húsaleigulög.

Frú forseti. Ég mæli hér fyrir frumvarpi um breytingu á húsaleigulögum, nr. 36/1994 (réttarstaða leigjenda íbúðarhúsnæðis og leigubremsa). Með mér á frumvarpinu er gjörvallur þingflokkur Flokks fólksins, þau Ásthildur Lóa Þórsdóttir, Eyjólfur Ármannsson, Guðmundur Ingi Kristinsson, Jakob Frímann Magnússon og Tómas A. Tómasson.

1. gr. frumvarpsins er sem hér segir:

„1. gr. Eftirfarandi breytingar verða á 37. gr. laganna: a. Við 1. mgr. bætist nýr málsliður, svohljóðandi: Hafi íbúðarhúsnæði verið áður til leigu teljast þá líkur á því að sú leigufjárhæð sem áður gilti sé sanngjörn og verður sá sem vefengir það að sýna fram á annað. b. Við 3. mgr. bætist nýr málsliður, svohljóðandi: Óheimilt er að hækka fjárhæð leigu íbúðarhúsnæðis oftar en á 12 mánaða fresti og er þá að hámarki heimilt að hækka hana í hlutfalli við breytingu á vísitölu neysluverðs á tímabilinu.

2. gr. Við 1. mgr. 52. gr. laganna bætist nýr málsliður, svohljóðandi: Hafi leigusali vanrækt þá skyldu sína skv. 11. tölul. 6. gr. að upplýsa í leigusamningi um forgangsrétt leigjanda, framlengist tilkynningarfrestur samkvæmt ákvæði þessu fram að lokum uppsagnarfrests eða umsamins leigutíma.

3. gr. Við lögin bætist nýtt ákvæði til bráðabirgða, svohljóðandi: Fjárhæð leigu á íbúðarhúsnæði skal ekki taka breytingum til hækkunar til ársloka 2024, þrátt fyrir samningsskilmála um verðtryggingu eða aðrar verðbreytingar. Við framlengingu, endurnýjun og gerð nýrra leigusamninga um íbúðarhúsnæði sem taka gildi fyrir árslok 2024 er óheimilt að hækka fjárhæð húsaleigu sama íbúðarhúsnæðis frá því sem fyrir var umfram 2,5%.

4. gr. Lög þessi öðlast þegar gildi.“

Í greinargerð með frumvarpinu segir, með leyfi forseta:

„Það er algjört grundvallaratriði í öllum siðmenntuðum samfélögum að fólk hafi þak yfir höfuðið. Réttur til viðunandi lífskjara, þar á meðal húsnæðis og batnandi lífsskilyrða, eru grundvallarmannréttindi sem njóta verndar félagsmálasáttmála Evrópu, alþjóðasamnings um efnahagsleg, félagsleg og menningarleg réttindi og samnings Sameinuðu þjóðanna um réttindi fatlaðs fólks. Á Íslandi hefur svokölluð séreignarstefna lengst af verið ríkjandi þar sem flestir gera sitt besta til að reyna að eignast húsnæði til eigin búsetu, en leigumarkaðurinn hefur fyrir vikið verið lítill og vanþróaður. Árin 2005–2007 voru leigjendur innan við 18% íbúa landsins en þeim fjölgaði talsvert í kjölfar bankahrunsins árið 2008 enda urðu margir þá fyrir því að missa eigið húsnæði í hendur kröfuhafa. Sú þróun hefur að einhverju leyti gengið til baka en á síðustu árum hefur hlutfall leigjenda verið allt að 18%. Á húsnæðisþingi í október 2018 voru kynntar niðurstöður viðhorfskönnunar meðal leigjenda sem leiddu í ljós að einungis 8% þeirra vildu í raun vera á leigumarkaði og 86% þeirra vildu frekar búa í eigin húsnæði en fæstir sæju fram á að það gæti gerst á næstunni. Niðurstöður viðhorfskönnunar Húsnæðis- og mannvirkjastofnunar meðal leigjenda 2021 voru á svipaða leið, en þá sögðust 88% svarenda frekar vilja búa í eigin húsnæði og 12% frekar vilja búa í leiguhúsnæði. Jafnframt sögðu 80,1% svarenda að hátt leiguverð væri einn helsti ókosturinn við að leigja íbúðarhúsnæði.

