sveitarstjórnarlög og tekjustofnar sveitarfélaga.
Virðulegi forseti. Ég mæli hér fyrir nefndaráliti um frumvarp til laga um breytingu á sveitarstjórnarlögum og lögum um tekjustofna sveitarfélaga, lágmarksíbúafjöldi sveitarfélags. Þetta er nefndarálit frá meiri hluta umhverfis- og samgöngunefndar og það liggur fyrir á þskj. 1622 og er mál nr. 378. Nefndinni bárust allmargar umsagnir, samtals yfir 30 talsins, um málið og fékk til sín gesti sem fjölluðu um málið. Auk þess hefur nefndin fjallað töluvert um sveitarstjórnarmál á þessu kjörtímabili og nýtti m.a. þá umfjöllun við vinnu við þetta mál.
En um frumvarpið sjálft: Með frumvarpinu er lagt til að lögfestar verði reglur sem mæla fyrir um lágmarksfjölda íbúa í sveitarfélögum, aðlögun sveitarfélaga að slíku markmiði og reglur um málsmeðferð. Eins og frumvarpið var lagt fram var gert ráð fyrir málsmeðferð sem á við þegar ráðherra sveitarstjórnarmála á frumkvæði að sameiningu sveitarfélaga. Þá hefur frumvarpið að geyma ákvæði sem tengjast sameiningu sveitarfélaga, svo sem um heimildir sveitarfélaga til að nýta fjarfundarbúnað við fundahöld. Lagt er til að sveitarfélög þurfi að móta stefnu um þjónustustig byggða sem eru fjarri stærri byggðarkjörnum auk þess sem lagðar eru til ýmsar aðrar breytingar í þeim tilgangi að draga úr lagahindrunum við sameiningu sveitarfélaga. Frumvarpið er liður í því að framfylgja ályktun Alþingis nr. 21/150 um stefnumótandi áætlun í málefnum sveitarfélaga fyrir árin 2019–2033, einkum 1. tölulið aðgerðaáætlunarinnar þar sem segir að lágmarksíbúafjöldi sveitarfélaga skuli vera 250 frá sveitarstjórnarkosningum 2022 og 1.000 frá sveitarstjórnarkosningum 2026.
Þá ætla ég að fara aðeins yfir vinnu nefndarinnar en niðurstaðan úr þeirri vinnu er að að mati meiri hlutans er ágæt sátt um það meginmarkmið frumvarpsins að auka sjálfbærni sveitarfélaga og efla sveitarstjórnarstigið í heild. Hins vegar hefur þónokkur hluti sveitarfélaga lýst mikilli andstöðu við þau ákvæði frumvarpsins sem kveða á um að ráðherra hafi frumkvæði að sameiningum sveitarfélaga í þeim tilvikum þar sem sveitarfélag nær ekki lágmarksstærð. Starfshópur minni sveitarfélaga sendi nefndinni tillögu að breytingu á 1. gr. frumvarpsins og vísuðu mörg, og raunar meiri hluti, sveitarfélaganna til hennar í sinni umsögn.
Eftir að frumvarpið var lagt fram á Alþingi 30. nóvember 2020 var landsþing Sambands íslenskra sveitarfélaga haldið hinn 18. desember sama ár og kom þar í ljós að stuðningur við þann þátt þingsályktunarinnar sem lýtur að lágmarksíbúafjölda sveitarfélaga var minni en verið hafði á landsþingi sambandsins í september 2019. Samgöngu- og sveitarstjórnarráðherra vísaði til þessa í ræðu sinni við 1. umr. um málið og tók þar fram að hann væri opinn fyrir umræðu um málamiðlanir ef það gæti verið til þess fallið að tryggja breiðari samstöðu um málið.
