Niðurstöður starfshóps um neyðarbirgðir, munnleg skýrsla forsætisráðherra .
Herra forseti. Ég vil byrja á að þakka fyrir að hæstv. forsætisráðherra hafi tekið vel í að flytja þinginu skýrslu starfshóps um neyðarbirgðir. Heimsfaraldur og stríð í Evrópu hefur ýtt við okkur og spurningarnar verða áleitnari um hvað við gerum og hvernig við stöndum þegar neyð steðjar að. Það er mikilvægt að við áttum okkur á hvernig við stöndum heima fyrir og eftir hvers konar hjálp við verðum að leita út fyrir landsteinana. Við búum á eyju og erum mjög háð innflutningi á ýmsum sviðum. Vissulega getum við gert betur og það er augljóst af lestri skýrslunnar að það er nauðsynlegt að setja niður viðmið um birgðir og búnað, tæki og tól sem þurfa að vera til staðar í landinu þegar hættu- eða neyðarástand skapast líkt og þjóðaröryggisráð hefur bent á. Þetta á við um lágmarksbirgðir matvæla, lyfjabirgðir, olíubirgðir og viðhald raforku- og fjarskiptakerfis. Einnig um hreinlætisvöru, sótthreinsiefni, skordýraeitur, salt til hálkuvarnar og íseyðingar fyrir flugvélar og fleira mætti telja. Í skýrslunni er leitast við að skilgreina hvaða vörur og tæki teljast nauðsynleg til að tryggja lífsafkomu þjóðarinnar og þurfi að vera aðgengileg á hættustundu svo unnt sé að vernda líf og heilsu almennings. Einnig til að tryggja órofa virkni mikilvægra innviða samfélagsins og þjónustu sem er nauðsynleg svo að unnt sé að sinna brýnustu þörfum íbúa samfélagsins við slíkar aðstæður. Ljóst er að mikil vinna er enn óunnin við þetta verkefni og aðkallandi að haldið verði áfram við setningu viðmiða og ákveða ferla og ábyrgðaraðila þannig að stjórnvöld hafi aðgang að upplýsingum um raunverulega birgðastöðu á hverjum tíma.
Fjallað er um fæðuöryggi og framboð matvæla á Íslandi í skýrslunni og þar segir að fæðuöryggi á Íslandi sé háð innflutningi matvæla, innlendri matvælaframleiðslu og aðföngum til hennar. Við flytjum t.d. inn áburð, fóður, vélbúnað og olíu til matvælaframleiðslu, hvort sem er í landbúnaði eða fiskveiðum og fiskeldi. Þess vegna hlýtur að vera forgangsmál að lágmarka truflanir á innlendri matvælaframleiðslu ef innflutningur raskast og bæta upplýsingaöflun um birgðir.
Í skýrslunni er talað um nauðsyn þess að fela skilgreindum aðila að annast söfnun upplýsinga um birgðastöðvar á landinu á sviði matvælaframleiðslu í sjávarútvegi, fiskeldi, landbúnaði og innflutningi matvæla og bent er á þá athyglisverðu staðreynd að landlæknir hefur gefið út lista yfir æskilegar neyðarbirgðir heimila í heimsfaraldri og á þeim lista eru aðallega tilgreindar innfluttar vörur. Við framleiðum næstum allt kjöt, mjólk og fisk sjálf, en aðeins 43% af grænmeti sem við neytum, mjög fáa ávexti og 1% af kornvörum. Við ættum að geta gert mun betur í grænmetisframleiðslu og sparað okkur gjaldeyri með minni innflutningi. Við ættum einnig að eiga góða möguleika á fóðurframleiðslu og framleiðslu á áburði. Þarna eru tækifæri í matvælaframleiðslu sem mikilvægt er að nýta sem allra fyrst. Óumdeild eru tækifærin í orkuskiptum. Það að skipta út olíu fyrir rafmagn er ekki bara gjaldeyrissparandi heldur ákveðið öryggisatriði en þá þurfa flutningskerfi rafmagns að standast ágjöf. Um leið og búvísindi eru efld svo við lærum að gera betur þarf að gæta auðlinda okkar sem felast í nægu vatni og landi til nýtingar.
