jöfn meðferð á vinnumarkaði.
Virðulegur forseti. Þá mæli ég fyrir seinna málinu, sem má reyndar segja að efnisleg umræða hafi verið byrjuð um áðan þegar menn voru að bera saman þessi tvö mál. En þetta mál fjallar um jafna meðferð á vinnumarkaði, eins og virðulegur forseti kom réttilega inn á.
Markmið frumvarpsins er að þátttakendum á vinnumarkaði verði ekki mismunað hvorki beint né óbeint á grundvelli fötlunar, skertrar starfsgetu, aldurs, kynþáttar, þjóðernisuppruna, trúar, lífsskoðunar, kynhneigðar, kynvitundar, kyneinkenna eða kyntjáningar. Er þar með stefnt að því að vinna gegn mismunun og koma á og viðhalda jafnri meðferð á vinnumarkaði.
Frumvarp þetta er endurflutt, en það var lagt fram áður af hv. þáverandi félagsmálaráðherra, eins og fram hefur komið, á síðasta löggjafarþingi 2016–2017. Þá náðist ekki að ljúka afgreiðslu þess, en vona ég að mál þetta fái málefnalega umræðu í þinginu þannig að það geti orðið að lögum áður en við höldum inn í sumarið.
Starfsmenn velferðarráðuneytisins fóru yfir umsagnir sem höfðu borist Alþingi við meðferð málsins í fyrra og var tekið tillit til þeirra athugasemda eftir því sem við átti. Ein helsta efnislega breytingin sem gerð hefur verið á frumvarpinu frá því það var lagt fram áður er að kyneinkennum og kyntjáningu hefur verið bætt við þá þætti sem geta leitt til mismununar er frumvarp þetta tekur á. Þessi breyting er í samræmi við stjórnarsáttmála ríkisstjórnarinnar um að Ísland eigi að vera land tækifæranna fyrir alla og einstaklingar skuli njóta jafnréttis fyrir lögum óháð kynhneigð, kynvitund, kyneinkennum eða kyntjáningu.
Gerð þessa frumvarps hefur átt sér þó nokkurn aðdraganda, en það byggist á efni Evróputilskipana frá árinu 2000. Þessar tilskipanir heyra ekki formlega undir samninginn um Evrópska efnahagssvæði, en í ársbyrjun 2003 samþykkti ríkisstjórn Íslands að íslensk löggjöf yrði aðlöguð að efni tilskipunar til að tryggja einsleitni á innri markaði innan svæðisins.
Þess ber jafnframt að geta að mannréttindaráð Sameinuðu þjóðanna og sérfræðinganefnd félagssáttmála Evrópu hafa gert ríka kröfu til íslenskra stjórnvalda um að löggjöf um bann við mismunun á grundvelli þeirra þátta sem framangreindar tilskipanir taka til verði sett hér á landi. Hafa brot íslenska ríkisins gegn félagsmálasáttmála Evrópu vegna þessa ítrekað verið til umfjöllunar í eftirlitsnefnd félagsmálasáttmála Evrópu. Þess ber einnig að geta að öll 28 ríki Evrópusambandsins auk fleiri ríkja, til að mynda Noregs, eins og ég kom að í ræðu við fyrra mál, hafa innleitt þær tilskipanir. Flest ríki Evrópusambandsins hafa sett reglur sem kveða á um víðtækari vernd en skylda er samkvæmt tilskipunum. Ég tel því talsverða hættu á því að Ísland hafi dregist aftur úr hvað varðar vernd þeirra einstaklinga sem tilskipanirnar ná til og njóti síður verndar á þeim sviðum en í öðrum ríkjum Evrópu, m.a. þeim 28 ríkjum Evrópusambandsins, auk Noregs.
Frumvarpið var samið í nánu samráði við samtök aðila vinnumarkaðarins. Jafnframt var óskað eftir umsögnum frá fjölmörgum aðilum sem láta jafnrétti sig varða. Þá fór frumvarpið í opið umsagnarferli á vef ráðuneytisins í febrúar 2014 þar sem öllum sem vildu var boðið að senda inn athugasemdir um málið. Farið var yfir allar athugasemdir sem bárust og tillit tekið til þeirra eftir því sem tilefni var til.
