framtíð Íslands í svæðisbundinni, fjölþjóðlegri samvinnu.
Forseti. Við Íslendingar erum sjálfstæð og fullvalda þjóð og af því erum við stolt. Það er bæði gott og eðlilegt. Sjálfstæðinu og fullveldinu fylgja bæði réttindi og skyldur, bæði gagnvart þeim sem hér búa en líka gagnvart öðrum þjóðum. Fullveldið og sjálfstæðið eigum við að nýta til góðra verka okkur til hagsbóta en líka samfélagi þjóðanna. Það er einu sinni svo að við deilum veröldinni með öðrum sjálfstæðum og fullvalda þjóðum og allar verða þær að reiða sig hver á aðra á margvíslegan hátt. Veraldarsagan er full af sögum um ríki, stórveldi, heimsveldi sem hafa risið og hnigið, styrjaldir, landvinninga, tilfærslu landamæra og nýlendur. Aflsmunur á sviði auðlinda, herstyrks og fjármagns réðu og ráða oftar en ekki för, oftast með skelfilegum afleiðingum. Því miður eru margar þjóðir enn við sama heygarðshornið í þessum efnum. Þegar aflsmunir ráða för getur fullveldi og sjálfstæði orðið harla lítils virði, eins og óteljandi dæmi sanna í fortíð og nútíð.
Fyrir okkur Íslendinga, sem erum óneitanlega smáþjóð og sumir myndu nú segja örríki, er afar mikilvægt að beita sjálfstæði okkar og fullveldi af skynsemi og raunsæi. Því fylgja bæði kostir og gallar að vera lítil og við eigum að styrkja kostina en draga úr göllunum. Saga okkar sýnir að við höfum borið gæfu til að stíga mörg skref sem gera einmitt þetta. Líf okkar tekur sífelldum breytingum og það gera samskipti ríkja líka. Oft er sagt að heimurinn hafi minnkað vegna margvíslegra tækniframfara og stóraukinna samskipta á öllum sviðum. Að sama skapi hafa sameiginleg verkefni, samskiptareglur, öryggismál, umhverfismál, loftslagsmál og aukinn tilflutningur fólks milli ríkja og heimshluta kallað á endurskoðun margs í samfélagi þjóðanna. Við Íslendingar förum ekki varhluta af þessum breytingum og okkur ber skylda til að vega og meta í sífellu hver staða okkar er, hvar hagsmunir okkar liggja og hvaða skref er skynsamlegt að stíga. Hagsmunirnir eru af margvíslegum toga; efnahagslegum, öryggis- og varnarlegum, umhverfislegum, menningarlegum og ekki síst þeim gildum friðar, frjálslyndis og mannréttinda sem við viljum standa vörð um.
Forseti. Allt frá því að við Íslendingar byrjuðum að fá í skrefum í eigin hendur sjálfstæði okkar og fullveldi höfum við þurft að laga okkur að því sem hefur verið að gerast í samskiptum þjóða. Frá lokum síðari heimsstyrjaldar hefur Ísland verið þátttakandi í margvíslegu fjölþjóðlegu samstarfi. Oftar en ekki höfum við verið í fararbroddi þeirrar vinnu enda er þátttaka í alþjóðasamstarfi forréttindi sem eingöngu stendur sjálfstæðum og fullvalda þjóðum til boða. Tilgangurinn hefur verið sá að styrkja stöðu landsins í samfélagi þjóðanna í menningarlegum efnum, stjórnmálalegu tilliti, því er varðar varnir og öryggi og að því er tekur til efnahags og viðskipta. Það er óumdeilt að þetta fjölþætta samstarf hefur styrkt fullveldi landsins og bætt efnahag þess.
Forseti. Í aðdraganda síðari heimsstyrjaldarinnar stóð Ísland á krossgötum. Þá varð smám saman ljóst að yfirlýsingin í sambandslögunum frá árinu 1918, um ævarandi hlutleysi, gat ekki staðist breytta heimsmynd. Breið samstaða var þó um að halda í hlutleysið þar til hernám Breta varð til þess að Íslendingar tóku afstöðu með þeim þjóðum sem stóðu þeim næst í hugmyndafræðilegum skilningi. Í framhaldinu gerðist Ísland aðili að Bretton Woods-samkomulaginu um fjölþjóðlegt gjaldmiðlasamstarf og aðild að Sameinuðu þjóðunum fylgdi í kjölfarið. Síðan gerðist Ísland eitt af stofnríkjum Atlantshafsbandalagsins, Íslendingar tóku þátt í stofnun Norðurlandaráðs, hafa verið aðilar að hinu almenna samkomulagi um tolla og viðskipti frá lokum sjöunda áratugar síðustu aldar og eru aðilar að Alþjóðaviðskiptastofnuninni. Í byrjun áttunda áratugarins urðu Íslendingar aðilar að Fríverslunarsamtökum Evrópu og síðan aðilar að innri markaði Evrópusambandsins með samningnum um Evrópska efnahagssvæðið í byrjun tíunda áratugarins og með þátttöku í Schengen-samstarfinu árið 2001.
