úrskurðarnefnd umhverfis- og auðlindamála.
Frú forseti. Ég mæli fyrir frumvarpi sem ég tel, þó að það sé smátt í sniðum, geta haft mjög mikilvægar úrbætur í för með sér gagnvart málskotsrétti umhverfissamtaka og þar með alls almennings gagnvart mikilvægum ákvörðunum sem teknar eru um umhverfi okkar, framkvæmdir og líka gagnvart umhverfisspjöllum. Ég held að mjög mikilvægt sé að málið fái framgang til að veita stjórnvöldum aðhald í vernd umhverfisins.
Þetta er eitthvað sem við þurfum mjög svo á að halda og ég held að það hafi sýnt sig í gegnum árin að aðhald og aktívismi náttúruverndarsinna hafi skilað gríðarlegum árangri í vernd umhverfisins á síðustu árum. Því meiri aðgang sem við getum veitt þeim í að standa vörð um umhverfi okkar, þeim mun betra, ekki síst nú þegar mest ríður á.
Frumvarpið er unnið í góðu samstarfi og að tilstuðlan Landverndar. Hugmyndin að því kom upp eftir fund með Landvernd þegar rætt var um aðgang þessa sama félags að því að geta kært úrskurð kærunefndar um umhverfis- og auðlindamál til dómstóla. Í ljós kom að samtökin, þótt þau geti kært ákveðna hluti þangað, geta ekki kært niðurstöðu úrskurðarnefndarinnar til dómstóla eins og eðlilegt er þegar kemur að stjórnvaldsákvörðunum í flestum tilfellum.
Ég ætla að leyfa mér, frú forseti, að lesa úr greinargerð frumvarpsins því að hún gerir málinu ágætlega góð skil. Þar stendur, með leyfi forseta:
Frumvarp þetta felur í sér rýmkun á málskotsrétti umhverfisverndar-, útivistar- og hagsmunasamtaka bæði fyrir úrskurðarnefnd umhverfis- og auðlindamála og dómstólum. Lög um úrskurðarnefnd umhverfis- og auðlindamála voru sett í kjölfar þess að íslenska ríkið fullgilti svonefndan Árósasamning. Samningurinn veitir almenningi þríþætt réttindi sem mynda þrjár stoðir hans. Fyrsta stoðin leggur samningsaðilum, þ.e. stjórnvöldum viðkomandi ríkja, skyldur á herðar varðandi aðgang almennings að upplýsingum um umhverfismál. Önnur stoðin skyldar aðildarríki til að tryggja almenningi þátttöku í ákvarðanatöku sem lýtur að einstökum framkvæmdum sem hafa áhrif á umhverfið. Með þriðju stoðinni styður samningurinn framangreind réttindi með ákvæðum um aðgang að réttlátri málsmeðferð sem stuðlar að auknu vægi samningsins.
Árósasamningurinn hefur verið innleiddur í íslenska löggjöf, m.a. með ákvæðum laga nr. 130/2011, um úrskurðarnefnd umhverfis- og auðlindamála. Samkvæmt lögunum er umhverfisverndar-, útivistar- og hagsmunasamtökum heimilt að bera tilteknar ákvarðanir og, eftir atvikum, athafnaleysi undir kærunefndina án tillits til þess hvort slík samtök eigi lögvarinna hagsmuna að gæta af úrlausn málsins. Framangreind samtök geta þó einvörðungu leitað efnislegrar endurskoðunar dómstóla á niðurstöðu nefndarinnar eigi þau lögvarinna hagsmuna að gæta samkvæmt reglum einkamálaréttarfars.
Virðulegi forseti. Þetta er veruleg þrenging á getu þessara samtaka til að standa fyrir réttindum náttúrunnar og til að standa fyrir réttindum umhverfisins sem stundum á sér allt of fáa málsvara. Samtökin hafa líka töluvert betri getu til að sinna hagsmunavörslu fyrir umhverfi af þessu tagi heldur en kannski íbúar á svæðinu. Þau hafa miklu betri þekkingu og samtakamátt og hafa jafnvel einmitt eitthvert fjármagn á bak við sig og lögfræðinga að vinna fyrir sig. Þau eru því í mörgum tilfellum best til þess fallin að standa vörð um umhverfið, að standa gegn umhverfisspjöllum og standa vörð um rétt almennings til að vera í hreinu og góðu umhverfi.
