10.12.1975
Neðri deild: 26. fundur, 97. löggjafarþing.
Sjá dálk 1053 í B-deild Alþingistíðinda. (727)

107. mál, snjóflóð á Norðfirði og fjáröflun til Viðlagasjóðs

Forsrh. (Geir Hallgrímsson) :

Virðulegi forseti. Eins og kunnugt er var Viðlagasjóður stofnaður með lögum nr. 4 frá 27. mars 1973, um tveimur mánuðum eftir að eldgosið á Heimaey hófst. Þessi lög sýndu einhug þings og þjóðar til að bæta tjónið af völdum eldgossins og aðstoða vestmanneyinga við endurreisnarstarfið. 31. des. 1975 falla úr gildi ákvæði laganna er kveða á um tekjur Viðlagasjóðs af viðlagagjaldi á söluskattsstofn. Fjárhæð sú, sem Viðlagasjóður hefur fengið vegna Vestmannaeyja frá ríkissjóði, Atvinnuleysistryggingasjóði og sveitarfélögum, mun þá nema rúmum 4200 millj. kr. Auk þess er að telja höfðinglega gjöf Norðurlanda, 1456 millj. kr., og gjafir annarra aðila 211 millj. kr. Alls er þarna um 5900 millj. kr. framlag að ræða.

Hlutverk Viðlagasjóðs var síðan aukið með l. nr. 5 frá 28. febr. 1975, en þá var sjóðnum falið að koma fram gagnvart yfirvöldum í Neskaupstað við endurreisnina í kjölfar snjóflóðanna 20. des. 1971. Þing og þjóð voru sammála um að bæta norðfirðingum tjón þeirra á sama hátt og vestmanneyingum. Verkefni Viðlagasjóðs var í því fólgið að gera úttekt á tjóninu og bæta það að svo miklu leyti sem það kemur ekki í hlut annarra, en venjulega er það bótagreiðsluaðila. Með lögunum var stofnuð sérstök deild við Viðlagasjóð með sjálfstæðan fjárhag vegna verkefnanna í Norðfirði.

1. sept. 1975 tóku gildi lög frá 14. maí 1975 um Viðlagatryggingu Íslands, en samkv. þeim skal sá aðili taka við eignum og skuldum Viðlagasjóðs hinn 1. janúar 1977. Hlutverk Viðlagatryggingar Íslands er að tryggja gegn tjóni af völdum náttúruhamfara, þ. e. eldgosa, jarðskjálfta, skriðufalla, snjóflóða og vatnsflóða. Vátryggingarskyldar eru allar húseignir og lausafé, en vátryggingarfjárhæðir skulu vera hinar sömu og brunatryggingarfjárhæðir á hverjum tíma.

Þar eð tekjustofnar Viðlagasjóðs falla niður um áramót er mikilvægt að átta sig á og gera á því nokkra úttekt hvort sjóðnum hafi verið aflað nægilegs fjár til að standa við skuldbindingar sínar gagnvart vestmanneyingum og norðfirðingum. Í grg. stjórnar Viðlagasjóðs, er fylgir greiðsluáætlun Viðlagasjóðs fyrir Vestmannaeyjadeild sjóðsins, sem prentuð er með aths. við lagafrv. þetta, segir:

„Deildin hefur nú lokið uppgjöri við alla tjónþola nema bæjarsjóð Vestmannaeyja, en uppgjör bóta hans er það langt á veg komið að telja verður áætlunina nærri lagi. Samkv. því nema bætur til bæjarsjóðs og stofnana hans fyrir eignatjón 500 millj. kr. og fyrir rekstrartjón 200 millj. kr. Auk þess tekur áætlunin tillit til ýmissa aðgerða til stuðnings uppbyggingu í Vestmannaeyjum, sem stjórnin hefur ákveðið með heimild í ýmsum ákvæðum reglugerðar nr. 62 frá 1973, en gerir ekki ráð fyrir að lengra sé gengið í þeim efnum en þegar hefur verið ákveðið. Á hinn bóginn gerir áætlunin ekki ráð fyrir útgreiðslum vegna ábyrgða sem sjóðurinn hefur gengið í fyrir bæjarsjóð. Alls gerir áætlunin því ráð fyrir greiðslum til bæjarsjóðs Vestmannaeyja sem nema 804 millj. kr., og hefur sú upphæð að verulegu leyti þegar verið greidd.