Forseti. Öll þessi skref voru á sinn hátt svar við breyttum aðstæðum. Þau lýstu því hvernig við aðstæður þess tíma var talið skynsamlegt að leita skjóls og tryggja hagsmuni landsins í fjölþjóðlegu samstarfi af ýmsu tagi. Allt þetta samstarf hefur þróast og breyst í tímans rás. Pólitískt og efnahagslegt vægi aðildar að einstökum samtökum hefur í sumum tilvikum aukist en minnkað í öðrum.
Forseti. Hér liggur fyrir tillaga til þingsályktunar frá þingflokki Viðreisnar sem ég mæli fyrir. Tillagan hljóðar svo, með leyfi forseta:
„Alþingi ályktar að fela utanríkisráðherra í samráði við utanríkismálanefnd Alþingis að skipa nefnd sérfræðinga sem falið verði að vinna úttekt á stöðu Íslands í svæðisbundinni, fjölþjóðlegri samvinnu þar sem mat verði lagt á hvernig styrkja megi stöðu Íslands á alþjóðavettvangi til framtíðar. Nefndin meti m.a. hvernig hagsmunum Íslands á sviði menningar, stjórnmála, varna og efnahags er best borgið í fjölþjóðlegri samvinnu. Utanríkisráðuneytið sjái nefndinni fyrir starfsaðstöðu, starfsmanni og nauðsynlegri sérfræðiaðstoð auk þess sem viðeigandi stofnanir hins opinbera verði nefndinni til ráðgjafar. Nefndin skili úttekt til ráðherra eigi síðar en 31. janúar 2024. Ráðherra geri úttektina opinbera og flytji Alþingi skýrslu um hana á vorþingi 2024.“
Forseti. Tillagan er ekki alveg ný af nálinni en hún er nú lögð fram í fjórða sinn og væri óskandi að hún næði fram að ganga að þessu sinni því hún er afar mikilvæg og rökin fyrir henni verða æ sterkari og þörfin brýnni. Tillagan var fyrst lögð fram í júní 2019, síðan í október 2019, desember árið 2021 og loks núna 2022.
Forseti. Það hefur margt gerst frá því að tillagan var lögð fram í fyrsta sinn. Ég nefni til sögunnar þrennt sem er talandi dæmi um breytingar og þróun sem eiga sér rætur utan okkar landsteina en hafa engu að síður mikilvæg áhrif á okkur sem og önnur ríki. Í fyrsta lagi vil ég nefna að í upphafi árs 2020 var lýst yfir óvissustigi vegna kórónuveirunnar á Íslandi. Eftirleikinn þekkjum við og þau víðtæku áhrif sem faraldurinn hefur haft á heimsbyggðina, samskipti, efnahag og heilsufar og hefur enn. Faraldurinn hefur sýnt okkur svart á hvítu hve mikilvæg alþjóðasamvinna er til að vinna gegn vá sem þessari og tryggja almenningi aðgang að bóluefnum og lyfjum. Þar vorum við upp á velvild annarra ríkja komin sem ekki voru skuldbundin til að styðja okkur.
Í öðru lagi réðust Rússar inn í Úkraínu þann 24. febrúar á þessu ári og það stríð stendur enn. Afleiðingarnar eru hörmulegar fyrir Úkraínu og skaða einnig Rússland. En afleiðingarnar ná langt út fyrir þessi tvö ríki, bæði efnahagslegar og pólitískar. Átökin hafa orðið til þess að ekki síst ríki Evrópu hafa endurskoðað stefnu sína í öryggis- og varnarmálum. Þá sýnir stríðið svart á hvítu hvernig efnahagslegum þvingunum er beitt, hvernig yfirráðum yfir orkuauðlindum er beitt, hvernig áróðri er beitt og ýmiss konar brögðum og aðgerðum sem snúa að því að grafa undan samfélagsgerð þeirri sem við viljum byggja á og verja.
