varnir gegn hagsmunaárekstrum hjá æðstu handhöfum framkvæmdarvalds í Stjórnarráði Íslands.
Forseti. Það er kannski ágætt að rifja upp, áður en ég fer yfir nefndarálit meiri hluta stjórnskipunar- og eftirlitsnefndar, nauðsyn og tilefni þessarar lagasetningar. Ég er viss um að mörg ykkar hafa ýmsar skoðanir á því hvernig nákvæmlega þessi lög og þessar reglur ættu að vera og ég hygg að það muni koma fram í umræðunni þar sem ég sé hér marga fulltrúa hv. minni hlutans sem munu greina frá skoðun sinni hvað það varðar, sem kemur einnig fram í nefndaráliti minni hluta hv. stjórnskipunar- og eftirlitsnefndar. Það er einmitt vegna þess að sæti maður einn við kertaljós heima hjá sér og teiknaði upp hvernig frumvarp til laga um varnir gegn hagsmunaárekstrum ætti að líta út er ég ekkert endilega viss um að það yrði nákvæmlega svona ef hvert og eitt okkar sæti við það kertaljós.
Þetta er vinna sem fer af stað eftir ábendingar frá GRECO. Þetta er vinna sem er unnin í starfshópi forsætisráðherra um eflingu trausts á stjórnmálum sem vinnur fullt af málum, þar með talið þessi mál hér, hugar að þessu og á að taka til þeirra atriða sem lýst er í frumvarpinu sjálfu hvað varðar samskipti við hagsmunaaðila, hagsmunavörslu, lobbíisma og ýmislegt fleira. Þetta þekkjum við öll, forseti, enda kom það fram þegar mælt var fyrir málinu á sínum tíma. Ég vildi einungis rifja þetta upp fyrir okkur áður en við hefjum umræðuna um nefndarálit meiri hluta stjórnskipunar- og eftirlitsnefndar. Ég ætla ekki, forseti, að lesa það upp hér. Það er aðgengilegt öllum sem vilja kynna sér það.
Það er samt rétt að taka fram að við fengum á fund nefndarinnar fjölda gesta sem gáfu umsagnir um málið. Það var almennur stuðningur meðal umsagnaraðila við það, en það voru skiptar skoðanir. Einhverjum umsagnaraðilum fannst frumvarpið ganga allt of langt, það væri of heftandi fyrir starfsemi þeirra sjálfra. Öðrum fannst það ganga of skammt. Það þyrfti að safna mun fleiri upplýsingum. Það þyrfti að hafa mun fleiri upplýsingar opinberar, jafnvel fleiri og ítarlegri en GRECO hefur tekið fram í sínum ábendingum o.s.frv., eins og gerist og gengur með nánast hvert þingmál sem við tökum fyrir hér á Alþingi. Það eru skiptar skoðanir um málið, en þó var almennur stuðningur meðal umsagnaraðila við það.
Meiri hlutinn leggur til nokkrar breytingar á frumvarpinu. Meiri hlutinn telur að mikilvægt sé að hlusta á það ferli allt, sem við höfum lýst hér, eða ég — ég ætla nú ekki að tala endilega um mig í fleirtölu, ég er ekki alveg kominn þangað — sem ég hef aðeins farið yfir og virða það og horfa til þess að hér sé verið að koma á nýju kerfi. Á slíkt kerfi þarf að láta reyna og sjá hvernig það virkar og svo geta menn sniðið af því agnúa ef með þarf, sem að sjálfsögðu er ekkert endilega ljóst.
Meiri hlutinn horfði líka til þess að við sem alþingismenn höfum reglur um okkur sjálf. Okkur fannst ekki við hæfi að við værum að krefjast frekari og strangari reglna hjá fólki í stjórnsýslunni en við krefjumst af okkur sjálfum. Einhverjum kann að finnast það bitamunur en ekki fjár hvaða leið verður farin í því, hvort fyrst eigi að krefjast breytinga hjá öðrum og fara svo í að breyta hjá sjálfum sér. Það er mín bjargfasta trú að ef við trúum því að eitthvað eigi að vera á ákveðinn veg þá beri okkur sem löggjafa skylda til að líta fyrst í eigin barm og breyta því sem hjá okkur er áður en við krefjumst þess að aðrir fari eftir strangari reglum en við sjálf.