Áætlunin sýnir að deildinni hefur með núgildandi lagaákvæðum verið aflað nægilegs fjár til að standa við þessar skuldbindingar sinar. Á hinn bóginn er mikið af fé Vestmannaeyjadeildar sjóðsins fast í skuldabréfum og fasteignum og mun því greiðslustaða deildarinnar vera slæm og skuld við Seðlabankann lækka hægt. Gert er ráð fyrir að í árslok 1975 muni hún nema 1031 millj. kr. og í árslok 1976 624 millj. kr. og ekki verða að fullu greidd fyrr en í ársbyrjun 1978. Enn fremur sýnir áætlunin að sjóðurinn eigi eignir í skuldabréfum sem nema um 900 millj. kr. umfram þær skuldbindingar sem áætlunin gerir ráð fyrir, en frá því verður að draga afföll skuldabréfanna (vaxtamun). Vel getur verið að enn komi upp í Vestmannaeyjum þau vandamál sem stjórn sjóðsins telji sér skylt að sinna og sem ekki eru tekin með í áætlunina. Er ljóst að eignastaða sjóðsins gefur nokkurt svigrúm til þess, en greiðslustaða yrði þá að sama skapi lakari.“

Enn fremur segir í skýrslu stjórnar Viðlagasjóðs:

„Stjórn sjóðsins telur þó ríkar ástæður til að taka fram, að fyrirsjáanlegt er að án frekari aðstoðar mun bæjarsjóður Vestmannaeyja verða í miklum fjárhagserfiðleikum um árabil. Stafar þetta af því að bæjarfélagið hefur reist sér hurðarás um öxl með miklum og dýrum framkvæmdum sem auk þess verða unnar á mun hærra verðlagi en því sem bótamat sjóðsins var miðað við.

Stjórn sjóðsins telur að ekki megi loka augunum fyrir þessum vanda og vill því benda á hvort ekki sé rétt að fram fari úttekt á fjárhagsstöðu bæjarsjóðs og horfum næstu árin. Stjórnin telur ekki rétt að slík úttekt fari fram á vegum Viðlagasjóðs, einkum vegna þess, að vandamálið mun tæpast skýrast til fulls fyrr en um það leyti sem sjóðurinn verður lagður niður. Virðist því eðlilegra að slík úttekt fari fram á vegum félmrn. eða annarrar opinberrar stofnunar.“

Framangreind viðhorf koma einnig fram í bréfi forseta bæjarstjórnar og bæjarstjórans í Vestmannaeyjum til stjórnar Viðlagasjóðs 13. nóv. 1975. Þar er fjallað um fjárvöntun bæjarsjóðs og segir m. a.:

„Samkv. fjárhagsramma kaupstaðarins fyrir næstu 4 ár nemur fjárvöntun bæjarsjóðs 900 millj. kr. auk um 200 millj. kr. hjá rafveitu, þá er einungis miðað við greiðslur lána og verksamninga sem í gangi eru, auk nauðsynlegra framkvæmda vegna endurreisnar byggðar í Vestmannaeyjum. Ætla má að fái kaupstaðurinn fé í þessu skyni á næstu 4 árum, þá muni hann standa á eigin fótum frá og með 1980. Þó verður staða rafveitu eftir sem áður erfið, en svo er um flestar rafveitur á landinu. Ekki er ólíklegt að unnt sé að skera niður framkvæmdir að nokkru, svo að fjárvöntun verði um það bil 1000 millj. kr.

Bæjarstjórn er reiðubúin til allrar samvinnu, hvort heldur væri frekari úttekt á stöðunni á vegum hagfræðideildar Seðlabankans eða aðrar óskir stjórnvalda í þessum efnum.

Þess gerist vart þörf hér að benda á þýðingu Vestmannaeyja sem stærstu fiskútflutningsmiðstöðvar á landinu og hið mikla uppbyggingarstarf einstaklinga, fyrirtækja og bæjarfélags til endurreisnar heilbrigðs atvinnulífs á staðnum.