Í þriðja lagi hafa svartar skýrslur frá Sameinuðu þjóðunum um loftslagsmál birst hver af annarri. Þær sýna okkur og sanna að einstök ríki þurfa að axla meiri ábyrgð í þessum efnum, ábyrgð sem nær lengra en að eigin landamærum og verða ríki heims að ganga enn lengra í samvinnu og sameiginlegri ábyrgð í að takast á við þessa vá.
Forseti. Enn sem fyrr eigum við helst samleið með vestrænum lýðræðisríkjum, ekki síst Evrópuríkjum sem deila með okkur viðhorfum og gildum sem við viljum vernda og verja. Það er dagljóst að stærsta og metnaðarfyllsta verkefnið um samstarf og samvinnu í okkar heimshluta er Evrópusambandið. Við höfum tengst því bandalagi sterkum böndum en ekki stigið skrefið til fulls. Raunar ætluðum við að gera það fyrir áratug en heyktumst á því.
Evrópusambandið tekur sífelldum breytingum sem og verkefni þess. Skemmst er að minnast þess að Bretland gekk úr Evrópusambandinu í lok janúar 2020. Það hefur reynt á samstarfið milli ESB og Bretlands í kjölfarið og einnig Íslands. Þá hafa Bretar sjálfir ekki bitið úr nálinni með áhrif úrsagnarinnar og margt bendir til þess að þau verði afar neikvæð en ekki jákvæð eins og talsmenn útgöngunnar fullyrtu og við sjáum einmitt eina birtingarmynd þess í dag þegar forsætisráðherra Bretlands segir af sér vegna þess að hann treystir sér ekki til að ná fram þeim ávinningi sem Brexit átti að færa þjóðinni. Þá má einnig nefna að í upphafi voru það 12 ríki sem tóku upp evru en eru í dag orðin 19 og verða 20 þegar Króatía tekur upp evru um komandi áramót.
Forseti. Þátttaka okkar Íslendinga í alþjóðastarfi þarf að sækja styrk sinn í heilbrigða sjálfsmynd sem byggir í senn á raunsæi, sjálfstrausti, samkennd og samábyrgð. Við eigum að vera órög að láta til okkar taka á alþjóðavettvangi og við eigum að sitja við þau borð þar sem ákvarðanir eru teknar og sem okkur varða. Við getum lagt okkar til málanna og eigum ekki að sitja sem gestir við þau borð. Við eigum að sitja við þau borð sem heimilismenn.
Forseti. Aðferðafræðin sem lögð er til í tillögunni sem hér er mælt fyrir um er og hefur verið beitt áður þegar stórmál á sviði utanríkismála hafa verið í deiglunni, bæði þegar EES-samningurinn var í undirbúningi og umsókn Íslands að Evrópusambandinu sem og mat á áhrifum EES-samningsins sem við erum aðilar að.
Forseti. Við flutningsmenn þessarar tillögu erum fylgjandi viðræðum um mögulega aðild Íslands að Evrópusambandinu og teljum æskilegt að þær verði teknar upp að nýju að undangenginni þjóðaratkvæðagreiðslu. Það á ekki að vera nein hætta fólgin í því að treysta þjóðinni fyrir því að meta hvort við eigum að fara áfram í þær viðræður og klára þær, og hefur verið lögð fram ályktun í þessa veru. Sjálfur hef ég um langt skeið verið þeirrar skoðunar að aðild Íslands að Evrópusambandinu sé í senn skynsamleg og nauðsynleg. Atburðir síðustu missera hafa rennt enn frekari stoðum undir þessa sannfæringu mína. Það er brýnna en nokkru sinni fyrr að við leggjum mat á stöðu alþjóðamála og stöðu okkar gagnvart Evrópusambandinu og öðru alþjóðasamstarfi. Í greinargerð með tillögunni er ítarleg umfjöllun um fjölmörg atriði sem varða hagsmuni okkar og þær sviptingar sem hafa orðið og standa enn í umhverfi okkar og varða stöðu okkar og hagsmuni sem fullvalda og sjálfstæðrar þjóðar. Við eigum að beita styrkleikum okkar og viðurkenna þörf okkar fyrir aukið samstarf og beina þátttöku í brýnum verkefnum nútímans og framtíðarinnar. (Forseti hringir.) Samþykkt þessarar þingsályktunar er gott skref í undirbúningi þeirrar vegferðar á grundvelli fagmennsku, breiðra sátta og lýðræðis.
Forseti. Ég legg til að tillögunni verði vísað til hv. utanríkismálanefndar og bind vonir við að þar fái hún vandaða efnislega umfjöllun og komi í kjölfarið til kasta þingsins til afgreiðslu.
