dómstólar o.fl.
Hæstv. forseti. Ég mæli hér fyrir frumvarpi til laga um breytingu á lögum um dómstóla, lögum um meðferð einkamála og lögum um meðferð sakamála. Með frumvarpinu er lagt til að settur verði á fót nýr dómstóll, Endurupptökudómur, sem komi í stað endurupptökunefndar. Frumvarpið var áður lagt fram á 148. löggjafarþingi 2017–2018 sem og á 149. löggjafarþingi 2018–2019, en hlaut í hvorugt skiptið afgreiðslu úr allsherjar- og menntamálanefnd. Það er nú lagt fram að nýju með breytingum sem taka m.a. mið af þeim umsögnum sem nefndinni bárust undir meðferð málsins og lúta þær veigamestu að samsetningu dómsins í hverju máli og reglum um málskostnað. Nánar verður vikið að þessum breytingum hér á eftir.
Með stofnun Endurupptökudóms yrðu tekin af öll tvímæli um að dómsvaldið sé einvörðungu á hendi dómenda í samræmi við fyrirmæli 2. gr. stjórnarskrárinnar og jafnframt að úrlausnir slíks sérdómstóls um hvort hróflað skuli við endanlegum dómum Hæstaréttar, Landsréttar eða héraðsdóms, séu endanlegar og komi ekki til endurskoðunar dómstóla á grundvelli 60. gr. stjórnarskrárinnar.
Á núverandi skipan sem komið var á fót með lögum nr. 15/2013 er sá ágalli að endurupptökunefnd er tilheyrir framkvæmdarvaldinu í skilningi íslenskra laga er fengið vald til að leysa úr því hvort skilyrði séu til að endurupptaka mál sem dómstólar hafa leyst endanlega úr og hrófla þannig við úrlausn handhafa dómsvaldsins. Má færa fyrir því rök að þetta fyrirkomulag brjóti í bága við þrígreiningu ríkisvaldsins sem mælt er fyrir um í 2. gr. stjórnarskrárinnar en þar segir að forseti Íslands og önnur stjórnvöld fari með framkvæmdarvaldið og dómendur með dómsvaldið. Samkvæmt 60. gr. stjórnarskrárinnar eiga dómstólar úrskurðarvald um lögmæti stjórnvaldsákvarðana og á grundvelli þess stjórnarskrárákvæðis hefur Hæstiréttur vísað frá máli sem endurupptökunefnd hafði ákveðið að endurupptaka vegna þess að ekki hafi verið að lögum skilyrði til þess að verða við beiðni þess efnis, samanber dóma réttarins 25. febrúar 2016 í máli nr. 628/2015 og frá 21. maí 2019 í máli nr. 12/2018. Enn fremur hefur Héraðsdómur Reykjavíkur með úrskurði sínum frá 25. janúar 2017 komist að afdráttarlausri niðurstöðu um að þetta fyrirkomulag brjóti í bága við 60. gr. og 1. mgr. 70. gr. stjórnarskrárinnar.
Hæstv. forseti. Í þessu ljósi legg ég til að settur verði á stofn nýr sérdómstóll, Endurupptökudómur, sem komi í stað endurupptökunefndar sem verði lögð niður. Verður um að ræða dómstól í skilningi stjórnarskrárinnar á sama hátt og Félagsdómur og Landsdómur. Lagt er til að Endurupptökudómur verði að meiri hluta skipaður embættisdómurum sem komi frá hverju hinna þriggja dómstiga. Með því vinnst tvennt. Samhliða er lagt til að tveir af fimm dómendum hins nýja dómstóls verði skipaðir að undangenginni auglýsingu og komi úr röðum annarra en dómara, fyrrverandi dómara eða starfsfólks dómstóla, og það er í samræmi við annað aðalmarkmiðið með breytingunni sem gerð var þegar endurupptökunefnd var komið á fót að aðrir en dómarar komi að ákvörðun um endurupptöku dómsmála.
Lagt er til að um umsóknar- og skipunarferli fyrir þessar tvær stöður gildi sömu reglur og um skipun dómara almennt og lýst er í 12. gr. laga um dómstóla. Það er að dómnefnd fari yfir umsóknir og láti ráðherra í té skriflega og rökstudda umsögn og óheimilt sé að skipa í embættið mann sem nefndin hefur ekki metið hæfastan meðal umsækjenda nema ráðherra telji rétt að leggja aðra tillögu fyrir Alþingi o.s.frv. Um störf nefndarinnar fari að öðru leyti eftir reglum sem um hana gilda og eru settar á grundvelli 1. mgr. 12. gr. laga um dómstóla.