Bæjarstjórnin gerir sér fulla grein fyrir því mikla og fórnfúsa framlagi sem þjóðin öll hefur lagt af mörkum við uppbyggingarstarfið og vill nota þetta tækifæri sem og önnur tækifæri til að auðsýna þakklæti fyrir þátttöku í endurreisnarstarfinu.“

Eins og fram kemur í þessum bréfum, eru aðilar sammála um að úttekt verði gerð á stöðu bæjarsjóðs Vestmannaeyja. Því hefur verið ákveðið að félmrn., Seðlabanki Íslands og bæjarstjórn Vestmannaeyja skipi hver sinn fulltrúa til að gera úttekt á fjárhagsvanda bæjarsjóðs Vestmannaeyja. Með hliðsjón af þessari úttekt verður tekin ákvörðun um lausn á fjárhagsvanda bæjarsjóðs. Þá hlýtur m. a. að koma til athugunar hvernig unnt er að nýta eignir Viðlagasjóðs í því skyni.

Með frv. þessu fylgir einnig nýjasta áætlun stjórnar Viðlagasjóðs um tekjur og gjöld Norðfjarðardeildar. Í grg. með áætluninni segir m. a.

„Áætlunin gerir ráð fyrir að heildarútgjöld Norðfjarðardeildar muni nema 650 millj. kr., þar af 590 millj. kr. tjónabætur og aðrar greiðslur sem runnið geta til uppbyggingastarfsins í Norðfirði.

Tekjur samkv. núgildandi tekjustofnum virðast munu nema um 550 millj. kr. Skv. því skortir deildina um 100 millj. kr. til að standa við skuldbindingar sínar.

Bætur til tjónþola taka að sjálfsögðu mið af því tjóni, sem varð, en ekki af þeim kostnaði, sem tjónþolar kjósa að ráðast í við endurbyggingu, enda eru þeir frjálsir að því hvernig þeir verja bótafénu. En að undanförnu hafa verið talsverðar umr. um það, hvort bótaféð ásamt annarri fjármögnun, sem vitað er um, muni nægja til að greiða þá endurbyggingu sem nú á sér stað í Norðfirði, og þykir ástæða til að gera hér nokkra grein fyrir því.

Fyrir liggur áætlun um kostnað við endurbyggingu frá framkvæmdastjóra uppbyggingarnefndarinnar í Neskaupstað, dags. 1, okt. s. l., og er niðurstaða hennar 982 millj. kr. Sams konar áætlun gerð af trúnaðarmönnum Viðlagasjóðs nemur hins vegar 775 millj. kr. Þessi mikli munur skýrist ekki af mismunandi mati á kostnaði við hina ýmsu verkþætti, þar ber mjög lítið á milli, heldur af því að í hærri áætluninni eru ýmsir liðir sem þar eiga ekki heima, svo sem tekjubætur, lántökur o. fl. sem ekki er framkvæmdakostnaður, auk þess sem trúnaðarmennirnir taka ekki inn í sína áætlun nokkra liði sem lúta að fullnaðarfrágangi sem ekki verður framkvæmdur fyrr en síðar og sem ekki hefur áhrif á starfshæfni þeirra mannvirkja, sem um er að ræða.

Til þess að mæta þessum kostnaði eru bætur og aðrar greiðslur úr Viðlagasjóði 590 millj. kr., lán til Síldarvinnslunnar úr Fiskveiðasjóði 200 millj. kr. og lán til annarra tjónþola, sem talið er að muni fást, 28 millj. kr. eða samtals 818 millj. kr.

Það er því mat sjóðsstjórnarinnar að fáist það viðbótarfé, sem farið er fram á hér að framan, þannig að sjóðurinn geti innt af hendi þær greiðslur sem honum er ætlað, muni vart mikið skorta á að nægilegt fé verði þá til endurbyggingar innar.“

Þá skal þess getið, að í lauslegri áætlun sem fylgdi frv. um stofnun Norðfjarðardeildar Viðlagasjóðs var talið að útgjöld sjóðsins af þessu verkefni mundu nema um 500 millj. kr. Sjá má nú, að of lágt var metið, enda var þessi fyrsta áætlun gerð með fyrirvara. Hins vegar eru menn ekki á eitt sáttir hve mikið á að hækka upphaflegu áætlunina, eins og fram kom í grg. stjórnar Viðlagasjóðs.