Virðulegur forseti. Frumvarp þetta tekur ekki til mismunandi meðferðar einstaklinga á vinnumarkaði á grundvelli ríkisfangs eða ríkisfangsleysis og hefur því hvorki áhrif á gildissvið laga um útlendinga né laga um atvinnuréttindi útlendinga. Þá er einnig vert að taka fram að áfram er heimilt að kveða á um tiltekin aldursskilyrði í tengslum við lífeyrisréttindi í lífeyrissjóðum og frumvarpið gildir ekki um réttindi og þjónustu innan opinberra kerfa, svo sem almannatryggingakerfis, félagsþjónustu sveitarfélaga, atvinnuleysistrygginga og fæðingarorlofskerfis.
Í frumvarpinu er sérstakt ákvæði um orðskýringar þar sem bæði eru skýrð hugtök til samræmis við lög um jafna stöðu og jafnan rétt kvenna og karla, t.d. bein og óbein mismunun, áreitni og launahugtakið. Enn fremur eru lagðar til skýringar á orðunum lífsskoðun, fötlun, skert starfsgeta, aldur, kynhneigð, kynvitund, kyneinkenni og kyntjáning.
Mér er fullkunnugt um að fjórar síðastnefndu ástæðurnar hafa verið í mikilli þróun á síðustu misserum og sitt sýnist hverjum í þeim efnum. Ég ætla því að eftirláta þingheimi að ræða efni þeirra nánar komi krafa þar um og frekari skilgreiningar.
Virðulegur forseti. Umræddar ástæður fyrir mismunun eru að vissu leyti ólíkar. Þannig má almennt ætla að trú, lífsskoðun, kynhneigð, kynvitund og kyneinkenni séu þættir sem ekki sé endilega auðvelt að greina. Það sem ætla má að sé sameiginlegt með þeim þáttum auk kyntjáningar er að þeir hafi almennt ekkert með starfshæfni einstaklinga að gera. Ákveðin hætta þykir á því að þeir þættir kunni að leiða til þess að einstaklingur fái ekki notið sín á eðlilegan hátt í starfi vegna neikvæðra staðalímynda sem rekja má til þeirra án tillits til einstaklingsbundinnar starfshæfni viðkomandi. Aldur, fötlun og skert starfsgeta eru hins vegar þættir sem almennt má ætla að geti haft áhrif á færni einstaklinga til að sinna ákveðnum störfum en ekki öðrum. Engu að síður er hætta á að sömu einstaklingar fái ekki sömu tækifæri til jafns við aðra til að gegna störfum sem eru við hæfi þeirra eingöngu vegna neikvæðra ímynda tengdum aldri, fötlun eða skertri starfsgetu fremur en einstaklingsbundinnar starfshæfni hlutaðeigandi. Er frumvarpi þessu ætlað að koma í veg fyrir slíka mismunun.
Ég ætla ekki að fjalla nánar um þær ástæður sem frumvarpið fjallar um, en þeim eru gerð ágæt skil í greinargerð. Ég vil þó benda á að gert er ráð fyrir að ákvæði frumvarpsins er varða mismunandi meðferð á grundvelli aldurs á innlendum vinnumarkaði taki ekki gildi fyrr en 1. júlí 2019. Ástæðan er sú að aðilar vinnumarkaðar þurfa ráðrúm til þess að skoða aldurstengdar reglur í kjarasamningum milli aðila. Þar á meðal aldurstengdar starfslokareglur og gera breytingar til samræmis við ákvæði frumvarpsins ef þörf er á.