Herra forseti. Í Covid-faraldrinum varð okkur ljóst að heilbrigðiskerfið stóð veikt fyrir og þoldi illa álagið sem faraldrinum fylgdi. Uppbygging heilbrigðiskerfisins varðar þjóðaröryggi, líf og heilsu fólksins í landinu. Aðgerðir til skamms og langs tíma til að mæta mönnunarvanda og þeim lúxusvanda að þjóðin er að eldast ættu því að vera efst á forgangslista stjórnvalda. Það er einnig öryggisatriði að til sé í landinu nægur forði af lyfjum, lækningatækjum og hlífðarbúnaði.
Íslendingar reiða sig nær alfarið á innflutning lyfja. Evrópsk lyfjaframleiðsla hefur færst í auknum mæli til Indlands og Kína sem gerir allar aðfangakeðjur viðkvæmari á hættustund. Við erum fá hér á landi og ekki góður kostur ef markaðslögmálin eru ein látin ráða. Ef Ísland væri hluti af stærri markaði myndi afhendingaröryggi lyfja aukast, samstarf við hin norrænu ríkin í þessum efnum gæti vafalaust bætt stöðu okkar og einnig þéttara samstarf við Evrópusambandið. Það var Svíþjóð, eins og fram hefur komið hér í umræðunni, sem reddaði okkur bóluefnum við Covid í gegnum ESB í heimsfaraldri. Án þess góða greiða frænda okkar og vina hefðum við ekki staðið vel gagnvart þeirri hættu sem heimsbyggðin stóð frammi fyrir. Það verður að tryggja aðgang Íslendinga að eftirsóttum lyfjum á hættustund með þátttöku í Evrópusamvinnu og norrænni samvinnu og stjórnvöld verða að beita sér fyrir formlegum samningum þar um.
En það þarf ekki hættuástand til að skortur sé á lífsnauðsynlegum lyfjum hér á landi. Skráð vörunúmer lyfja eru um 3.000 hér á landi en um 14.000 í Noregi og Svíþjóð. Fylgst er með birgðum skráðra lyfja en enginn fylgist með undanþágulyfjum sem læknar sækja um og eru einir ábyrgir fyrir. Þau lyf eru mun fleiri en þau skráðu og Lyfjastofnun telur að mörg óskráð lyf falli í raun undir skilgreiningu nauðsynlegra lyfja og því er mikilvægt að til séu upplýsingar um hvaða lyf, óháð markaðsstöðu, sé nauðsynlegt að eiga birgðir af.
Í skýrslunni sem við ræðum hér kemur fram að lyfjabirgðir hafa farið minnkandi síðastliðin ár og að bregðast þurfi við þeirri þróun. Í þessum málum er verk að vinna og lausnin fyrir okkur er fólgin í nánara og formlegra samstarfi við ESB og Norðurlöndin.
Herra forseti. Þær eru sláandi upplýsingarnar í skýrslunni um birgðastöðu jarðefnaeldsneytis í landinu. Samkvæmt greiningu Orkustofnunar duga birgðirnar fyrir um 20–50 daga eldsneytisþörf miðað við meðaltalsnotkun hvers árs og dæmi eru um að birgðir þotueldsneytis hafi farið undir tíu daga. Hvergi í lögum er tilgreindur aðili sem ber ábyrgð á að til séu neyðarbirgðir eldsneytis eða hversu miklar þær skulu vera, jafnvel þó að vöruflutningar, samgöngur og atvinnulíf geti lamast ef ekki er til taks orkugjafi til að knýja slíkt áfram. Ísland skorar 56 stig af 100 mögulegum um orkuöryggi og situr í 52. sæti af 100 löndum innan Alþjóðaorkuráðsins, fyrir neðan flest lönd Evrópu. Evrópusambandið og Alþjóðaorkumálastofnunin gera kröfu til aðildarríkja sinna um 90 daga neyðarbirgðir eldsneytis miðað við innflutning næstliðins árs. Eldsneyti til millilandasiglinga er ekki innifalið í þessum kröfum og við þurfum því í það minnsta að lögfesta 90 daga birgðir og ganga í það hratt og örugglega að skilgreina hlutverk aðila og greina kostnað við birgðahald líkt og skýrsluhöfundar leggja til.