Á sínum tíma skipaði forsrh. nefnd þriggja þm., þá Lúðvík Jósepsson, Tómas Árnason og Sverri Hermannsson, til að hafa milligöngu milli Viðlagasjóðs og heimaaðila í Neskaupstað. Þingmannanefndin sendi forsrh. bréf 20. nóv. 1975 þar sem segir m. a.:

„Það er skoðun okkar, eftir að hafa rætt málið við fulltrúa Viðlagasjóðs og þá heimaaðila í Neskaupstað sem málið varðar mest, að tryggja þurfi Norðfjarðardeild Viðlagasjóðs a. m. k. 250 millj. kr. á næsta ári, og miðum við þá við að tekjur deildarinnar af gildandi tekjustofni til áramóta verði 570 millj. kr.

Við teljum tillögu Viðlagasjóðs um viðbótartekjur 100 millj. kr. ófullnægjandi og bendum á að þær bótakröfur, sem fram eru komnar og ekki hefur verið synjað, enda ekki enn fjallað um þær samkv. reglugerð sjóðsins, samsvarar þeirri tekjuþörf, sem við gerum till. um.“

Framangreindar upplýsingar gefa til kynna að enn eru ekki öll kurl komin til grafar við uppgjör tjónsins í Norðfirði. Með frv. þessu er heimilað að veita allt að 200 millj. kr. úr Viðlagasjóði til Norðfjarðardeildar. Hve há upphæðin verður endanlega innan þessa ramma ræðst af þeim bótum sem greiddar verða samkv. reglum Viðlagasjóðs til Norðfjarðar.

Aftan við 5. gr. l. nr. 5 frá 28. febr. 1975, um ráðstafanir vegna snjóflóða í Norðfirði og fjáröflun til Viðlagasjóðs, bætist ný málsgrein, er verður 4. málsgr, svo hljóðandi:

„Á árinn 1976 er Viðlagasjóði heimilt að verja allt að 200 millj. kr. af eign sinni til að standa að fullu við skuldbindingar sínar vegna snjóflóðanna í Norðfirði 20. des. 1974.

Lög þessi taka þegar gildi.“

Eins og hér hefur verið greint frá, er hvorki ljóst á þessu stigi málsins hvort eignir Viðlagasjóðs muni nægja til þess að standa við skuldbindingar sjóðsins gagnvart Vestmannaeyjum eða gagnvart Norðfirði. Það mun taka nokkurn tíma að ganga úr skugga um þetta og fá fram endanlega niðurstöðu hvað þær tjónabætur og fjárþörf muni nema. Á hinn bóginn er nokkurt svigrúm vegna greiðslustöðu Viðlagasjóðs á næsta ári, ef samningar takast við Vestmannaeyjar, að sjá fyrir þeim greiðslum, sem á því ári eru fyrirsjáanlegar, með þeirri heimild sem hér er farið fram á. Ég vil taka fram að vitaskuld verða í samræmi við þær niðurstöður, sem fást af úttekt á fjárhagsstöðu Vestmannaeyjakaupstaðar og endanlegum frágangi tjónabóta þar sem og endanlegu uppgjöri varðandi tjónabætur í Norðfirði, gerðar ráðstafanir til þess að staðið verði við allar yfirlýsingar sem hér hafa verið gefnar gagnvart vestmanneyingum og norðfirðingum. Ég lýk máli mínu með því að ítreka enn að staðið verður við áður gefin loforð ríkisstj. og Alþ. um tjónabætur og uppgjör við Vestmannaeyjakaupstað og vestmanneyinga, Neskaupstað og norðfirðinga. Sömu reglum verður fylgt við endanlegt uppgjör tjóna og greiðslu bóta beggja deilda Viðlagasjóðs, og sambærileg aðstoð verður veitt til uppbyggingar atvinnulífsins í kaupstöðunum.

Virðulegi forseti. Ég legg til að máli þessu verði vísað til 2. umr. og ég hygg til fjh.- og viðskn. þessarar hv. deildar.