öllum þessum sviðum mun ríkisstjórnin kappkosta að skila betra búi en hún tók við.

Heilbrigðismálin eru þjóðinni eðlilega hugleikin. Það er eðlileg krafa að íslenska heilbrigðiskerfið standist samanburð við það besta sem gerist í heiminum. Allir landsmenn eiga að fá notið góðrar þjónustu, óháð efnahag og búsetu og mun ríkisstjórnin leggja áhersla á að draga úr kostnaði sjúklinga, bæta geðheilbrigðisþjónustu sérstaklega og forvarnir og byggja upp hjúkrunarrými. Í fjárlagafrumvarpinu sem lagt var fram í dag er lögð sérstök áhersla á heilbrigðismál en nánari uppbygging hennar mun svo koma fram í þeirri fjármálaáætlun sem verður lögð fyrir þingið í lok mars á næsta ári.

Í menntamálum verður ráðist í stórsókn. Fjárframlög til háskóla munu ná meðaltali OECD-ríkjanna árið 2020 og stefnt verður að því að þau nái meðaltali Norðurlandanna fyrir árið 2025. Iðn-, verk- og starfsnám verður eflt og rekstur framhaldsskólanna styrktur í takt við það sem þeim var lofað í fjármálaáætlun þarsíðustu ríkisstjórnar. Aðgerðaáætlun um máltækni verður fjármögnuð sem er alveg gríðarlega mikilvægt mál til að íslenskan geti orðið gjaldgeng í stafrænum heimi. Þar erum við beinlínis í kapphlaupi við tímann enda hafa tækniframfarir verið hraðar.

Efnahagslegur styrkur hlýtur ávallt að fara saman við félagslegan stöðugleika, velsæld og lífsgæði. Ábyrg stjórn efnahagsmála er þannig lykilþáttur í að tryggja sjálfbært samfélag þar sem efnahagslíf, samfélagsþróun og umhverfismál eru í jafnvægi og ef við lítum til sögunnar hefur það jafnvægi oft verið vandfundið hér á landi. Þó að fólkið í landinu hafi á undanförnum misserum notið aukins kaupmáttar, sterkara gengis og lágrar verðbólgu finna um leið útflutningsfyrirtækin fyrir lakari samkeppnisstöðu vegna launakostnaðar og gengisþróunar. Því er mikilvægt til lengri tíma að treysta undirstöður í ríkisfjármálum, m.a. með stofnun Þjóðarsjóðs um arðinn af orkuauðlindum. Til framtíðar kunna fleiri auðlindir að bætast í þann sjóð.

Þróttmikið efnahagslíf byggist á fjölbreyttu atvinnulífi þar sem áhersla er lögð á aukna þekkingu og verðmætasköpun og sjálfbæra þróun. Undirstöðurnar þurfa að vera traustar; sjálfbær sjávarútvegur og ferðaþjónusta, umhverfisvænn landbúnaður, traust og heilbrigt fjármálakerfi og öflugt rannsókna- og nýsköpunarstarf. Þróttmikið efnahagslíf er nauðsynlegt til að samfélagið geti búið sig undir að mæta þeim áskorunum og nýta þau tækifæri sem felast í sífellt örari tæknibreytingum en í framtíðinni mun velmegun á Íslandi grundvallast á hugviti, sköpun og þekkingu.

Ég hef nú á fyrstu dögum mínum sem forsætisráðherra hitt forystumenn heildarsamtaka á vinnumarkaði en farsælt samstarf stjórnvalda og aðila vinnumarkaðarins er forsenda þess að hægt sé að byggja hér upp félagslegan og efnahagslegan stöðugleika. Komandi kjarasamningar munu ráða miklu um efnahagslega þróun komandi missera og ára og þar leggja stjórnvöld áherslu á að tryggja efnahagslegan stöðugleika en ásamt því sé mikilvægt að treysta hinar félagslegu stoðir og vinna með sem flestum að ábyrgum vinnumarkaði þar sem úrbóta er þörf til að tryggja og verja og efla réttindi launafólks í landinu, réttindi vinnandi fólks í þessu landi. Það er mikilvægt að endurskoða húsnæðisstuðning hins opinbera og leggja línur að framtíðarsýn í þeim efnum þannig að hann nýtist sem best, ekki síst ungu fólki og tekjulágu. Stefnt er að því að lengja fæðingarorlof og hækka greiðslur og sömuleiðis er til skoðunar að lækka lægra skattþrep tekjuskattskerfisins við komandi kjarasamningagerð til að bæta kjörin í landinu.