Forseti. Með allt þetta í huga verður að skoða þær breytingar sem meiri hlutinn leggur til að verði gerðar. Horft var í fjárhæð gjafa. Þar var m.a. rætt um hvort viðmiðið um 50.000 kr. væri rétt, hvort það ætti að vera eitthvert viðmið eða hvernig það ætti að vera, en einnig hvort það þyrfti að setja einhver skilyrði. Ef fjárhæð á hverja gjöf er 50.000, er hægt að bæta við mörgum gjöfum og þiggja þær án þess að þurfa að telja það fram? Hvernig á að mæta því ef verðmæti gjafar er rétt þar undir, eða 49.900 kr., svo dæmi sé tekið? Meiri hlutinn leggur til að horft sé yfir tímabilið, að á ársgrundvelli megi upphæð gjafa ekki fara yfir 50.000 kr.
Töluvert var rætt um undanþágur frá upplýsingarétti. Í frumvarpinu er sérstaklega kveðið á um að um ákveðna starfsemi sem þar liggur undir ætti ekki undir nokkrum kringumstæðum að birta upplýsingar og með því yrðu viðkomandi starfsmenn undanþegnir upplýsingarétti. Meiri hlutinn leggur til að það eigi að vera heimild fyrir ráðherra að birta úr skránni þær upplýsingar sem safnað er saman sem varða skrifstofustjóra og sendiherra í undantekningartilvikum. Þannig mætum við að einhverju leyti þeim sjónarmiðum að þeir eigi ekki allir að vera undanþegnir upplýsingarétti. En eins og oft er, þegar verið er að mæta sjónarmiðum, var ekki farið eftir ýtrustu kröfum á hvorn veginn sem þær eru.
Fram komu hugmyndir hjá nefndinni um hvort fela ætti sjálfstæðum eftirlitsaðila það hlutverk að hafa eftirlit með því að ákvæðum frumvarpsins væri fylgt. Með frumvarpinu er lagt til að forsætisráðherra og ráðuneyti hans sinni almennri ráðgjöf og eftirliti í tengslum við ákvæði frumvarpsins. Þar er lagt til að forsætisráðherra og ráðuneyti hans geti ákveðið að taka til skoðunar tilvik þar sem grunur leikur á að ákvæðum frumvarpsins sé ekki fylgt í tilvikum æðstu handhafa framkvæmdarvalds og aðstoðarmanna ráðherra að ráðherrum undanskildum, enda fer um ábyrgð þeirra á embættisverkum samkvæmt lögum um ráðherraábyrgð. Eins og fram kemur í frumvarpinu geta frumkvæðismál hafist vegna ábendinga, t.d. frá almenningi til ráðuneytisins, umfjöllunar fjölmiðla o.s.frv. Ef niðurstaða athugunar forsætisráðuneytis gefur til kynna að brot hafi átt sér stað er gert ráð fyrir að forsætisráðuneytið tilkynni niðurstöðuna til hlutaðeigandi ráðuneytis sem hefur þá vald til að grípa til starfsmannaréttarlegra viðurlaga á borð við áminningu eða uppsögn. Í tilviki æðstu handhafa framkvæmdarvalds og aðstoðarmanna ráðherra sem starfa í forsætisráðuneytinu er það forsætisráðherra að meta hvort efni séu til slíkra aðgerða.
Telja verður æskilegt að fela forsætisráðuneytinu umrætt eftirlit enda fellur það sem fyrr segir vel að þeim málefnasviðum sem undir það heyra og öðrum áþekkum verkefnum en einnig verður að telja þetta fyrirkomulag samræmast því samhæfingarhlutverki sem forsætisráðherra og ráðuneyti hans fer með í Stjórnarráðinu almennt.
