skákkennsla í grunnskólum.
Frú forseti. Ég mæli hér fyrir tillögu til þingsályktunar um skákkennslu í grunnskólum sem hljóðar svo:
„Alþingi ályktar að fela mennta- og menningarmálaráðherra að kanna hvort tilefni sé til þess að skákkennsla verði hluti af aðalnámskrá grunnskólanna. Ráðherra hafi samráð við Kennarasamband Íslands, Skáksamband Íslands, Skákskóla Íslands, Skákakademíu Reykjavíkur og eftir atvikum aðra til að kanna hvort tilefni sé til sem og möguleiki á að innleiða reglulega skákkennslu í grunnskólum. Ráðherra upplýsi Alþingi um framvindu málsins á vorþingi 2021.“
Frú forseti. Skáklistin á sér sterkar rætur í íslensku þjóðlífi og bera Íslendingasögurnar þess glögglega merki. „Tafl em ek örr at efla, íþróttir kann ek níu“ eru fleyg upphafsorð vísu sem Rögnvaldur kali jarl í Orkneyjum kvað. Álitið er að skákin, lík því sem hún þekkist í dag, hafi borist hingað til lands síðla á 12. öld, en fram að þeim tíma hafi menn stundað hið forna hnefatafl. Skák virðist upphaflega hafa verið talin til konunglegra íþrótta en þó fljótlega náð útbreiðslu meðal almennings hér á landi. Árið 1861 fannst meðal annars hnefataflsmaður í kumli við Baldursheim í Mývatnssveit. Haugféð frá Baldursheimi var afhent sem grunnur að íslensku forngripasafni í Reykjavík og segja má því að fundur kumlsins hafi orðið kveikjan að stofnun Þjóðminjasafnsins. Þá þarf ekki annað en að rýna örlítið í tungumálið til að sjá að í mörgum málsháttum og orðatiltækjum koma fyrir orð sem eiga uppruna sinn í skáklistinni enda skákiðkun fylgt þjóðinni um aldir.
Í bók sinni Íslensk orðtök eftir Sölva Sveinsson flokkar hann tæplega 600 orðtök í sex flokka eftir uppruna og þar heitir einn meginflokkurinn Að tafli og spilum, sem sýnir ljóslega hvað taflið hefur átt sér djúpar rætur í þjóðlífinu. Hér nefni ég nokkur dæmi um orð, orðtök og málshætti sem eiga rætur eða tilvísun í skák- eða tafliðkun; að vera leppur, að vera í mátneti, að vera alveg mát, að vera heimaskítsmát, að vera vel valdaður, að vera kominn í mát með eitthvað, að sjá sér leik á borði, að þola eða standast ekki mátið, að tefla á tæpasta vað eða í tvísýnu, að tefla á tvær hættur, að færa sig um reit, að skáka í því skjólinu, að tefla við páfann, að bæta úr skák, sem þýðir að losa kónginn úr skákinni eða að bæta úr einhverju, orðasambandið er þó yfirleitt notað í neikvæðri merkingu og menn segja að eitthvað bæti ekki úr skák, menn segja einnig oft þegar við mikinn vanda er að etja að það sé enginn góður leikur í stöðunni. Einstök orð um skástöður eru einnig algeng í almennu talmáli hér á landi eins og t.d. heimaskítsmát, sem er oft notað, pattstaða, að vera alveg patt eða að það sé komin upp pattstaða, sem er mikið notað, jafntefli er mikið notað, leikurinn endar með jafntefli á nú við um flestar íþróttir þar sem hvorugt liðið eða keppandi sigrar, mát er algengt í fjölmörgum orðatiltækjum, hrókeringar, stórmeistarajafntefli. Taflmennska kemur víða við í málsháttum eins og t.d. teflir hver um tvo kosti, að tapa eða vinna, treystu ei tafli hálfunnu eða að skáka í hróksvaldi, sem þýðir að vera djarfur í þeirri von að einhver styðji við bakið á manni. Orðatiltækið að taka einhvern í bakaríið er ekki gamalt í íslensku og merkir að ávíta einhvern duglega. Margir halda því fram að orðatiltækið muni vera komið frá því þegar Guðmundur Ágústsson, einn fremsti skákmaður Íslands og bakari, var og hét en skákmenn lögðu leið sína oft til hans í bakaríið að tefla og voru teknir í bakaríið. Það er talið að þaðan muni þetta orðatiltæki vera upprunnið.
