atvinnuleysistryggingar og Ábyrgðasjóður launa.

Forseti. Ég mæli hér fyrir nefndaráliti um frumvarp til laga um breytingu á lögum um atvinnuleysistryggingar og lögum um Ábyrgðasjóð launa, eða það sem kallast hlutabótaleiðin, framlenging hennar. Covid-19 heimsfaraldurinn og efnahagskreppan sem hann hefur valdið í sambland við tæknibreytingar og fjórðu iðnbyltinguna hafa breytt samfélaginu í grundvallaratriðum. Þessar breyttu aðstæður kalla á breyttar áherslur stjórnvalda. Að dæla fjármagni í allt það sem skapaði tekjur áður skilar ekkert endilega árangri í þessu breytta umhverfi.

Hagkerfi sem stjórnvöld reyna nú að bjarga er líka orsök loftslagsbreytinga, mikillar streitu í lífi fólks og misskiptingar. Við höfum því fulla ástæðu til að reyna að byggja upp nýtt, sjálfbært, grænt hagkerfi og endurreisa vinnumarkaðinn út frá þörfum fólksins í landinu frekar en fyrirtækjanna og fjármagnsins. Úrræði ríkisstjórnarinnar sem svar við yfirvofandi efnahagskreppu eru hönnuð til að viðhalda og endurreisa hagkerfið eins og það var, á forsendum fjármagnseigenda, og viðhalda því með óbreyttum valdahlutföllum í samfélaginu. Það má ekki gleymast að núverandi vinnumarkaðsmódel var hannað út frá þörfum fyrirtækja og fjármagnseigenda og veitti þeim tangarhald á daglegu lífi flests vinnandi fólks.

Hlutabótaleiðin er á forræði fyrirtækjanna og er hugsuð til að bjarga þeim og þannig á að bjarga eða aðstoða almenning í leiðinni, í gegnum fyrirtækin, með því að viðhalda ráðningarsambandi frekar en að beina fjárstuðningi milliliðalaust til almennings, beint til fólksins og gera því þannig t.d. kleift að aðstoða fyrirtækin. Reynslan hefur sýnt að of margir falla á milli skips og bryggju og eiga ekki rétt á hlutabótaleiðinni. Oft er það fólk í lágtekjuhópum sem fellur á milli, sem er jafnframt hvað viðkvæmast fyrir tekjufalli. Í stað hlutabótaleiðarinnar væri hægt að tryggja öllum sem missa vinnuna eða þurfa að minnka starfshlutfall sitt skilyrðislausa grunnframfærslu með því að greiða þeim t.d. atvinnuleysisbætur án skilyrða og skerðinga. Með því að gera fólki kleift að sækja um stuðning beint frekar en í gegnum vinnuveitanda og fjarlægja skilyrði, væri hægt að valdefla almenning, fólkið í landinu, frekar en fyrirtækin. Hægt væri að setja á fót öflugan nýsköpunarpakka samhliða þessum breytingum og skapa þannig ný tækifæri ásamt því að skapa nauðsynlegan sveigjanleika fyrir fólk til þess að það geti nýtt sér þau tækifæri. Slík ráðstöfun þyrfti ekki að vera varanleg heldur tímabundið úrræði sem hvetur til þess að fólk geti viðhaldið ráðningarsambandi við vinnuveitanda á eigin forsendum. Það hvetur til aukinnar atvinnusköpunar og nýsköpunar, spornar við greiðsluvanda heimila og tryggir áframhaldandi þátttöku fólks í hagkerfinu.

Forseti. Þetta er hugmynd sem ég hef rætt áður og finnst að við ættum að skoða alvarlega vegna þess að þeir fjármunir sem fara nú til einstaklinga í gegnum hlutabótaleiðina og atvinnuleysisbætur — ímyndum okkur sveigjanleikann sem við myndum skapa fyrir fólk á þessum erfiða tíma ef við myndum bara greiða þetta beint til einstaklinga án skilyrða. Það myndi gera fólki kleift að vinna áfram hlutastarf hjá sínu fyrirtæki til að viðhalda ráðningarsambandi, en valdeflingin ætti sér stað hjá einstaklingnum sem væri þá ekki háður fyrirtækinu lengur en myndi ákveða að vinna þar vegna þess að honum þykir vænt um það ráðningarsamband og vill halda áfram að vinna þar, meðfram því að skoða aðra möguleika, að prófa sig áfram, feta sig áfram í nýjum raunveruleika og skoða ný tækifæri sem gætu mögulega leitt einstaklinginn á nýja braut.

