fullur aðskilnaður ríkis og kirkju og ný heildarlöggjöf um starfsemi trú- og lífsskoðunarfélaga.
Herra forseti. Ég mæli hér fyrir þingsályktunartillögu um fullan aðskilnað ríkis og kirkju og nýja heildarlöggjöf um starfsemi trú- og lífsskoðunarfélaga. Þessi þingsályktunartillaga er flutt af þeim sem hér stendur og hv. þm. Hönnu Katrínu Friðriksson, Þorgerði K. Gunnarsdóttur, Andrési Inga Jónssyni, Birni Leví Gunnarssyni, Helgu Völu Helgadóttur og Helga Hrafni Gunnarssyni. Frelsi til að stofna félög um trú- og lífsskoðanir eru, held ég, einn af grundvallarþáttum þeirrar samfélagsgerðar sem við höfum sammælst um og tryggt með lögum. Til að þetta frelsi sé raunverulegt, bæði í orði og á borði, verður að styðjast við aðra grundvallarþætti sem við erum sammála um, en það eru jafnræði og jafnrétti. Þar er hins vegar pottur brotinn og nauðsynlegt að bæta úr.
Samband trúarbragða og stofnana þeirra við ríkisvald á sér langa sögu víða um heim og á köflum hefur verið erfitt að greina á milli hins veraldlega og hins andlega valds, eins og allir vita. Saga þessara tengsla er rík á Íslandi. Má eiginlega segja að hún nái allt frá upphafi landnáms, frá heiðnum sið til kristni, síðar siðaskipta og loks til þróunar sambands ríkis og kirkju eftir að Íslendingar fengu stjórnarskrá og tóku mál sín í eigin hendur sem sjálfstæð og fullvalda þjóð. Þingsályktunartillagan sem hér er til umræðu í dag var einnig lögð fram á síðasta þingi og er nú lögð fram að nýju en með uppfærslu í greinargerðinni þar sem tölur eru fyrst og fremst uppfærðar miðað við þróun um aðild að trúfélögum frá því að frumvarpið var lagt fram síðast.
Frú forseti. Ríki og kirkja eiga sér langa og samofna sögu. Kirkjan hefur í senn haft trúarlegt, menningarlegt og samfélagslegt hlutverk. Það ber að virða og viðurkenna. Á síðustu áratugum hafa hins vegar orðið miklar breytingar á viðhorfi til trúar og hlutverki hennar í nútímasamfélagi, ekki síst tengslin við ríkisvaldið og jafnræði milli trúfélaga, lífsskoðunarfélaga og þeirra sem kjósa að standa utan slíkra félaga.
Í skýrslu dómsmálaráðherra til Alþingis um stöðu kirkjunnar og tengsl hennar við ríkisvaldið kemur fram að íslenska ríkið greiðir þjóðkirkjunni á grundvelli samninga árlegt framlag til viðbótar öðrum tekjustofnum hennar, lögbundnum sem ólögbundnum. Önnur trúfélög og lífsskoðunarfélög njóta ekki sams konar greiðslna og hefur þjóðkirkjan þannig sérstöðu umfram þau.
Hinn 6. september 2019 var undirritaður viðbótarsamningur íslenska ríkisins og þjóðkirkjunnar um endurskoðun á samkomulagi um kirkjujarðir og launagreiðslur presta og starfsmanna þjóðkirkjunnar frá 10. janúar 1997 og samningi íslenska ríkisins og þjóðkirkjunnar um rekstrarkostnað vegna prestsembætta og prófasta, rekstrarkostnað biskupsstofu, framlag til Kristnisjóðs og sérframlög til þjóðkirkjunnar frá 4. september 1998.
Á Alþingi hafa verið lagðar fram þó nokkrar fyrirspurnir sem varða fjárhagsleg tengsl ríkis og kirkju, ekki síst á hvaða grundvelli kirkjujarðasamkomulagið hvílir, þ.e. hvert raunverulegt verðmæti þeirra jarðeigna var sem lagt var til grundvallar.