Þá er lagt til að þrír dómendur taki þátt í meðferð hvers máls, þ.e. þeir tveir dómendur sem skipaðir verða að undangenginni auglýsingu og einn dómandi úr röðum embættisdómara eftir nánari ákvörðun forseta dómsins. Hér er um að ræða breytingu frá því frumvarpi sem lagt var fram á síðasta löggjafarþingi en þar var ráðgert að forseti dómsins ákvæði alfarið samsetningu hans í hverju máli. Þá er einnig lagt til að dómandi sem tilnefndur er af því dómstigi sem dæmdi það mál sem óskað er endurupptöku á verði ekki einn þeirra sem taki þátt í meðferð þess fyrir Endurupptökudómi. Með þessu fyrirkomulagi er annars vegar tryggt að aðrir en einungis embættisdómarar taki þátt í meðferð hvers máls og hins vegar að dómandi taki ekki þátt í afgreiðslu á beiðni um endurupptöku á dómi uppkveðnum af samdómara eða samdómurum hans.
Með frumvarpinu er jafnframt lagt til að skilyrði til endurupptöku einkamála verði rýmkuð frá því sem nú er. Samkvæmt gildandi lögum þurfa þrjú skilyrði sem nefnd eru í 1. mgr. 191. gr. laga um meðferð einkamála öll að vera uppfyllt til þess að mál fáist endurupptekið í dag. Tvö þessara skilyrða eru sérstaks eðlis þar sem leiða verður sterkar líkur að því annars vegar að málsatvik hafi ekki verið leidd réttilega í ljós þegar málið var til meðferðar og aðilanum sem fer fram á endurupptöku verði ekki um það kennt og hins vegar að ný gögn muni verða til breyttrar niðurstöðu í mikilvægum atriðum. Þriðja skilyrðið sem einnig verður að vera til staðar er almennara þar sem þar er vísað til þess að önnur atvik mæli með því að leyfi verði veitt, þar á meðal að stórfelldir hagsmunir aðilans séu í húfi.
Lagt er til að nægilegt sé að öðru hvoru sérstöku skilyrðanna sé fullnægt til að mál fáist endurupptekið, enda séu hin almennu skilyrði jafnframt fyrir hendi, þ.e. að atvik mæli með því að leyfi til endurupptöku verði veitt og að stórfelldir hagsmunir aðilans séu í húfi. Þá eru lagðar til breytingar á skilyrðum með skýrleika að leiðarljósi og þannig muni skilyrði a-liðar taka til þeirra tilvika þegar sterkar líkur eru að því leiddar með nýjum gögnum eða upplýsingum að málsatvik hafi ekki verið réttilega leidd í ljós þegar málið var til meðferðar og aðilanum verði ekki um það kennt. Skilyrði b-liðar muni aftur á móti taka til annarra tilvika en þeirra sem varða málsatvik. Samkvæmt því nægir að fram hafi komið ný gögn eða upplýsingar um annað en málsatvik og sterkar líkur hafi verið leiddar að því að þau muni breyta fyrri niðurstöðu dómsmálsins í mikilvægum atriðum. Með nýjum gögnum eða upplýsingum í þessum skilningi er átt við öll þau gögn eða upplýsingar sem leitt gætu til breyttrar niðurstöðu málsins í mikilvægum atriðum, þar á meðal úrlausnir alþjóðlegra dómstóla á borð við Mannréttindadómstól Evrópu og EFTA-dómstólinn. Mikilvægt er þó að árétta í þessu sambandi að þó að ný gögn og upplýsingar liggi fyrir að þessu leyti leiðir það ekki sjálfkrafa til þess að mál verði endurupptekið heldur þarf jafnframt að uppfylla hið almenna skilyrði um að atvik mæli með því að leyfi til endurupptöku verði veitt, þar á meðal að stórfelldir hagsmunir aðilans séu í húfi. Þannig á ávallt að fara fram gaumgæfilegt mat á því hvort skilyrði til endurupptöku séu uppfyllt og endurupptaka þannig ekki heimiluð nema að loknu slíku mati.
Þá er að lokum lagt til að Endurupptökudómur hafi aðsetur hjá dómstólasýslunni og að sama skapi eru lagðar til umtalsverðar breytingar er varða meðferð endurupptökumála. Þær taka mið af því að hér er um að ræða dómstól en ekki stjórnsýslunefnd. Er ekki ástæða til að rekja þær hér ítarlega en ég vísa í greinargerð og frumvarpið sjálft.
Loks er rétt að nefna að í frumvarpi þessu er gerð tillaga um að um ákvörðun með málskostnað fyrir Endurupptökudómi fari eftir almennum reglum. Hér er um að ræða breytingu frá fyrri frumvörpum þar sem lagt var til að málskostnaður yrði ekki dæmdur. Er þessi breyting lögð til í ljósi athugasemda sem bárust allsherjar- og menntamálanefnd við meðferð málsins.
Ég legg til að frumvarpinu verði að lokinni þessari umræðu vísað til hv. allsherjar- og menntamálanefndar og 2. umr.