Meiri hlutinn telur afar mikilvægt að unnið verði að þessu máli með áherslu á breiða samstöðu um þær leiðir sem fara skuli til að efla sveitarstjórnarstigið. Þá leggur meiri hlutinn áherslu á að mikilvæg forsenda fyrir kerfisbreytingu af þeim toga sem boðuð er í frumvarpinu er almenn sátt og samstaða. Í ljósi þessa vann nefndin drög að breytingartillögum við frumvarpið í samvinnu við samgöngu- og sveitarstjórnarráðuneytið og sendi þær til allra sveitarfélaga þannig að þeim gæfist tækifæri til að koma að athugasemdum áður en nefndin lyki umfjöllun um málið. Bárust nefndinni fjórar viðbótarumsagnir þar sem almennt var tekið vel í tillögurnar en bent á nokkur atriði sem nefndin var hvött til að skoða betur. Þær breytingar sem meiri hlutinn leggur til og útskýrðar eru nánar í nefndarálitinu byggjast á framangreindum tillögum. Yfir þær fer ég á eftir en fyrst ætla ég að koma aðeins inn á það sem gert er í nefndarálitinu.
Það komu allmargar umsagnir inn á mikilvægi fjárhagslegs stuðnings við sameiningu sveitarfélaga. Meiri hlutinn tekur undir það og leggur áherslu á að ríkisstjórnin og Samband íslenskra sveitarfélaga vinni sameiginlega að því að tryggja fjármögnun sameiningar sveitarfélaga. Meiri hlutinn vísar einnig til 2. töluliðar aðgerðaáætlunar í ályktun Alþingis nr. 21/150 um að stuðningur við sameiningu sveitarfélaga verði stóraukinn.
Þá að breytingartillögunum: Eins og áður segir hafa miklar athugasemdir verið gerðar við 1. og 5. gr. frumvarpsins. Meiri hlutinn valdi þá leið að leita leiða til samstöðu um þær breytingar og leggur til að þau ákvæði falli brott en þeirra í stað komi nýtt ákvæði sem verði 1. gr. frumvarpsins. Meiri hlutinn leggur til að í stað þess að kveða á um að lágmarksíbúafjöldi sveitarfélags skuli vera 1.000 íbúar verði í 1. mgr. 1. gr. kveðið á um þá almennu stefnumörkun að stefna skuli að því að lágmarksstærð sveitarfélags verði 1.000 íbúar. Þannig verði stuðlað að aukinni sjálfbærni sveitarfélaga og geta þeirra til að annast lögbundin verkefni tryggð. Meiri hlutinn bendir á að sú stefnumörkun er í samræmi við þau grundvallarviðmið sem fjallað er um í áætluninni um málefni sveitarfélaga.
Síðan er farið hér yfir skyldu sveitarfélaga sem ná ekki lágmarksstærð. Eins og fram hefur komið leggur meiri hlutinn til þá breytingu að fallið verði frá því að ráðherra hafi frumkvæði að því að sameina sveitarfélag, sem ekki nær lágmarksstærð, öðru eða öðrum nágrannasveitarfélögum. Í stað þess er lagt til í 2. mgr. 1. gr. frumvarpsins að kveðið verði á um að sveitarstjórn sveitarfélags sem ekki nær lágmarksstærð beri að leitast við að ná markmiðum um aukna sjálfbærni sveitarfélaga og tryggja getu þess til að annast lögbundin verkefni. Til þess hafi sveitarstjórnin í rauninni tvær leiðir, annaðhvort að hefja formlegar sameiningarviðræður á grundvelli 119. gr. sveitarstjórnarlaga eða láta vinna álit um stöðu sveitarfélagsins og sameiningarkosti þess.
Álitið skuli sent ráðuneytinu til umsagnar og síðan kynnt íbúum sveitarfélagsins ásamt umsögn ráðuneytisins. Eftir að álitsgerðin liggur fyrir beri sveitarstjórn að taka formlega afstöðu til þess hvort rétt sé að hefja sameiningarviðræður og hafa um sameininguna tvær umræður samkvæmt 18. gr. sveitarstjórnarlaga. Ákveði sveitarstjórn að hefja ekki sameiningarviðræður geti 10% þeirra íbúa sem kosningarrétt eiga í sveitarfélagi farið fram á almenna og bindandi atkvæðagreiðslu um ákvörðunina.