Með því að fela sérstakri nefnd slíkt eftirlit væri upp að vissu marki komið til móts við kröfur um óhæði og sjálfstæði þeirra sem falið er að hafa eftirlit með ákvæðum frumvarpsins. Þannig kunna ákveðin réttaröryggissjónarmið að mæla með því að komið sé á fót sérstakri sjálfstæðri nefnd en krafa um að stjórnsýslunefnd sé sjálfstæð og óháð er gjarnan tengd því markmiði að stuðla að málsmeðferð og niðurstaða byggist fremur á málefnalegum sjónarmiðum og jafnframt koma í veg fyrir að grunur vakni um að ómálefnaleg sjónarmið, t.d. af flokkspólitískum toga, hafi ráðið för. Engu síður skal tekið fram að miðað við núgildandi lagaumhverfi yrði hlutverk slíkrar nefndar ekki annað en ráðgefandi. Það kæmi eftir sem áður ávallt í hlut þess ráðherra sem fer lögum samkvæmt með húsbóndavald í skilningi opinbers starfsmannaréttar að bregðast við, eftir atvikum með því að beita viðkomandi starfsmann starfsmannaréttarlegum viðurlögum, ef í ljós kemur að brot hafi átt sér stað.
Meiri hlutinn telur því ekki tilefni til þess að leggja til að komið verði á fót sérstakri eftirlitsnefnd með ákvæðum frumvarpsins en áréttar að framkvæmd þess er eins og önnur starfsemi stjórnsýslunnar háð eftirliti ýmissa sjálfstæðra aðila á borð við umboðsmann Alþingis og ríkisendurskoðanda. Verði starfsmaður forsætisráðuneytisins, sem sinnir eftirliti samkvæmt lögunum, var við brot sem ráðherra lætur undir höfuð leggjast að bregðast við, getur hann leitað til umboðsmanns Alþingis, samanber 18. gr. laga um umboðsmann Alþingis og lög um vernd uppljóstrara.
Þá var þeim sjónarmiðum komið á framfæri við nefndina að skrá um hagsmunaverði væri að einhverju leyti flókin. Einhverjum fannst hún íþyngjandi og sumir sáu á henni slíka meinbugi að fráleitt væri að koma henni á. Frumvarpið skilgreinir hagsmunaverði sem einstaklinga sem tala máli einkaaðila gagnvart stjórnvöldum og leitast við að hafa áhrif á störf þeirra í atvinnuskyni. Fyrir nefndinni upplýsti ráðuneytið að tilkynningarskyldan gilti gagnvart þeim sem koma til starfa fyrir hagsmunaaðila og starf þeirra væri gagngert að hafa áhrif á stjórnvöld. Einkum væri um að ræða svonefnda almannatengla, upplýsingafulltrúa einkaaðila og lögmenn, og þá starfsmenn og fulltrúa sem hafa slíka og sambærilega starfsemi með höndum.
Meiri hlutinn telur það ekki mega vera vafa undirorpið hverjir falla undir tilkynningarskylduna. Í 8. gr. frumvarpsins er mælt fyrir um að ráðherra sé heimilt með reglugerð að setja nánari ákvæði um framkvæmd laganna, þar á meðal um viðmið um það hvenær hagsmunavörðum er skylt að tilkynna um sig og hlutverk sitt. Meiri hlutinn beinir því til ráðuneytisins að útfæra tilkynningarskylduna nánar í reglugerð með markmið frumvarpsins að leiðarljósi, þ.e. að tryggja að það liggi fyrir að í samskiptum hagsmunavarða annars vegar og stjórnvalda hins vegar, liggi fyrir að þeir fyrrnefndu séu að gæta ákveðinna einkahagsmuna, fyrir hönd annarra. Þá verði einnig gætt að því að tilkynningarskyldan — þetta er ekki tilfinningaskylda, það væri kannski að einhverju leyti ráð að koma henni á líka — verði ekki of íþyngjandi gagnvart hagsmunavörðum. Eins og ég kom inn á áðan kom það sjónarmið ríkt fram, bæði í einhverjum umsögnum og fyrir fundum nefndarinnar, að þetta mætti ekki vera of íþyngjandi.