Þegar kemur að umfjöllun um hlutabótaleiðina og aðrar aðgerðir stjórnvalda þá skiptir miklu máli að ríkisstjórnin og Alþingi gæti samræmis í vinnu sinni, að núverandi ástandi sé mætt með heildrænni nálgun og skýrri framtíðarsýn, að við séum tilbúin að læra af því sem betur hefði mátt fara og aðgerðir séu unnar í góðu samráði við alla þá sem að málinu koma. Því miður hefur það ekki alltaf verið raunin, hvorki hvað varðar vinnu ríkisstjórnarinnar né á Alþingi, í viðbrögðum við efnahagskreppu af völdum Covid-19 faraldursins. Aðgerðir ríkisstjórnarinnar og meiri hlutans á þingi hafa einna helst einkennst af markleysi og viljaleysi til að bregðast við með fullnægjandi hætti við göllum sem komið hafa í ljós. Það frumvarp sem hér er fjallað um ber þess að vissu leyti merki sem og önnur ríkisstjórnarfrumvörp sem tengjast Covid-19 og gerir 1. minni hluti, sú sem hér stendur, nokkrar alvarlegar athugasemdir við efni þess frumvarps.

Forseti. Í skýrslu Ríkisendurskoðunar um úttekt á hlutastarfaleiðinni, sem birt var í gær, 28. maí, kemur fram margvísleg gagnrýni á hlutabótaleiðina eins og framkvæmd hennar var upprunalega. Í skýrslunni segir m.a. að í ljós hafi komið að fyrirtæki sem ekki áttu í bráðum rekstrarvanda og bjuggu við sterkan efnahag, sem og opinberir aðilar og sveitarfélög, hafi nýtt sér úrræðið. Í frumvarpinu, sem varð að lögum, nr. 23/2020, og festi hlutabótaleiðina fyrst í lög, var hvergi fjallað um rekstrarvanda í lagatextanum sjálfum. Aðeins var um að ræða skilyrði um tímabundinn samdrátt í starfsemi. Hins vegar kom fram í greinargerð í athugasemdum um 1. gr. frumvarpsins að úrræðinu væri ætlað til að koma til móts við aðstæður launafólks sem þyrfti að taka á sig kjaraskerðingu í formi minnkaðs starfshlutfalls vegna tímabundins rekstrarvanda fyrirtækisins, sem það starfar hjá, en að ekki væri að finna skýran áskilnað um það í lagatextanum sjálfum. Afleiðing þess er sú að vel stöndug fyrirtæki geta sótt í hlutabótaleiðina án þess að eiga í neinum rekstrarvanda. Eina skilyrðið er að tekjufall hafi orðið, sem kann jafnvel að vera tímabundið og afmarkað. Það vekur því furðu mína að ekki skuli vera brugðist við þessum augljósa galla, hvorki í frumvarpinu sem hér um ræðir né í breytingartillögum meiri hluta. Með því að halda ákvæðinu óbreyttu verður fjármunum áfram ráðstafað til vel stöndugra fyrirtækja í stað þess að þeir fari til fólksins sem hefur alla jafnan mun meiri þörf fyrir fjárhagsaðstoð á tímum sem þessum.