Húsnæðiskostnaður telst íþyngjandi þegar heildarkostnaður húsnæðis nemur meira en 40% af ráðstöfunartekjum heimilis. Samkvæmt niðurstöðum lífskjararannsóknar Hagstofu Íslands búa 27% heimila í leiguhúsnæði við íþyngjandi húsnæðiskostnað eða þrefalt fleiri en heimili í eigin húsnæði og hefur það hlutfall nær tvöfaldast frá árinu 2005. Samkvæmt niðurstöðum könnunar sem Félagsvísindastofnun Háskóla Íslands gerði fyrir ÖBÍ réttindasamtök sem voru birtar í nóvember 2022 sögðust 12% öryrkja á leigumarkaði greiða meira en 75% útborgaðra ráðstöfunartekna sinna en 25% greiða á milli 51% og 75% í húsnæðiskostnað. Þá er fatlað fólk á leigumarkaði tvöfalt líklegra en fólk almennt til að hafa mjög eða frekar miklar áhyggjur af kostnaðinum við rekstur húsnæðis, eða 38% samanborið við 19%.“

Mig langar í rauninni í stað þess að fara víðar yfir þetta — ég get nú svo sem nefnt þróunina núna sem við höfum verið að fylgjast með. Bara frá því að þessar tölulegu upplýsingar, þessi gögn, eru lagðar fyrir hefur markaðurinn í rauninni gjörbreyst til hins verra. Það eru hundruð einstaklinga sem eru að lenda á götunni, við erum að fá mýmargar sögur af því. Sérstaklega þegar maður les bæði greinaskrif í blöðum og inni á leigjendasíðum og annað slíkt er maður að fá upplýsingar um hvers lags gífurlegur vandi það er sem þessir einstaklingar eru að horfast í augu við, einstaklingar og fjölskyldur með börn og allt niður í kornabörn, við erum að fá fregnir af því að einstaklingar með kornabörn hafi þurft að gera sér það að góðu að flytja út í bíl með börnin sín.

Við munum að í desember sl. greindu fjölmiðlar frá því að við endurnýjun leigusamnings öryrkja hafi leigufélag, við skulum bara segja Alma leigufélag, farið fram á 30% hækkun á fjárhæð leigu eða sem nemur 75.000 kr. ofan á 250.000 kr. leigufjárhæð. Hinn nýi leigusamningur sem þessi fullorðna kona, öryrki, átti að fá í andlitið, hljóðaði því upp á 325.000 kr. á mánuði. Við erum ekki að tala um í þessu tilviki að öryrki sé að greiða 40% af ráðstöfunartekjum eða 50%, 60%, 70%, það er verið að tala um að þessir einstaklingar þurfa að greiða yfir 100% af ráðstöfunartekjum sínum. Og hvernig er það hægt? Jú, frú forseti, 40% öryrkja reiða sig á nánustu aðstandendur, ættingja og vini. Það er það sjálfstæði og sú reisn sem þessi stjórnvöld eru að bjóða þessum þjóðfélagshópi. Fjármála- og efnahagsráðherra lýsti því yfir í óundirbúnum fyrirspurnatíma 8. desember 2022 að hann teldi óforsvaranlegt að ganga jafn langt gagnvart fólki og gert hefur verið í þessu tiltekna dæmi. Forsætisráðherra tók í sama streng í viðtali í hádegisfréttum Ríkisútvarpsins 9. desember 2022 og sagði þetta vera óboðlegt og að taka þyrfti til skoðunar að setja takmörk á hækkanir húsaleigu.

Forseti. Ég er einmitt að mæla fyrir frumvarpi sem mun setja bremsu á það brjálæði sem ríkir á leigumarkaðnum á Íslandi í dag. Ég hlýt því að hafa væntingar um það að hæstv. ráðherrar, sem hafa í rauninni bæði sýnt það og sagt frá því að þeim finnist komið nóg, hljóti að taka utan um málið af mikilli gleði og háttprýði og samþykki það og keyri það helst í gegn þannig að það verði orðið að lögum áður en þessum þingvetri lýkur.