Frú forseti. Á Íslandi er trúfrelsi. Hitt blasir við að eitt trúfélag nýtur algerrar sérstöðu. Hin evangelíska lúterska kirkja skal vera þjóðkirkja á Íslandi og skal ríkisvaldið að því leyti styðja hana og vernda. Breyta má þessu með lögum. Þetta er það sem segir í 62. gr. stjórnarskrárinnar. Um skipulag, hlutverk og samskipti gilda samningar og venjur. Ekkert annað trú- eða lífsskoðunarfélag nýtur sambærilegrar stöðu að nokkru leyti, því fer fjarri. En auðvitað á þetta sér sínar sögulegu skýringar.
Aðild að þjóðkirkjunni hefur tekið miklum breytingum á síðustu öld og enn meiri það sem af er þessari öld. Óhætt er að segja að sjálfsagt hafi 100% landsmanna verið í þjóðkirkjunni á sínum tíma, en sú staða hefur gjörbreyst. Hér fer ég með aðeins uppfærðar tölur frá þeim sem eru þó í hinni uppfærðu greinargerð frumvarpsins því að hlutirnir breytast ört. Samkvæmt gögnum Hagstofunnar voru um 90% landsmanna í þjóðkirkjunni árið 1998 en 62,2% í upphafi þessa mánaðar. Þá hefur fólki innan þjóðkirkjunnar beinlínis fækkað allar götur frá árinu 2010. Árið 1998 voru 244.893 skráðir í þjóðkirkjuna en 229.653 1. febrúar. Alls eru rúmlega 28.000 einstaklingar skráðir utan trú- og lífsskoðunarfélaga, eða u.þ.b. 7,6%, og rúm 55.000 með ótilgreinda skráningu, eða u.þ.b. 15%. Þá er niðurstaðan sú að þeir sem standa utan þjóðkirkjunnar séu því rétt tæplega 40.000 í byrjun febrúar, en eins og áður sagði eru tæp 230.000 í þjóðkirkjunni. Þessi þróun hefur verið óslitin síðustu tíu árin, eða allar frá allar götur frá árinu 2010, og eru engar sérstakar vísbendingar um að það sé að breytast.
Í þessari þingsályktunartillögu er mælt fyrir um tvennt: Í fyrsta lagi að lagt verði fram lagafrumvarp sem feli í sér fullan aðskilnað ríkis og kirkju að lögum að formi, efni og fjárhag. Í því felst að búa þarf þannig um hnúta að slitin verði öll tengsl sem byggjast á gildandi lögum og sérstökum samningum, þar með talið sérákvæði stjórnarskipunarlaga um þjóðkirkjuna sem tryggir henni sérstöðu umfram önnur trú- og lífsskoðunarfélög. Gert er ráð fyrir því í tillögunni að semja skuli um endanlegt uppgjör allra samninga þannig að því uppgjöri ljúki eigi síðar en árið 2034. Það er því alllangur og rúmur frestur gefinn í þessu máli.
Samhliða þessu er líka lagt til að lagt verði fram frumvarp um heildstæða löggjöf sem nái til trú- og lífsskoðunarfélaga. Þar verði settar almennar reglur um starfsemi þeirra og eftir atvikum hvort ríkið eigi að hafa milligöngu um innheimtu gjalda eins og nú tíðkast, eða hvort slík innheimta verði alfarið í höndum félaganna sjálfra án aðkomu ríkisins. Í frumvarpinu verði einnig ákvæði um hvernig skuli staðið að samningum við félögin, sé talin þörf á að fela þeim tiltekin samfélagsleg verkefni. Um þau verði þá gerðir sérstakir tímabundnir þjónustusamningar og gætt fulls jafnræðis milli þeirra félaga sem hafa hug á því að taka að sér slík verkefni og uppfylla almenn skilyrði um faglega getu og annað sem nauðsynlegt er til þess að sinna þeim.