Það er svo margt annað en stríð og heimsfaraldur sem getur ógnað öryggi okkar. Hlýnun jarðar með öfgaveðrum er staðreynd sem við þurfum að búa okkur undir líkt og aðrar þjóðir. Innviðir létu undan í ofsaveðrinu árið 2019 og stóðust ekki það álag. Við vorum betur undirbúin undir hvellinn sem gekk yfir landið á sunnudaginn. Við verðum að vera betur undirbúin fyrir þann næsta því álagið mun bara aukast.
Við erum mjög háð rafmagni, fjarskiptum og samgöngum. Við þurfum t.d. rafmagn til að hlaða símana okkar sem eru eitt af helstu öryggistækjum heimila. Vatnsöflun er háð rafmagni og sömuleiðis dælu- og hreinsistöðvar fráveitu. Á Landsneti og dreifiveitum hvílir sú skylda samkvæmt raforkulögum að tryggja áreiðanleika í rekstri flutnings- og dreifikerfisins. Þegar rafmagnið eða flutningsgetan verður af skornum skammti á að grípa til skömmtunar og tryggja raforku til þeirra fyrirtækja og stofnana sem veita almenningi bráðaþjónustu og tryggja öryggi borgara. Orkustofnun og Landsnet eru í norræna samstarfinu NordBer um neyðarráðstafanir og krísustjórnun fyrir orkugeirann. Landsnet er með í vinnslu almenna viðbragðsáætlun til lengri tíma segir í skýrslunni. Áætlunin er sem sagt ekki til, sem er algjörlega óásættanlegt í ljósi þess hversu háð allt samfélagið er rafmagni og þessu verður að kippa í lag. Salan á fyrirtækinu Mílu til fjárfestingarsjóðs í Frakklandi vakti umræðu um þjóðaröryggi og hvað gæti gerst þegar fyrirtæki sem þjóðin treystir á gengur kaupum og sölum, enda varðar starfsemi Mílu sannarlega íslenskan almenning og öryggi þjóðarinnar, varðar efnahagsöryggi, varnar- og almannahagsmuni. Því lagði ég ríka áherslu á hvar sem ég gat að Míla færi ekki í hendur fjárfestingarsjóðsins án skilyrða um samfélagsöryggi sem héldu. Ef illa fer verður almenningur fyrir skaða. Nauðsynlegt er að setja lög og regluverk sem tryggir viðhald, öryggi og heimild yfirvalda til að taka fyrirtækið yfir ef neyðarástand skapast eða einkaaðilinn er ekki hæfur til að sinna svo mikilvægri starfsemi. Það verður að koma í veg fyrir að eigendur geti af geðþótta eða vegna vanhæfni lamað íslenskt samfélag, farið með fyrirtækið út fyrir lögsögu Íslands eða selt úr landi nauðsynleg tæki til starfseminnar. Mér er ekki ljóst hvort aðgerðir og lagasetning stjórnvalda í kjölfar sölunnar duga. Ég vona að ráðherrar sem fara með málaflokkinn hafi sett almannahagsmuni fremst í samtali við fyrirtækið og setningu skilyrða og laga. Sala Mílu vakti upp spurningar um hvernig verja má sem best nauðsynlega innviði samfélagsins til að gæta hags almennings og samfélagsöryggis. Það er Fjarskiptastofa sem á að stuðla að áreiðanlegum fjarskiptum út frá hagsmunum almannavarna, neyðarfjarskipta og netöryggis, og skal vera ráðgefandi aðili fyrir yfirvöld þegar almannavarnaástand er yfirvofandi, stendur yfir og er afstaðið.