Við umfjöllun nefndarinnar kom einnig í ljós að mun fleiri höfðu rétt á og notað úrræðið en upprunalega var ætlað. Þannig kemur fram í áðurnefndri skýrslu Ríkisendurskoðunar að bæði vel stæð fyrirtæki sem ekki eiga í rekstrarvanda, sem og opinberar stofnanir og sveitarfélög, hafi tekið þátt í hlutabótaúrræðinu. Það getur varla talist í samræmi við vilja löggjafans að slíkir aðilar heimti bætur þegar tilgreint var í greinargerð með frumvarpinu, sem varð að lögum, að lögunum væri ætlað að aðstoða fyrirtæki við að halda ráðningarsambandi við starfsfólk sitt á meðan mikil óvissa ríkti vegna Covid-19 faraldursins og til að forða því að fyrirtæki sem ættu í tímabundnum rekstrarvanda gripu til uppsagna. Ef sveitarfélög og opinberar stofnanir þurfa aðstoð við að halda rekstri sínum gangandi verður að búa til sértæk úrræði fyrir þau enda verður að teljast augljóst að hlutabótaleiðin sem úrræði var ekki hönnuð fyrir þau.

Forseti. Samhliða afgreiðslu á framlengingu hlutabótaleiðarinnar hefur Alþingi til umfjöllunar frumvarp til laga um stuðning úr ríkissjóði vegna greiðslu hluta launakostnaðar á uppsagnarfresti. Með því verður veittur fjárstuðningur úr ríkissjóði til að greiða hluta launakostnaðar á uppsagnarfresti starfsmanna. Gera má nokkrar alvarlegar athugasemdir við uppsagnarleiðina og sérstaklega samspil hennar við hlutabótaleiðina. Yfirlýst markmið hlutabótaleiðarinnar er að halda ráðningarsambandi og standa vörð um störf. Það liggur í augum uppi að það hlýtur að ganga gegn því markmiði að ríkisvæða hópuppsagnir. Aðgerðirnar eru þannig hannaðar að þær ganga hver gegn annarri. Ég tel það sem birtist í aðgerðum ríkisstjórnarinnar sýna fram á skort á þeirri heildrænu nálgun og framtíðarsýn sem ég talaði um áðan. Enn fremur verður að benda á að við samningu og meðferð frumvarpsins um uppsagnarleiðina virðist ekkert hafa verið horft til þeirrar reynslu sem fengist hefur af hlutabótaleiðinni þá rúmlega tvo mánuði sem liðið hafa frá því að hún tók gildi. Í frumvarpinu er ekki gerður áskilnaður um rekstrar- og greiðsluvanda þess fyrirtækis sem þiggur aðstoðina, eins og komið hefur á daginn að mikil þörf er á í hlutabótaleiðinni, og skilyrði fyrir notkun uppsagnarleiðarinnar eru í heild nokkuð rúm. En það sýndi sig einmitt við framkvæmd hlutabótaleiðarinnar að þau rúmu skilyrði sem henni fylgdu leiddu til miklu meiri ásóknar í notkun úrræðisins en ella, fyrir utan það að það skapar augljósan hvata fyrir fyrirtæki til að nýta sér frekar uppsagnarleiðina en það úrræði sem við ræðum hér, þ.e. hlutabótaleiðina.

Einn helsti vandinn við hlutabótaleiðina er skortur á samtímaeftirliti með nýtingu úrræðisins og er fjallað um það í nokkuð löngu máli í áðurgreindri skýrslu Ríkisendurskoðunar. Þar kemur fram að Vinnumálastofnun hafi lagt höfuðáherslu á framkvæmd úrræðisins frekar en eftirlit með því og í raun sé eftirlit í rauntíma ekki til staðar en verði tekið upp þegar álag í framlínu þjónustunnar minnkar. Að mati Ríkisendurskoðunar þarf að tryggja virkt eftirlit með úrræðinu þegar í stað og tekur 1. minni hluti, sú sem hér stendur, undir það. Ekkert eftirlit virðist því vera með því nú hvort þeir sem nýta sér úrræðið fylgi þeim reglum sem um það gilda, hvort um misnotkun á úrræðinu kunni að vera að ræða þrátt fyrir þá staðreynd að Vinnumálastofnun var tryggð viðbótarfjárveiting, 100 millj. kr. Þó virðist það ekki hafa dugað til og eru uppi vísbendingar um að fyrirtækin misnoti úrræðið. Nauðsynlegt er að bregðast við þessu og tel ég að tryggja hefði þurft bætt samtímaeftirlit samhliða framlengingu úrræðisins. Það skiptir höfuðmáli að þegar svona mikið af fjármunum fer úr ríkissjóði til að aðstoða fyrirtæki og fólk í samfélaginu þarf að vera gott eftirlit með þeim ráðstöfunum. Til þess þarf að tryggja meira fjármagn í þessu sambandi og aðstoða Vinnumálastofnun við að tryggja eftirlit.