Frú forseti. Þjóðin hefur átt marga snjalla skákmenn, en um miðja 20. öld eignuðust Íslendingar skákmenn á heimsmælikvarða, fyrstan Friðrik Ólafsson stórmeistara sem var einn af þjóðhetjum hins unga lýðræðis rétt upp úr miðri öldinni. Skákiðkun hérlendis tók mikinn kipp þegar heimsmeistaraeinvígið í skák var haldið hér á landi sumarið 1972, þar sem fulltrúar stórveldanna tókust á á skákborðinu, þeir Bobby Fischer og Boris Spassky. Enn er mikill áhugi á þessum atburði nær hálfri öld síðar og fjöldi gesta leggur leið sína að grafreit heimsmeistarans Bobby Fischers í Laugardælum og heimsækir Fischersafnið á Selfossi. Og nú nýverið vitnar um það útgáfa bókar Guðmundar G. Þórarinssonar sem einmitt var forseti Skáksambands Íslands á þeim tíma sem einvígið fór fram hér á landi og stóð þar í hringiðunni miðri.
Frú forseti. Því hefur löngum verið haldið fram að skákiðkun sé holl iðja og má segja að það hafi verið hinn almenni skilningur. Í því samhengi hafa lengi verið uppi hugmyndir um að skák efli hina ýmsu hæfileika nemenda. Þetta hefur jafnframt komið fram í erlendum rannsóknum. Við skákiðkun þarf að læra og fylgja ákveðnum leikreglum, nota ímyndunaraflið, bera saman mismunandi möguleika, beita rökhugsun og búa til áætlanir. Allt eru þetta eiginleikar sem mikilvægt er að nemendur þrói með sér.
Hinn 2. janúar 2013 skipaði mennta- og menningarmálaráðherra nefnd sem falið var að kanna kosti skákkennslu í grunnskólum með sérstakri áherslu á áhrif skákkennslu á námsárangur og félagslega færni barna, kortleggja stöðu skákkennslu í grunnskólum, afla gagna og vitnisburða og rýna í alþjóðlegar rannsóknir á áhrifum skákiðkunar í skólum. Auk þess var nefndinni falið að gera tillögur að tilraunaverkefni á sviði skákkennslu. Skýrsla nefndarinnar kom út 14. mars 2013 og ber heitið Skák eflir skóla. Nefndin skoðaði fjölda rannsókna sem gerðar hafa verið erlendis á áhrifum skákkennslu á nemendur og voru niðurstöðurnar þær að skákkennsla hefði m.a. góð áhrif á námsgetu, einbeitingu, ímyndunarafl, sjónminni, forsjálni, ákvörðunartöku, greiningu á úrlausnarefnum, óhlutbundna hugsun, áætlunargerð, fjölþættar lausnir, þrautseigju, félagsleg tengsl og samheldni.
Um gildi skákiðkunar til eflingar félagslegum tengslum og samheldni innan skóla segir í skýrslunni, með leyfi frú forseta: „Það sem vakið hefur hvað mesta eftirtekt í rannsóknum seinni tíma á áhrifum skáklistarinnar í skólastarfi er hversu vel skákin hefur reynst félagslega og þá sem samfélagslegt tæki innan veggja skólans. Skákiðkun leiðir þannig saman ólíka hópa krakka með mismunandi bakgrunn sem að öðrum kosti leiða jafnan ekki saman hesta sína; skákin gefur mismunandi kynslóðum og árgöngum barna og ungmenna tækifæri til að kynnast og eiga samskipti og þjappar saman ólíkum hópum nemenda sem að öðrum kosti hafa tilhneigingu til að einangrast frá hver öðrum. Þá virðist skákin ná vel til barna og ungmenna sem ekki endilega finna sig í hinum hefðbundna ramma skólans.“
Allt er þetta mikilvægt, frú forseti, þegar tillagan er metin.