Ég legg áherslu á að unnið verði hratt að því í samstarfi við heildarsamtök örorkulífeyrisþega að endurskoða þann hluta almannatryggingakerfisins sem lýtur að þeim til að tryggja mannsæmandi kjör og hvetja til samfélagsþátttöku öryrkja. Frítekjumark vegna atvinnutekna aldraðra verður hækkað strax á næsta ári en þetta var ein af lykilkröfum aldraðra fyrir kosningar og þá verður dregið úr kostnaði aldraðra og örorkulífeyrisþega við tannlækningar strax á næsta ári sem er mál sem lengi hefur verið beðið eftir og mikið kallað eftir í þessum sal.

Í alþjóðamálum eru blikur á lofti. Það var dapurlegt á dögunum að sjá forseta Bandaríkjanna lýsa því yfir að Bandaríkin teldu Jerúsalem nú höfuðborg Ísraels. Það mun gera það enn erfiðara að koma á friði á þessu svæði. Íslensk stjórnvöld munu halda áfram að tala fyrir friðsamlegum lausnum í deilu Palestínumanna og Ísraela og þar erum við sammála nágrannaþjóðum okkar. Við Íslendingar eigum að gera hvað við getum til að láta gott af okkur leiða á alþjóðavettvangi sem herlaus þjóð og málflytjendur friðsamlegra lausna. Ríkisstjórnin hyggst gera betur í alþjóðlegri þróunarsamvinnu og móttöku flóttamanna sem hvort tveggja skiptir máli í hinu stóra samhengi til að stuðla að friðsamlegri heimi.

Kæru landsmenn. Ég hef hér í kvöld einbeitt mér að því sem ég tel, sem og ríkisstjórnin, að megi gera betur í samfélagi okkar en um leið er svo ótal margt sem gengur okkur í haginn. Í augum alþjóðasamfélagsins erum við að mörgu leyti fyrirmyndarþjóðfélag og við eigum að gleðjast yfir því þegar vel gengur. Hugur þjóðarinnar verður í Rússlandi næsta sumar þegar íslenska karlalandsliðið í knattspyrnu mun etja kappi við önnur bestu lið heims. Aldrei hefur fámennari þjóð átt lið á HM karla í knattspyrnu. Hver veit nema kvennalandsliðinu takist slíkt hið sama á HM í Frakklandi 2019? Og hver hefði átt von á því fyrir tíu árum? Ef það er eitthvað sem ég hef lært persónulega á þeim áratug sem ég hef setið á Alþingi er það það að maður veit sjaldnast hvað gerist næst. Það á bæði við um vinnudagana hér á þingi sem oft fela í sér óvæntar uppákomur en líka samfélagsþróunina almennt. Oft höfum við Íslendingar orðið fyrir óvæntum og þungum búsifjum en við höfum jafnan unnið okkur upp úr þeim. Hitt veit ég að ef framtíðarsýnin er skýr, ef allir leggjast á eitt, eru meiri möguleikar en minni á að ná góðum árangri. Ég el þá von í brjósti að í lok þessa kjörtímabils höfum við öll hér inni með verkum okkar aukið traust á stofnunum samfélagsins, ekki síst Alþingi Íslendinga. Þar mun skipta mestu að við náum betur að vinna saman að farsæld fjöldans.

Við Íslendingar munum fagna 100 ára fullveldi á næsta ári og þeim stórkostlegu framförum sem Íslendingar hafa náð á aðeins einni öld. Það er alveg ótrúlegt að kynna sér sögu fullveldisins þegar hugsað er til þess að hún hefur ekki varað lengur en eina mannsævi. Einn okkar landsmanna sem hefur lifað allan fullveldistímann, Stefán Þorleifsson, 101 árs, er sá sem ók fyrstur í gegnum Norðfjarðargöngin þegar þau voru vígð fyrir skömmu. Við það tækifæri sagði Stefán m.a.:

„Að hugsa um framtíðina, það eiga allir að gera. Það er skylda hvers manns að reyna að skilja þannig við þjóðfélagið að það sé gott fyrir þá sem taka við.“

Höfum þessi orð í huga, nú þegar við hefjum störf okkar á nýju kjörtímabili. — Góðar stundir.