Til viðbótar við áðurgreinda umfjöllun um skort á skýrum skilyrðum og takmörkunum varðandi hlutabótaleiðina sakna ég þess einnig að sett séu skilyrði varðandi samfélagslega ábyrgð fyrirtækjanna sem nota úrræðið. Það hlýtur að þurfa að telja skilyrði fyrir því að fyrirtæki hljóti ríkisaðstoð úr sameiginlegum sjóðum landsmanna að þau leggi sitt af mörkum til samfélagsins, að fyrirtæki og aðilar sem leggja sig fram um að komast hjá samfélagslegri ábyrgð sinni, t.d. til að greiða skatta og gjöld, geti ekki notið þeirrar ríkisaðstoðar sem þetta frumvarp kveður á um. Krafa um að aðilar með eignir í skattaskjólum eigi ekki að geta fengið ríkisaðstoð á tímum efnahagskreppu verið hefur hávær í samfélaginu undanfarið og tel ég bæði nauðsynlegt og eðlilegt að taka mið af því.

Í frumvarpinu er gerð tilraun til að bregðast við því sjónarmiði en ég tel hana ekki vera fullnægjandi. Af þeim skilyrðum sem fram koma í frumvarpinu má í fyrsta lagi nefna að lagt er til að gert verði að skilyrði fyrir notkun hlutabótaleiðarinnar að vinnuveitandi beri ótakmarkaða skattskyldu á Íslandi og hafi staðið skil á skýrslu um eignarhald á CFC-félagi. Meiri hluti velferðarnefndar leggur til að bætt verði við skilyrði um að vinnuveitendur þurfi að hafa skilað skráningu um raunverulega eigendur til skattsins. Þetta skref er mjög til bóta. En þó að það sé til bóta eru þessi skilyrði ekki nóg til að tryggja að aðilar með eignir og félög í skattaskjólum njóti ekki góðs af hlutabótaleið stjórnvalda enda er hvergi beinlínis kveðið á um bann við því að nota úrræðið fyrir þá einstaklinga sem eru með eignir í skattaskjólum. Ég tel nauðsynlegt að setja slíkt bann í lögin, ekki bara hér heldur líka í uppsagnarfrumvarpið.

Nefndinni bárust tillögur um slíkt ákvæði frá umsagnaraðilum, sem tel ég að hefði með réttu átt að vera hluti af breytingartillögum meiri hlutans. Þá er í frumvarpinu að finna mörg önnur skilyrði um hegðun fyrirtækjanna til 31. maí 2023, sem ég tel almennt vera til bóta, en geri þó athugasemd varðandi ákvæði um hæstu laun æðstu stjórnenda. Um er að ræða kröfu um að eigendur æðstu stjórnendur fyrirtækja megi ekki fá hærri mánaðarlaun en 3 milljónir á tímabilinu. Ég bendi á að æðstu embættismenn íslenska ríkisins, forseti Íslands og forsætisráðherra, þiggja mánaðarlaun upp á rúmar 3 milljónir annars vegar og rúmar 2 milljónir hins vegar, og tel ég það skjóta skökku við að fyrirtæki sem þiggja opinber úrræði, fjármögnuð af skattgreiðendum til að koma í veg fyrir gjaldþrot og uppsagnir geti á sama tíma greitt stjórnendum laun á við forseta Íslands og næstum því 50% hærri laun en forsætisráðherra Íslands. Rétt hefði verið að hafa þá tölu lægri, en það hefði þá einnig þurft að eiga við um hitt úrræði ríkisstjórnarinnar, þ.e. uppsagnarfrestinn.