Ástandið á húsnæðismarkaði er þungt og það er til ævarandi skammar. Ég nefndi í störfum þingsins fyrr í dag að fullorðinn maður á níræðisaldri hefði verið borinn út úr húsnæðinu sínu í gær ásamt syni sínum sem býr hjá honum og er í hjólastól. Af hverju? Af hverju var hann borinn út af sýslumanni og í lögreglufylgd? Það var vegna þess að hann skuldaði einhverja gamla skuld — hann skuldaði reyndar ekki leigu núna og hafði ekki gert í langan tíma en hann var jú með aðstoð hjá Umboðsmanni skuldara sem tekur þá skuldirnar og semur um þær og gerir eitthvað við þær — einhverjar krónur sem ekki voru margar ef ég skil það rétt en nógu margar til þess að það þótti eðlilegt og sanngjarnt að ganga fram hjá Umboðsmanni skuldara í þessu tilviki og fleygja þessum mönnum út á götuna. Þegar þessi gamli maður spurði: Og hvert eigum við að fara? Hvað á ég að gera? Hvert eigum við að fara? Nú, fariði bara á hótel. Þið verðið að fara á hótel. Þá segi ég, innan gæsalappa: Fyrirgefið, frú forseti, hvaða hótel? Eru ekki öll herbergi hér uppseld? Ég vissi ekki betur. Og meira að segja það uppseld að núna er fram undan samkoma af stærstu gerð og búið að leigja nánast öll hótel í Reykjavík meðan á þessari ráðstefnu Evrópuráðsins stendur hér í Hörpu. Burt séð frá því gátu þeir farið á hótel og ef það virkaði ekki, sem það mun náttúrulega og er ekki að gera, fyrir utan að þeir myndu aldrei hafa efni á því, þá áttu þeir að fara bara og athuga með svona gistiskýli sem fela það í sér að venjulega er það ólánsfólk, útigangsmenn, fíklar og alkóhólistar sem koma þangað á kvöldin og eru reknir út á morgnana, alveg nema þegar það var hörkugaddur, þá var litið til með þeim í smátíma í kringum jólin, svona aðeins til þess að sýna gæsku til hátíðabrigða og fyllast allt í einu heilögum anda. En það dugði í rauninni skammt vegna þess að þetta voru einhverjir dagar og síðan var þeim náttúrlega fleygt út aftur yfir daginn þrátt fyrir að aftur hefði skollið á hörkugaddur og hörkufrost.

Það er í rauninni sárara en tárum taki að horfa upp á hvað neyðin er ofboðslega mikil. Eins og ég hef líka nefnt hér áður var maður sem auglýsti litla íbúð til leigu og gaf upp símanúmerið sitt og var búinn að fá 200 beiðnir um húsnæðið á innan við tveimur klukkutímum. Hann sagði bara í rauninni eftir allt þetta að honum liði svo illa að hann væri bara í algjöru áfalli, andlegu áfalli. Hann hefði jú vitað að það væri skortur, húsnæðisskortur á leigumarkaðnum, en aldrei óraði hann fyrir því að neyðin væri eins mikil og raun ber vitni þar sem fólk grét, þar sem fólk hótaði og þar sem fólk sagðist ekki lengur vilja vera til, það gæti ekki lifað við þetta lengur. Það er í rauninni alveg með ólíkindum að við skulum standa í þessum sporum.

Með frumvarpi þessu eru því lagðar til nokkrar breytingar á húsaleigulögum í því skyni að koma böndum á hækkanir á húsaleigu og styrkja réttarstöðu leigjenda, sem er nánar gerð grein fyrir í skýringum við einstakar greinar frumvarpsins. Þar sem húsnæðiskostnaður er stór þáttur í vísitölu neysluverðs má jafnframt búast við því að þær breytingar geti leitt til lægri verðbólgu en ella.

Ég veit ekki hvort ég ætti að fara í einstakar greinar frumvarpsins, það skýrir sig í rauninni nokkuð sjálft, en jú, um 1. gr., þar sem ég er að tala um a-lið, þar er t.d. lagt til að við 1. mgr. 37. gr. húsaleigulaga bætist nýr málsliður þess efnis að hafi íbúðarhúsnæði verið áður til leigu séu líkur fyrir því að sú leigufjárhæð sem áður gilti sé sanngjörn í skilningi meginreglu laganna og að sá sem vefengi það verði að sýna fram á annað. Ákvæðið sækir sér fyrirmynd í 1. mgr. 53. gr. laganna sem á við um endurnýjun leigusamnings við sama leigjanda og áður, en hér er lagt til að það sama gildi alltaf um íbúðarhúsnæði jafnvel þó að nýr leigjandi sé ekki sá sami og hinn fyrri. Með því er ætlað að stemma stigu við því að leigusali geti sætt færis að hækka fjárhæð leigu úr hófi fram þegar leigutíma lýkur og nýr leigjandi tekur við. Vegna skráningarskyldu leigusamninga sem var komið á með breytingalögum nr. 121/2022 má ætla að auðvelt verði að sannreyna fyrri leigufjárhæð, a.m.k. í þeim tilvikum sem sú skráningarskylda á við.