Ég ætla að ljúka umfjöllun um skák í íslenskum skólum með því að vitna í orð kennara frá Akureyri, með leyfi frú forseta:
„Hlíðarskóli er sérskóli fyrir börn sem hafa ekki þrifist í venjulegum grunnskóla og eiga ekki möguleika þar, öll með hegðunarvanda og nánast allar hamlanir, lesblindu, ADHD og annað í þeim dúr. Þetta eru 20 krakkar og sum eru hér árum saman. Við byrjuðum að vera með skák sem valgreinar tvisvar, þrisvar í viku og er skemmst frá því að segja að skákin svínvirkar á þau. Þau ná ró og þjálfa athygli og átta sig á að skákin þarf að vinnast í ró og friði. Þetta eru ekki börn sem nokkur hefði trúað að gætu setið kyrr í hálfan eða einn tíma og hugsað sig um yfir skákborði. Sum hafa gefið þá skýringu að það sé svo friðsælt þar og maður verði svo öruggur með sig þannig að hér er teflt flesta daga. En fyrst og fremst veitir þetta þeim vellíðan sem skiptir mestu.“
Sambærilegar erlendar rannsóknir hafa einnig rennt stoðum undir að skákiðkun sé sérstaklega heppileg fyrir nemendur á yngri skólastigum. Þá má sérstaklega nefna sænskar rannsóknir um notkun skákar í kennslu en kennarar nefndu aðallega hversu gott tæki skák væri til að byggja upp bekkjaranda og efla félagsfærni nemenda þar sem í skák séu allir jafnir óháð kyni, tungumálakunnáttu o.fl. Þá geti skákkennsla nýst nemendum sem eigi í erfiðleikum með að einbeita sér að hefðbundnu námi. Skákkennsla í skólum rímar þannig vel við þá grunnþætti menntunar sem taldir eru upp í aðalnámskrá grunnskólanna þar sem m.a. segir að félagsfærni sé ein af forsendum þess að geta átt í góðum og jákvæðum samskiptum auk þess sem efla beri rökhugsun, gagnrýna og lausnamiðaða hugsun.
Frú forseti. Hæstv. mennta- og menningarmálaráðherra, Lilja Alfreðsdóttir, hefur verið ötull talsmaður þess að efla skuli skákkennslu í skólum og á fundi með forseta Alþjóðaskáksambandsins í apríl 2019 sagði ráðherra, með leyfi forseta:
„Skákkennsla og skákiðkun í skólum er jákvæð og sóknarfæri í að efla hana. Það er almennur velvilji gagnvart skákinni innan skólasamfélagsins og við Íslendingar höfum átt velgengni að fagna á vettvangi hennar. Ég fagna því ábendingum og framtaki skákáhugafólks sem vill veg hennar sem mestan. Skákin er skemmtileg, hún er leikur sem þjálfar hæfni sem við viljum sannarlega leggja rækt við í menntakerfinu, svo sem seiglu, greiningarhæfni og úrræðagæði.“
Orð ráðherrans falla vel að niðurstöðum framangreindrar skýrslu mennta- og menningarmálaráðuneytisins frá 2013.
Síðustu ár hefur skákkennsla náð sterkri fótfestu í fjölda grunnskóla, sérstaklega hér á höfuðborgarsvæðinu, en hún fer fram á mismunandi hátt. Flutningsmenn telja að til mikilla hagsbóta væri að setja skák á aðalnámskrá grunnskólanna, ekki síst með áherslu á yngsta skólastigið, í því skyni að efla góða eiginleika nemenda, nota hana sem tæki til að skapa góðan bekkjaranda og gefa nemendum færi á að blómstra án takmarkana. Til þess að slík innleiðing gefist sem best þarf ákveðinn undirbúningur að fara fram og mælast flutningsmenn til þess að ráðherra hafi samráð við Kennarasamband Íslands auk hinna ýmsu skáksamtaka sem hafa annast skákkennslu meðal ungra nemenda undanfarin ár.