En svo ég haldi áfram með nefndarálitið, með leyfi forseta:
Með frumvarpi þessu er í fyrsta lagi leitast við að rýmka kærurétt samtaka til nefndarinnar þannig að þeim sé heimilt að kæra allar þær ákvarðanir sem falla undir verksvið nefndarinnar með þeim fyrirvara að slík hagsmunagæsla samrýmist tilgangi samtakanna. Í öðru lagi er leitast við að rýmka rétt samtaka til að bera niðurstöður úrskurðarnefndarinnar undir dómstóla þannig að þeim sé heimilt að bera úrskurði nefndarinnar undir dóm hafi þau átt aðild að málinu á kærustigi fyrir nefndinni.
Í 2. mgr. 9. gr. Árósasamningsins er áskilið að aðildarríki skuli tryggja aðgang að endurskoðunarleið og/eða öðrum óháðum og hlutlausum aðila um hvort ákvarðanir, aðgerðir eða aðgerðaleysi stjórnvalda, sem fjallað er um í 6. gr. samningsins, samræmist lögum að efni eða formi. Í greinargerð með frumvarpi er varð að lögum nr. 130/2011, um úrskurðarnefnd umhverfis- og auðlindamála, var vísað til þess að valið stæði á milli tveggja leiða að því markmiði, stjórnsýsluleiðar eða dómstólaleiðar. Hafi löggjafinn þá valið að fara stjórnsýsluleiðina. Með b-lið 1. gr. frumvarps þessa er lagt til að jafnframt verði mögulegt að bera úrskurð úrskurðarnefndar undir dómstóla, sem taki úrskurðinn til efnislegrar meðferðar í stað þess að skera eingöngu úr um hvort málsmeðferðarreglum hafi verið fylgt. Því skal haldið til haga að Árósasamningurinn kemur ekki í veg fyrir að opnað sé fyrir bæði stjórnsýslu- og dómstólaleið, en af orðalagi 2. mgr. 9. gr. samningsins má ráða að aðildarríkjum sé bæði heimilt að velja aðra leiðina eða báðar. Sú tilhögun sem hér er lögð til felur í sér að treysta enn betur þau réttindi sem Árósasamningurinn kveður á um. Skoða þarf hvort þessi breyting kalli á frekari breytingar á lögum, t.d. lögum nr. 91/1991, um meðferð einkamála. Flutningsmenn telja rétt að það verði gert við þinglega meðferð málsins og umfjöllun í umhverfis- og samgöngunefnd. Sem ég legg hér með einnig til að málið gangi til.
Um einstakar greinar frumvarpsins: Með a-lið í 1. gr. er stefnt að því að rýmka kærurétt umhverfissamtaka til úrskurðarnefndar umhverfis- og auðlindamála. Samkvæmt gildandi lögum er meginreglan sú að aðild að kærumáli fyrir úrskurðarnefndinni sé háð því að kærandi hafi lögvarða hagsmuni af úrlausn málsins. Frá þeirri meginreglu er vikið í 3. mgr. 4. gr. gildandi laga þar sem umhverfisverndar-, útivistar- og hagsmunasamtökum er játuð aðild að tilteknum flokkum mála ef slík hagsmunagæsla samrýmist tilgangi þeirra.
Lagt er til að rýmka kærurétt slíkra samtaka með því að fella brott þá takmörkun að kæruréttur þeirra sé bundinn við þá málaflokka sem eru taldir upp í a–d-lið 3. mgr. 4. gr. Þeir málaflokkar sem heyra almennt undir úrskurðarnefndina eru ekki ýkja margir og helsta raunhæfa breytingin, verði frumvarp þetta að lögum, er sú að opnað er á möguleika samtaka til að kæra skipulagsbreytingar samkvæmt skipulagslögum, nr. 123/2010. Skipulagsbreytingar eru að jafnaði nauðsynlegur undanfari matsskyldra framkvæmda áður en framkvæmdaleyfi er gefið út en einungis hin síðarnefnda ákvörðun er kæranleg af samtökum á grundvelli ákvæðisins. Með því að rýmka kæruréttinn má þannig tryggja að úrlausn málsins fáist á fyrri stigum þess.