Með b-lið greinarinnar er lagt til að við 3. mgr. 37. gr. laganna bætist nýr málsliður þess efnis að óheimilt sé að hækka fjárhæð samfelldrar leigu íbúðarhúsnæðis oftar en á 12 mánaða fresti og þá að hámarki í hlutfalli við breytingu á vísitölu neysluverðs á tímabilinu. Núna er það svona hipsum happs. Meginvenjan var að á þriggja mánaða fresti var verið að þeyta þessu upp með tilliti til vísitölu. Sumir leigusamningar hafa jafnvel verið með þetta á mánaðarfresti en þessi breytingartillaga við b-lið, 37. gr., er einmitt hugsuð til þess að stemma stigu við óeðlilegum hækkunum og stíga ákveðið skref í þá átt að koma böndum á leiguverð íbúðarhúsnæðis. Ákvæðið sækir sér fyrirmyndir til annarra Norðurlanda en sambærilegar reglur gilda í Danmörku og Noregi. Ákvæðum greinarinnar í heild er ætlað að koma nokkrum böndum á hækkanir leiguverðs íbúðarhúsnæðis. Þar sem húsnæðiskostnaður vegur þungt í vísitölu neysluverðs má ætla að umræddar breytingar geti leitt til þess að verðbólga verði framvegis lægri en ella.

Ég ætla að tala aðeins um 2. gr. líka. Leigjendur virðast almennt vera lítið upplýstir um forgangsrétt leigjanda til áframhaldandi leigu að umsömdum leigutíma loknum skv. 51. gr. húsaleigulaga og að skv. 53. gr. laganna skuli við endurnýjun samnings leggja til grundvallar að fyrri leigufjárhæð sé sanngjörn, sbr. meginreglu 37. gr. laganna, og verði sá sem vefengir það að sýna fram á annað. Þar sem sá réttur er háður því skilyrði skv. 52. gr. laganna að leigjandi tilkynni leigusala a.m.k. þremur mánuðum áður en leigusamningur rennur út ef hann vill nýta sér hann er hætt við að leigjendur geti farið á mis við það tækifæri. Er því lagt til að hafi leigusali vanrækt þá skyldu sína skv. 11. tölul. 6. gr. laganna að upplýsa í leigusamningi um forgangsrétt leigjanda þá framlengist tilkynningarfrestur leigjanda allt fram til loka leigutímans.

Verðbólgan hefur verið óvenjumikil eins og við þekkjum. Hún er nú að slefa í tveggja stafa tölu. Við erum að horfast í augu við um 10% verðbólgu þrátt fyrir að stýrivextir hafa verið hækkaðir hér 12 sinnum. Þá er náttúrlega algerlega morgunljóst að þetta tæki, þessi vaxtasveðja Seðlabankans sem er að höggva hér ítrekað í opin svöðusár samfélagsins, er ekki að virka. Alveg sama hversu mikið blóðmagn kemur úr þessum sárum er þessi sveðja ekki að virka en samt sem áður skilst manni að fyrir augum sé þrettánda hækkunin.

Um 3. gr. laganna segir svo: Verðbólga hefur verið þessi og verið þrálát með tilheyrandi áhrifum á fjárhæð leigu samkvæmt verðtryggðum húsaleigusamningum. Jafnframt hefur borið á hækkunum talsvert umfram verðlagsbreytingar við framlengingu eða endurnýjun samninga um leigu íbúðarhúsnæðis. Er því lagt til að við húsaleigulög bætist ákvæði til bráðabirgða þess efnis að fjárhæð leigu á íbúðarhúsnæði verði fryst til ársloka 2024 og enn fremur að á því tímabili verði óheimilt að hækka fjárhæð leigu við framlengingu, endurnýjun eða gerð nýrra leigusamninga um íbúðarhúsnæði umfram 2,5% á sama húsnæði. Það er í samræmi við opinbert verðbólgumarkmið en þar sem húsnæðiskostnaður er einn stærsti undirliðurinn í vísitölu neysluverðs er það til þess fallið að draga strax úr verðbólgu. Slíkt þak á hækkanir leiguverðs, sem kalla mætti „leigubremsu“, á sér hliðstæður í mörgum öðrum löndum, til að mynda Spáni, Bretlandi og Bandaríkjunum.