Í framangreindri skýrslu nefndar um eflingu skákkennslu í skólum kom fram mikill áhugi skólastjórnenda á að taka þátt í tilraunaverkefni um innleiðingu skákkennslu og færð sannfærandi rök fyrir því að skákkennsla skyldi tekin upp í skólum sem hluti af fastri stundaskrá grunnskólanna. Skáksambandið hefur staðið fyrir kennaranámskeiðum, eins og t.d. fyrir rétt um ári síðan í tengslum við skákhátíð á Selfossi þar sem kennari var Jesper Hall, formaður kennslunefndar Evrópska skáksambandsins. Skáksambandið hefur um skeið haldið úti vefsíðunni skakkennsla.is þar sem m.a. má finna myndbönd sem sérstaklega eru ætluð almennum kennurum til leiðsagnar um skákkennslu. Ég tel því, frú forseti, að það ætti að reynast einfalt að sækja þekkingu og reynslu til að standa að innleiðingu skákkennslu í grunnskólum.
Skák hefur verið innleidd í aðalnámskrá nokkurra ríkja og 15. mars 2012 samþykkti Evrópuþingið yfirlýsingu þess efnis að aðildarríki Evrópusambandsins skyldu innleiða skákkennslu í menntakerfi landanna. Þar kemur fram að skák sé aðgengilegur leikur fyrir börn óháð félagslegri stöðu sem geti aukið félagsfærni þeirra og dregið úr mismunun. Þá hafi skák góð áhrif á einbeitingu, þolinmæði, þrautseigju, sköpunargleði, innsæi, minni og rökhugsun óháð aldri barna.
Þá má loks segja frá því svona til gamans að nú á tímum kórónuveirunnar er í gangi skákbylgja með fjölmennum netskákmótum, bæði fyrir krakka sem fullorðna. Ef til vill eiga þar einnig hlut að máli vinsældir sjónvarpsseríunnar Drottningarbragð, á ensku Queen's Gambit, með Anyu Taylor-Joy í aðalhlutverki. Þættirnir byggjast á sögu Walter Tevis frá 1983 og hafa verið mjög vinsælir og aukið skákáhuga víða, einnig hér á landi, enda er um stórskemmtilega þætti að ræða.
Frú forseti. Ég er afskaplega stoltur af að mæla fyrir þessu máli hér í þinginu sem er þarft mál og kemur börnum í skólum mjög vel, eflir þau og hvetur og þroskar ýmsa góða eiginleika, leyfir þeim að kynnast og keppa og enginn verður út undan í skákinni. Allir fá sitt sæti við borðið og geta spjarað sig, sýnt hvað í þeim býr.
Frú forseti. Ég hef langa reynslu af því að sjá hvað skák gerir fyrir ungt fólk. Ég var lengi leiðbeinandi í Vestmannaeyjum, í Taflfélagi Vestmannaeyja, var formaður þess félags um nokkurra ára bil og sat í stjórn Skáksambandsins í nokkur ár. Ég hef séð með eigin augum að skák getur gert börnum gott og hvað þetta skiptir miklu máli fyrir ýmsa hópa barna, sérstaklega þá sem eiga oft erfitt uppdráttar; fyrir drengi, fyrir börn af öðrum þjóðernum sem þarna geta fundið sér leið á jafnréttisgrundvelli til að kynnast öðrum börnum og taka þátt í starfi og það eflir félagsfærni þeirra.
Ljóst er að mikill einhugur ríkir meðal almennings og innan skólakerfisins um jákvæð áhrif skákiðkunar á nemendur og telja flutningsmenn (Forseti hringir.) að kanna skuli hvort tilefni sé til að auka vægi skákkennslu með því að innleiða hana í aðalnámskrá grunnskólanna.