Sérstakt ákvæði er um bann við mismunun í starfi og við ráðningu, en það gildir einnig um vinnuaðstæður og önnur starfskjör starfsmanna. Enn fremur er sérstakt ákvæði um bann við mismunun í tengslum við laun og önnur starfskjör, en þessi ákvæði eiga sér fyrirmynd í efnislega sambærilegum ákvæðum í lögum um jafna stöðu og jafnan rétt kvenna og karla. Þá er sérstakt ákvæði þar sem atvinnurekendur skuli gera viðeigandi ráðstafanir sé þeirra þörf í sérstöku tilviki til að gera fötluðum einstaklingi eða einstaklingi með skerta starfsgetu kleift að eiga aðgengi að og taka þátt í starfi, njóta framgangs í starfi eða fá þjálfun, enda séu þær ráðstafanir ekki of íþyngjandi fyrir atvinnurekanda.
Virðulegur forseti. Frumvarpið gerir ráð fyrir ákveðnum frávikum frá meginreglunni um jafna meðferð á vinnumarkaði óháð kynþætti, þjóðernisuppruna, trú, lífsskoðun, fötlun, skertri starfsgetu, aldri, kynhneigð, kynvitundar, kyneinkenna eða kyntjáningar vegna starfstengdra eiginleika eða hlutlægra þátta sem kunna að réttlæta mismunandi meðferð að uppfylltum tilteknum skilyrðum. Þar á meðal eru þau skilyrði að slíkir starfstengdir eiginleikar hafi lögmætan tilgang og gangi ekki lengra en nauðsyn krefur. Dæmi um slík tilvik eru hæfisskilyrði um líkamshreysti til að gegna ýmsum störfum, svo sem lögreglustörfum eða slökkvistörfum.
Annað mikilvægt atriði sem verður að hafa í huga er að orsakasamband verður að vera milli þeirrar mismununar sem einstaklingur telur sig hafa orðið fyrir og tilgreinds þáttar. Þannig verður að ætla að atvinnurekendur geti gert í krafti stjórnunarréttar síns áfram gripið til margs konar aðgerða sem hafa áhrif á starfsmenn án þess að þar sé um mismunun að ræða samkvæmt frumvarpinu. Í því sambandi ber jafnframt að nefna að flestir af þeim þáttum sem frumvarpið nær til geta verið þess eðlis að ekki sé alltaf unnt að ætla að atvinnurekanda sé kunnugt um þá að því er varðar starfsmenn hans. Verður því að ætla að í þeim tilfellum verði ekki talið að um mismunun hafi verið að ræða í skilningi frumvarpsins.
Þá er í frumvarpinu lögð til sama sönnunarregla og er að finna í lögum um jafna stöðu og jafnan rétt kvenna og karla. Þannig gildir að verði leiddar líkur að því að mismunun samkvæmt ákvæðum frumvarpsins hafi átt sér stað skuli sá sem talinn er hafa mismunað sýna fram á að ástæður þær sem legið hafa til grundvallar meðferðinni tengist ekki einhverjum af þeim þáttum sem frumvarpið kveður á um.
Virðulegur forseti. Frumvarpinu er ætlað að hafa þau áhrif að vinna gegn mismunun og koma á og viðhalda jafnri meðferð einstaklinga á vinnumarkaði óháð kynþætti, þjóðernisuppruna, trú, lífsskoðun, fötlun, skertri starfsgetu, aldri, kynhneigð, kynvitund, kyneinkennum og kyntjáningu. Því er ætlað að gilda um opinberar stofnanir jafnt sem fyrirtæki á almennum vinnumarkaði þannig að við töku ákvarðana um réttindi og skyldur á vinnumarkaði beri ávallt að virða meginregluna um jafna meðferð þó að mismunandi meðferð sé heimil í vissum undantekningartilvikum. Er þannig með frumvarpinu lagt til að veitt verði í fyrsta skipta hér á landi aukin réttarvernd þeim einstaklingum sem telja sér mismunað á vinnumarkaði á grundvelli annarra ástæðna en kyns.
Virðulegur forseti. Að lokinni þessari umræðu legg ég til að frumvarpinu verði vísað til allsherjar- og menntamálanefndar. Ég hvet nefndina til að fara vel yfir málið og vonast til að þingið skili því hratt og vel vegna þess að þetta er mikilvægt mál og vonandi getum við leitt það í lög á þessu þingi áður en gengið verður til sumarleyfa.