Ég sagði áðan að það væri svo margt annað en heimsfaraldur og stríð sem gæti ógnað öryggi okkar og nefndi hlýnun jarðar og öfgaveður. Netárásir eru annað sem við þurfum að verjast og líkt og á svo mörgum öðrum sviðum þurfum við að treysta á alþjóðlegt samstarf í þeim efnum. Við erum meðlimir í NATO sem hefur beint sjónum sínum í auknum mæli að vörnum gegn netárásum. Áætlanir um forvarnir eru stöðugt í vinnslu innan ESB, og á milli NATO og ESB, og á þekkingu þar á bæ þurfum við að treysta og gæta um leið að því að tækin og tólin séu til staðar hér á landi ásamt varahlutum. Alheimsskortur á hálfleiðurum segir í skýrslunni að sé til kominn vegna röskunar á aðfangakeðjum í kjölfar Covid og stríðsins í Úkraínu og hafi haft mikil áhrif á framboð og afhendingartíma tæknibúnaðar, svo sem í fjarskiptanetum.
Forseti. Ekki þarf að orðlengja það hér hversu mikilvægar samgöngur eru okkur, bæði innan lands og einnig til og frá landinu. Ef ekki er hægt að tryggja samgöngur við umheiminn á hættustund með flugi eða siglingum hefur það víðtæk áhrif og skapar hættuástand, hefur áhrif á allt annað sem skiptir máli til að tryggja þjóðaröryggi. Ef Keflavíkurflugvöllur lokast hefur það alvarlegar afleiðingar fyrir farþegaflutninga en einnig fyrir innflutning á nauðsynlegum vörum og útflutning á ferskvöru frá landinu. Tryggja þarf birgðir af eldsneyti, varahlutum og efnum, svo sem salti og afísingarefnum til að tryggja þjónustu sem best í ákveðinn viðmiðunartíma. Aðgengi að vatni, hita, rafmagni, fráveitu, hreinlætisvöru og mannafla þarf að vera til staðar svo flugsamgöngur rofni ekki. Á það er bent í skýrslunni að engin farmflutningaskip eru á íslenskri skipaskrá. Hefur það áhrif á siglingar hingað til lands á hættutímum? Það þarf að ganga úr skugga um það og möguleiki þarf að vera á strandflutningum ef vegir og/eða flugsamgöngur rofna. Krafan hlýtur að vera sú að samstarf á milli ríkis, sveitarfélaga, stofnana og félagasamtaka sé virkt og heildaryfirlit allra almennra birgða viðbragðsaðila liggi fyrir á einum stað. Heimilin í landinu ættu að koma sér upp vikuforða sem grípa má til, til að minnka álag á viðbragðskerfin á hættutímum.
Herra forseti. Loftslagsváin með ofsaveðrum, heimsfaraldur, eldgos, skipulögð glæpastarfsemi, tölvuárásir, stríð, allt þetta og meira til getur ógnað velferð okkar og öryggi. Við verðum að vinna skipulega að því að safna neyðarbirgðum, koma á viðmiðum, ferlum og heildaryfirsýn um stöðuna hverju sinni og skýrslan segir okkur á hvaða sviðum við þurfum að gera enn betur. Þetta reddast má ekki vera efst í huga stjórnvalda þegar kemur að þjóðaröryggi. Þar þurfum við að vera raunsæ og skipulögð og gera okkur grein fyrir því sem við getum gert og hvað er ómögulegt. Til að tryggja öryggi og sjálfstæði þjóðarinnar sem best verðum við að vinna enn nánar með öðrum þjóðum og auka alþjóðlega samvinnu á öllum sviðum. Samvinnu og samhjálpar liggur beinast við að leita hjá vinum og nágrönnum. Norðurlöndin standa öll betur að vígi ef þau leggja þekkingu sína saman, deila reynslu og viðbúnaði.
Og að lokum þetta, forseti. Við verðum að gæta að lýðræðinu líkt og við gætum að öðrum innviðum sem aldrei mega rofna. Lýðræðið er stoðin undir öruggt og gott samfélag.