Síðan er rétt að það komi skýrt fram, af því að hér erum við að fjalla um málefni sem vissulega er stórt á mjög marga vegu og vísu, að þjóðkirkjan sjálf er í sjálfu sér ekki andsnúin því að þessi skref verði stigin og leiðtogi þjóðkirkjunnar, frú Agnes Sigurðardóttir biskup, hefur sagt að tengsl við ríkið sé ekkert sérstakt forgangsmál kirkjunnar, að skyldur kirkjunnar liggi fyrst og fremst í því að rækta og viðhalda tengslum við þjóðina. Kirkjan er því ekki andsnúin þessu á nokkurn hátt. Auðvitað setur þjóðkirkjan ýmsa fyrirvara um hvernig að þessu verði staðið. Þess vegna felur tillagan m.a. í sér nokkuð langan frest til að taka á þessum málum. Þau eru flókin og það þarf að vanda mjög til verka. Það er líka rétt að taka mjög skýrt fram að tillagan beinist ekki gegn þjóðkirkjunni sem trúfélagi eða kristinni trú, alls ekki. Tilgangurinn er hins vegar að skapa jafnræði og jafnrétti. Ríkið og kirkjan eiga sér langa samofna sögu og kirkjan hefur í senn haft trúarlegt, menningarlegt og samfélagslegt hlutverk. Eins og áður hefur komið fram verður að virða það og viðurkenna. Akkúrat þess vegna er gefinn svona rúmur tími, eða 15 ár, fram til þess að fullur aðskilnaði verði og búið sé að binda alla lausa enda í málinu.
Frú forseti. Ég geri mér grein fyrir því að sumum kann að finnast þetta ansi rúmur tími og vilja ganga hraðar til verks. Ég er ótvírætt þeirrar skoðunar að málið sé þannig vaxið í eðli sínu og umfangi að nauðsynlegt sé að gefa mjög rúman tíma til að hægt sé að binda alla lausa enda og gefa gott svigrúm fyrir þá aðila sem málið snertir, gefa þeim gott færi til að laga sig að breyttum aðstæðum.
Það er ekki bara á Íslandi sem mál af keimlíkum toga hafa verið til umræðu og umfjöllunar. Þau lönd sem við stöndum að ýmsu leyti nálægt eru dæmi um það. Þar er þetta fyrirkomulag með misjöfnum hætti. Ég held að mér sé óhætt að fullyrða að í Danmörku séu ríki og kirkja enn talsvert mikið samofin. Í Svíþjóð hafa menn hins vegar skilið algerlega á milli ríkis og kirkju. Það kann að vera að þangað mætti sækja fyrirmyndir og hugmyndir. Ef ég skil það rétt er enn það fyrirkomulag þar að ríkið hefur milligöngu um innheimtu gjalda til sænsku kirkjunnar, en auðvitað gildir þar fullt trúfrelsi og menn ráða því hvort þeir séu skráðir í kirkjuna. Síðan eru ýmis ákvæði sem varða stuðning vegna menningarverðmæta, vegna kirkjubygginga og þess háttar, að hjálpa til við að halda því við og þar fram eftir götunum. Þar hafa menn leyst þetta með samningum af ýmsu tagi til að gera þetta að veruleika.
En endamarkmiðið, held ég að ég geti fullyrt fyrir hönd flutningsmanna, er að koma þessu í það horf að þjóðkirkjan og önnur trúfélög, og lífsskoðunarfélög þar með talið, standi sem mest á eigin fótum, að þeir sem eru í þeim félögum standi sem mest og best að baki sínu trúfélagi eða lífsskoðunarfélagi og ríkið greiði götu eftir atvikum, aðallega þó kannski í því að kaupa tiltekna þjónustu. Það dregur enginn í efa að t.d. þjóðkirkjan, sem er langstærst og þar af leiðandi umsvifamest á þessu sviði, hefur haft og hefur enn samfélagslegu hlutverki að gegna. Ekki er þar með sagt að það hlutverk eigi eða þurfi að vera á trúarlegum forsendum (Forseti hringir.) eða að ekki séu aðrir sem geti gegnt slíku hlutverki. (Forseti hringir.)
Frú forseti. Ég lýk hér máli mínu og vonast til að málið fái góða umfjöllun í nefnd.