Hvað b-liðinn varðar er með hinu nýja ákvæði stefnt að því að umhverfisverndar-, útivistar- og hagsmunasamtök, sem aðild eiga að málum fyrir úrskurðarnefnd umhverfis- og auðlindamála, geti borið úrskurði nefndarinnar undir dómstóla, sem taki afstöðu til efnismeðferðar úrskurðarnefndarinnar en ekki eingöngu formreglna, eins og nú er.
Samkvæmt gildandi lögum er samtökunum einungis heimilt að bera undir dómstóla hvort málsmeðferð fyrir nefndinni sé í samræmi við lög. Með dómi Hæstaréttar í máli nr. 432/2017 var því slegið föstu að sérreglur laganna um aðild fyrir úrskurðarnefndinni veittu ekki rýmkaðan rétt til að bera mál undir dómstóla. Með hinu nýja ákvæði er stefnt að því að breyta þeirri framkvæmd með því að veita samtökum, sem átt hafa aðild að máli fyrir úrskurðarnefndinni, möguleika á að bera úrskurðinn undir dómstóla sem taki málið til efnislegrar meðferðar.
Í einkamálaréttarfari gildir sú meginregla að stefnandi í máli þarf að hafa lögvarða hagsmuni af úrlausn dómsmálsins. Þar sem ekki verður leitt af almennum reglum og lagaákvæðum um meðferð einkamála að kæruheimild sú sem hér er lögð til rúmist innan þessarar meginreglu er rétt að kveðið verði sérstaklega á um rétt umhverfisverndar-, útivistar- og hagsmunasamtaka til að bera úrskurði nefndarinnar undir dómstóla, óháð því hvort þau eigi sjálf lögvarða hagsmuni af úrlausn málsins.
Sú breyting sem hér er lögð til samrýmist betur 1. mgr. 70. gr. stjórnarskrár lýðveldisins Íslands og alþjóðlegum skuldbindingum ríkisins á grundvelli Árósasamningsins, auk þess sem með ákvæðinu opnast frekari tækifæri til að fá úrlausn dómstóla um mikilsverð málefni sem varða þjóðina alla.
Ég vil að lokum segja, virðulegi forseti, að það sem heillaði mig fyrst við Árósasamninginn og kveikti áhuga minn var þessi sýn að almenningur ætti að hafa aðkomu að málefnum sem varða umhverfið. Að almenningur ætti að geta með sterkum hætti skorist í leikinn þegar útlit er fyrir að stjórnvöld eða aðrir framkvæmdaraðilar virðast ætla eða séu á leiðinni að spilla umhverfinu eða fara fram með óafturkræfum breytingum sem samtökin eru ósammála í umhverfi sínu.
Sum lönd, veit ég til, hafa engar takmarkanir á aðildarrétti einstaklinga í samfélögum sínum til að mótmæla framkvæmdum og aðgerðum af hálfu stjórnvalda þegar þær snúa að umhverfismálum. Á Íslandi er því ekki svo farið og aðild er frekar þröngt sniðinn stakkur í íslensku réttarfari, sem mér hefur stundum fundist vera til trafala, ekki bara í málum sem þessum.
Hér er um lítið skref að ræða til að rýmka aðildarrétt umhverfisverndarsamtaka að mikilvægum málefnum. Í dag þegar loftslagsbreytingar eru hafnar er kominn mjög brýnn tími til að bregðast við. Því þurfum við mjög mikið á þeirra rödd að halda sem í tómstundum sínum, eða gera það að ævistarfi sínu, berjast fyrir rétti umhverfisins sem er málleysingi en á sér sem betur fer fleiri og fleiri málsvara hér á þessu þingi og í samfélaginu öllu. Styrkjum þann rétt, frú forseti.