Skylda samkvæmt ákvæðinu virkjast við hverjar sveitarstjórnarkosningar og ber því sveitarstjórn sveitarfélags sem hefur færri en 1.000 íbúa við kosningar að hefja sameiningarviðræður eða láta vinna álitsgerð eftir kosningar óháð því hvort fyrir liggi eldri álitsgerð af sama meiði eða hvort slíkar viðræður hafi áður farið fram.
Hér er fjallað nánar um álitsgerðina og hvað þarf að koma fram í henni og hvernig ákvarðanir eru teknar og hvernig hún er yfirfarin. Ég ætla ekkert að fara nánar í það. Eins er hér kafli í nefndarálitinu um atkvæðagreiðsluna sem mér finnst ekki ástæða til að fara nánar yfir því að aðalatriðin komu fram í þeim kafla sem ég var að fara yfir.
Þá er hér komið inn á aðlögun að markmiði um íbúafjölda. Meiri hlutinn telur rétt að skylda til að hefja samningaviðræður eða vinna álit um stöðu sveitarfélags komi til framkvæmda í skrefum, eins og var raunar gert ráð fyrir í áðurnefndri stefnumótandi áætlun í málefnum sveitarfélaganna, þannig að skyldan virkist gagnvart sveitarfélögum með færri en 250 íbúa við næstu sveitarstjórnarkosningar á árinu 2022 en komi að fullu til framkvæmda árið 2026. Meiri hlutinn leggur til að við bætist ákvæði til bráðabirgða þess efnis.
Síðan er hér aðeins komið inn á næstu endurskoðun stefnumótandi áætlunar í málefnum sveitarfélaga. Þar leggur meiri hlutinn til að við bætist nýtt ákvæði þess efnis að við gerð næstu stefnumótandi áætlunar skuli ráðherra hafa til hliðsjónar greiningu á mismunandi leiðum sem séu til þess fallnar að ná markmiðum um að sveitarfélög á Íslandi verði öflug og sjálfbær vettvangur lýðræðislegrar starfsemi. Með öðrum orðum má segja að það sé verið að leggja til að það verði ígrundað hvort þessi leið sem hér er verið að fara sé heppilegust eða hvort það þurfi að bæta í eða breyta einhverju í þeim efnum.
Þá er hér loks breyting varðandi fjarfundi því að þótt það sé stutt síðan það kom ákvæði í sveitarstjórnarlög um fjarfundi hefur orðið mikil breyting á síðasta ári og ástæða til að uppfæra orðalag án þess að því felist efnislegar breytingar. Helsta breytingin felst í því að það er horfið frá því að nota hugtakið „fjarfundabúnaður“ og frekar talað um þátttöku í fundum með rafrænum hætti.
Með vísan til framangreinds leggur meiri hlutinn til að frumvarpið verði samþykkt með breytingum sem gerð er tillaga um í sérstöku þingskjali, sem er þskj. 1623, og ég hef gert grein fyrir þeim breytingum hér.
Undir nefndarálitið rita sú sem hér stendur, Líneik Anna Sævarsdóttir framsögumaður, Ari Trausti Guðmundsson, Guðjón S. Brjánsson, sem skrifar undir með fyrirvara, Jón Gunnarsson, Kolbeinn Óttarsson Proppé og Vilhjálmur Árnason skrifar undir með heimild í 4. mgr. 18. gr. starfsreglna fyrir fastanefndir Alþingis þar sem hann var fjarverandi við afgreiðslu málsins. Þá skrifar Hanna Katrín Friðriksson undir álitið með fyrirvara sem hún hyggst gera grein fyrir í ræðu.
Þá hefur verið gerð grein fyrir álitinu. Ég vil þakka nefndarmönnum í umhverfis- og samgöngunefnd fyrir samstarfið við vinnslu þessa máls því að þetta er í sjálfu sér ekki einfalt mál sem var búinn að vera mikill ágreiningur um. En ég held að okkur hafi tekist að finna nokkuð farsæla lendingu vitandi það að málefni sveitarfélaga verða stöðugt til endurskoðunar í tengslum við áætlunargerð og stefnumörkun sem nú er orðin regluleg eftir að við samþykktum hér fyrstu stefnumótandi áætlun í málefnum sveitarfélaga fyrr á þessu kjörtímabili.