Í frumvarpinu er lagt til að Vinnumálastofnun verði heimilt að birta opinberlega lista yfir vinnuveitendur launamanna sem fá greitt samkvæmt ákvæðinu. Bendi ég þá á að réttara hefði verið að hafa slíkt sem skyldu enda á það erindi við skattgreiðendur hvernig skattfé þeirra er ráðstafað, sérstaklega þegar það er til einkafyrirtækja. Í nefndaráliti og breytingartillögu meiri hluta velferðarnefndar kemur hins vegar fram sú afstaða að meiri hlutinn hyggist breyta greininni á þann veg að ekki verði heimilt að birta í umræddum lista fyrirtæki á hlutabótaleiðinni sem hafa sex eða fleiri starfsmenn. Með þessu dregur meiri hlutinn úr gegnsæi og eykur leynd varðandi þau fyrirtæki sem nýta sér hlutabótaúrræðið. Bendi ég einnig á að engin rök standa til þess að slík takmörkun verði sett í lögin. Persónuvernd var að mínu mati afdráttarlaus þegar hún bendir á það í umsögn sinni að upplýsingar um fyrirtæki teljist ekki til persónuupplýsinga og standa persónuverndarsjónarmið því ekki í vegi fyrir birtingu listans í heild sinni. Þrátt fyrir það hyggst meiri hlutinn eigi að síður bæta við umræddri takmörkun. Er þetta sérstaklega alvarlegt að virtri 13. gr. upplýsingalaga sem leggur þá skyldu á stjórnvöld að veita almenningi með reglubundnum hætti upplýsingar um starfsemi sína og að gera gögn aðgengileg með rafrænum hætti. Ég velti því fyrir mér í ljósi umsagnar Persónuverndar hvers vegna meiri hluti nefndarinnar kýs að viðhalda leyndarhyggju út frá persónuverndarsjónarmiðum sem standast hvorki rök né lög og helstu sérfræðingar landsins í persónuvernd hafa bent á að er óþörf.

Að lokum er öllum ljóst, einnig þeirri sem hér stendur, að rík þörf er á stuðningi ríkisins á tímum sem þessum. Efnahagsleg áföll hafa sjaldan eða aldrei skollið eins hratt og harkalega og nú. Það þýðir þó ekki að viðbrögðin eigi sjálfkrafa að vera þau að standa vörð um allt það sem skapaði tekjur áður. Þessi endurnýjun hlutabótaleiðarinnar ber vitni um stefnuleysi ríkisstjórnarinnar og skort á heildrænni nálgun við aðsteðjandi vanda, sérstaklega þegar hún er skoðuð í samhengi við önnur úrræði ríkisstjórnarinnar og þá sérstaklega uppsagnarfrumvarpið. Í stað þess að stíga mörg lítil og hröð skref í opnu ferli þar sem rætt er við almenning, ekki bara talsmenn þröngra sérhagsmuna, með skýran áfangastað að leiðarljósi, hefur ríkisstjórnin ákveðið að taka ákvarðanir sem ég upplifi sem frekar handahófskenndar og mótsagnakenndar, í bakherbergjum ráðuneytanna. Niðurstaðan er augljós. Hagsmunum almennings er fórnað fyrir hagsmuni fárra fyrirtækja og þeirra sem hafa beint talsamband við ríkisstjórnina. Aðrir þurfa einfaldlega aðlagast ef þeir geta það. Hér gafst tækifæri til að forgangsraða hagsmunum náttúrunnar, umhverfisins, fjölskyldna, barna og næstu kynslóða með breyttri hugmyndafræði og nálgun á efnahagsmál, tækifæri til að leggja grunninn að mannúðlegra og umhverfisvænna samfélagi, tækifæri til að takast á við framtíðina eins og framtíð en ekki eins og fortíð.

Með vísan til framangreinds rökstuðnings munum við í þingflokki Pírata sitja hjá við endanlega afgreiðslu þessa máls.