Forseti. Í 7. gr. frumvarpsins er lagt til að skrá um hagsmunaverði skuli birt almenningi á vef Stjórnarráðsins. Í umsögn Persónuverndar kom fram að öll vinnsla persónuupplýsinga þurfti að samrýmast meginreglum laga um persónuvernd og vinnslu persónuupplýsinga. Skýrt tilgreindur og málefnalegur tilgangur þarf að vera með vinnslu persónuupplýsinga, auk þess sem ekki skal unnið með persónuupplýsingar umfram það sem nauðsynlegt er miðað við tilgang vinnslunnar. Skráning persónuupplýsinga og opinber birting þeirra felur í sér tvær aðskildar vinnsluaðgerðir. Ganga þarf úr skugga um að hvor vinnslan fyrir sig samrýmist ákvæðum laga um persónuvernd og vinnslu persónuupplýsinga. Þó að skráning upplýsinga um kennitölu og starfsstöð hagsmunavarða geti farið fram í málefnalegum tilgangi er það mat Persónuverndar að það kunni að vera vafa undirorpið að birta opinberlega slíkar upplýsingar. Birting þeirra kunni að vera umfram það sem nauðsynlegt er til þess að tilgangi birtingarinnar sé náð.
Meiri hlutinn hlustaði á þessi sjónarmið Persónuverndar og leggur til breytingar þess efnis. Einnig var brugðist við til að taka af öll tvímæli um hvenær upplýsingar, sem gert er ráð fyrir að verði birtar á vef Stjórnarráðsins, skuli teknar úr opinberri birtingu, þ.e. að tilkynna skuli um þegar einstaklingur sinnir ekki lengur hagsmunagæslu og þá hverfi þær upplýsingar.
Með frumvarpinu er sem fyrr segir lagt til að settar verði skýrari reglur um skráningu hagsmuna og hagsmunaárekstra æðstu handhafa framkvæmdarvalds sem starfa innan Stjórnarráðsins. Í frumvarpinu er hugtakið „æðstu handhafar framkvæmdarvalds“ skilgreint og með því er átt við ráðherra, ráðuneytisstjóra, skrifstofustjóra og sendiherra í Stjórnarráði Íslands. Þessi hugtakanotkun var rædd í nefndinni. Samkvæmt íslenskri stjórnskipan eru ráðherrar æðstu handhafar framkvæmdarvaldsins, hver á sínu sviði, og bera ábyrgð á stjórnarframkvæmdum öllum eftir því sem nánar er mælt fyrir um í lögum, samanber nokkrar málsgreinar í stjórnarskrá lýðveldisins Íslands. Að mati nefndarinnar samræmist það ekki þeirri merkingu sem íslensk stjórnskipan leggur í hugtakið að fella undir það ráðuneytisstjóra, skrifstofustjóra og sendiherra sem starfa undir yfirstjórn ráðherra. Stöðu þeirra verður einfaldlega ekki jafnað við stöðu ráðherra. Þess vegna leggur meiri hlutinn til að frekar verði notað hugtakið „æðstu stjórnendur“ frekar en æðstu handhafar framkvæmdarvalds. Það virðist kannski vera einhver snyrting, herra forseti, en í raun má segja að í frumvarpinu séu æðstu handhafar framkvæmdarvalds endurskilgreindir þannig að meiri hlutinn leggur til þá breytingu að hér sé talað um æðstu stjórnendur.
Undir nefndarálitið rita sá sem hér stendur, Kolbeinn Óttarsson Proppé framsögumaður og hv. þingmenn Brynjar Níelsson, Líneik Anna Sævarsdóttir, Þórunn Egilsdóttir og Óli Björn Kárason, með fyrirvara.
Meiri hlutinn leggur til að frumvarpið verði samþykkt með þeim breytingum sem finna má í nefndaráliti meiri hlutans.