Þetta frumvarp hefur fengið jákvæðar viðtökur hjá t.d. formanni Leigjendasamtakanna og í umsögn Alþýðusambandsins við fjármálaáætlun kom fram ákall um nánast samhljóða aðgerðir og lagðar eru til í 1. og 2. gr. frumvarpsins. Ég segi bara ekkert annað en það að ef það sem við erum að heyra núna reynist satt, að það sé í rauninni ríkisvaldið, það sé í rauninni Vinnumálastofnun og sveitarfélögin sem eru að verða til þess að fólki er unnvörpum sagt upp húsnæði sínu, leiguhúsnæði sínu, til að framlengja það á mun hærra verði, þá er eitt alveg víst: Þetta frumvarp mun stöðva allt slíkt. Græðgin sem við erum að horfa upp á hér er orðin með slíkum ólíkindum að það er í rauninni algerlega óskiljanlegt að hver einasti alþingismaður, hver einasti ráðherra, hver einasti aðili sem hefur verið kjörinn fulltrúi hér á Alþingi Íslendinga skuli ekki taka saman höndum til að berjast gegn þessu óeðli sem ríkir hér á húsnæðismarkaði og í þessu tilviki á leigumarkaði. Ég get ekki skilið það vegna þess að þetta er augljóst. Þetta vita allir, líka hæstv. ríkisstjórn, sama ríkisstjórn og heldur áfram að skattleggja fátækt, heldur áfram að skattleggja einstaklingana, öryrkjana sem eru að greiða húsaleigu langt umfram getu. Þessari ríkisstjórn finnst bara algjörlega sjálfsagt og eðlilegt að nánustu aðstandendur, ættingjar og vinir hlaupi undir bagga og sjái um að greiða það sem upp á vantar. Það er skömm að svona stjórnvöldum.

Þetta frumvarp ætti að gefa smá byr í seglin. Það eru a.m.k. aðgerðir sem liggja að baki þessu frumvarpi, það er ákall um aðgerðir. Flokkur fólksins hefur aldrei nokkurn tímann efast um hvernig ætti að ráðast í aðgerðir til að keyra niður þessa verðbólgu, aldrei nokkurn tímann, en það hefur a.m.k. ekki verið í formi þess að níðast á öllu samfélaginu, hvort sem það eru fyrirtæki eða fjölskyldurnar í landinu, með eilífum stýrivaxtahækkunum. Ég hef að gefnu tilefni verið að skora á hæstv. ríkisstjórn að byrja t.d. á því að hætta að skattleggja fátækt. Einstaklingur með 306.000 kr. framfærslu frá almannatryggingum er með 306.000 kr. áður en hann er skattlagður og svo er bara komið og hann er skattlagður. Hugsið ykkur, fólk með 300.000 kr. er skattlagt. Það er í fátækt við 300.000 kr. Það getur illa borgað húsaleiguna og sumir alls ekki en samt er það skattlagt. Það er skattlagt úr fátækt í sárafátækt. Svo eru þessir einstaklingar sem stýra þessu landi hissa á því hvers lags gríðarlegur vöxtur er í sjálfsvígum, þunglyndi, vanlíðan og flótta undan eigin tilveru. Þessir einstaklingar hafa verið hnepptir í fjötra. Fátækt barna hefur vaxið um 44% á síðustu sex árum. Þetta er óafsakanlegt.

Þetta er vanhæf ríkisstjórn. Ég er búin að segja það lengi og ég segi það nú. Og ef einhvern tíma hefði átt að lýsa vantrausti á eitthvað þá er það á ríkisstjórnina í heild sinni. Þessari ríkisstjórn treysti ég ekki fyrir horn. Hún hefur skilað auðu í allri baráttu gegn verðbólgunni, algjörlega auðu. Það er sama hversu hátt er hrópað um hjálp úr Svörtuloftum til þess að reyna að glíma við þennan verðbólgudraug, þau hafa pakkað saman og eru ekki að gera neitt, ekki neitt, akkúrat ekki neitt. Þau koma með fjármálaáætlun sem eitthvað á að gera einhvern tímann á næsta ári, hækka skatta á fyrirtæki um 1%, sem gefur mun færri krónur í kassann heldur en að hækka bankaskattinn í það sem hann var þegar hann var ekki einu sinni hálft prósentustig. Það myndi gefa okkur 9 milljarða í kassann að hækka hann úr þessu eitthvað 0,167% í þetta 0,456%. 9 milljarða, takk. En fjárhirslurnar sem eru algerlega útbólgnar af peningum, milljarðamæringarnir sem haldið er áfram að moka undir, það skal ekki snert á þeim. En við skulum níðast á fólki á húsaleigumarkaðnum, við skulum níðast á fátæku fólki sem hefur ekki efni á því að halda heimili og greiða þak yfir höfuðið. Ég og Flokkur fólksins erum alla vega ekki í þessu liði enda vorum við einfaldlega fædd og urðum til til að berjast gegn óréttlæti og berjast gegn fátækt.

Ég vona bara að þetta frumvarp fái flýtimeðferð vegna þess að þetta frumvarp er raunverulega að gera gagn. Það er raunverulega að gera gagn inn í það efnahagsástand, það ófremdarástand sem ríkir í landinu í dag, bæði hvað lýtur að húsnæðismarkaði og í baráttunni gegn verðbólgu.