forvarnir gegn kynferðislegu og kynbundnu ofbeldi og áreitni, ásamt áætlun fyrir árin 2021–2025.
Herra forseti. Ég mæli hér fyrir nefndaráliti um tillögu til þingsályktunar um forvarnir gegn kynferðislegu og kynbundnu ofbeldi og áreitni, með þeirri breytingu að bæta við forvörnum meðal barna og ungmenna gegn kynferðislegu og kynbundnu ofbeldi og áreitni, ásamt áætlun um aðgerðir fyrir árin 2021–2025. Þetta er tímamótatillaga að mínu mati þar sem gert er ráð fyrir því að forvarnir verði samþættar kennslu og skólastarfi á öllum skólastigum. Þær eigi sér stað í öllum frístundaheimilum og félagsmiðstöðvum, í íþrótta- og æskulýðsstarfi og öðru tómstundastarfi. Ráðast á í gerð námsefnis fyrir öll skólastig, fræðsluefnis um eðli og afleiðingar kynferðislegs og kynbundins ofbeldis og áreitni fyrir starfsfólk sem vinnur með börnum og ungmennum. Til að tryggja framfylgd áætlunarinnar er m.a. lagt til að Samband íslenskra sveitarfélaga ráði sér sérstakan forvarnafulltrúa sem vinni með skólaskrifstofum sveitarfélaga og skólum og leikskólum utan þeirra í því skyni að miðla þekkingu og fræðslu til grunnskóla og leikskóla um allt land. Hann hefur einnig skilgreint hlutverk gagnvart framhaldsskólum, sem ekki heyra undir sveitarfélögin.
Forsætisráðherra ber stjórnsýslulega ábyrgð á þessari aðgerðaáætlun í samvinnu við mennta- og menningarmálaráðherra, félags- og barnamálaráðherra og heilbrigðisráðherra. Er gert ráð fyrir því að heildarkostnaðurinn á fimm árum sé í kringum 30–40 millj. kr. á ársgrundvelli.
Við fengum til okkar fjöldann allan af gestum sem finna má í nefndaráliti sem liggur fyrir með þessari tillögu. Markmiðið er að uppræta alfarið kynferðislegt og kynbundið ofbeldi og áreitni úr íslensku samfélagi og að forvarnirnar muni fyrirbyggja ofbeldi, áreitni og draga úr þeim skaða sem þolendur verða fyrir og stuðli að menningu virðingar þar sem ofbeldi fæst ekki þrifist.
Þingsályktunartillagan á sér uppruna í samfélagslegri samræðu í kringum #metoo þar sem umræðan um kynferðislegt og kynbundið ofbeldi og áreitni jókst til muna, og eins þegar við tókum þátt í byltingunni #höfumhátt. Auðvitað hafa komið fram aðgerðir áður þar sem þessi mál hafa verið rædd. En tillagan snýr fyrst og fremst að börnum og ungmennum og gerir ráð fyrir aðgerðum á næstu fimm árum innan þessara skóla. Einnig er tiltekið, og það er mikilvægt, hvernig mat á árangri af aðgerðunum mun fara fram.
Þetta er í fyrsta sinn sem lögð er fram heildstæð stefna í forvörnum gegn kynferðislegu og kynbundnu ofbeldi og áreitni og er hún einnig aðgerðaliður í framfylgd stjórnvalda á alþjóðlegum skuldbindingum, sérstaklega gagnvart samningi Evrópuráðsins um forvarnir og baráttu gegn kynbundnu ofbeldi og heimilisofbeldi, svo kölluðum Istanbúl-samningi Sameinuðu þjóðanna um afnám allrar mismununar gagnvart konum, og samningi Evrópuráðsins um vernd barna gegn kynferðislegri misneytingu og kynferðislegri misnotkun, svokölluðum Lanzarote-samningi. Þessir alþjóðlegu samningar leggja okkur íslenskum stjórnvöldum ríkar skyldur á herðar að uppræta slíkt ofbeldi. Þess vegna fögnum við því í allsherjar- og menntamálanefnd að hér sé komin fram skýr forvarnaáætlun í þeim tilgangi.
Samkvæmt Istanbúl-samningnum ber íslenskum stjórnvöldum skylda til að stuðla að viðhorfsbreytingum í samfélaginu til að koma í veg fyrir kynbundið ofbeldi. Stjórnvöld eiga líka að tryggja aðgengi að námsefni um jafnréttismál á öllum skólastigum þannig að hægt sé að ná þeim tilgangi að kenna börnum gagnkvæma virðingu í samböndum. Alþingi hefur samkvæmt þessum samningi eftirlitsskyldu með innleiðingu Istanbúl-samningsins og telur nefndin að aðgerðaáætlun sé mikilvægur þáttur í þeirri innleiðingu.
Stefnan miðast að börnum og ungmennum og felur í sér markvissar og vel skilgreindar aðgerðir sem ná til skólastiga og frístundastarfs barna og ungmenna. Það komu nefnilega athugasemdir til umfjöllunar hjá nefndinni um að háskólastigið væri undanskilið í þessum heildstæðu forvarnaaðgerðum þrátt fyrir að í greinargerð væri getið um að þær ættu að ná til allra skólastiga.
Í texta þingsályktunartillögunnar, í kaflanum „Framtíðarsýn og meginmarkmið“, er tekið fram að aðgerðir ályktunar þessarar skuli ná til allra barna og ungmenna í landinu. Forvarnir sem beint er að fullorðnum og þar með nemendum í háskólum eru þannig utan málefnasviðs þingsályktunartillögunnar. Okkur þótti rétt að taka það fram þar sem fram komu sjónarmið um eitt og annað sem okkur fannst ekki endilega eiga heima hér. Í þessari tillögu er fjallað um forvarnir meðal barna og ungmenna og er henni er ætlað til að ná til hópa á öllum skólastigum. Færa má rök fyrir því að því fyrr sem við förum í slíkar forvarnaaðgerðir vegna barnanna í skólakerfinu þeim mun frekar nái þær markmiði sínu. Það er líka auðveldara að ná til heilla árganga á fyrri skólastigum en á háskólastigi þar sem bara hluti hvers árgangs stundar nám.
Nefndin ítrekar að Háskóli Íslands hefur yfir að búa umfangsmikilli þekkingu á kennslu í kynjafræði á háskólastigi og er nauðsynlegt að nýta þá þekkingu, m.a. þegar þróa á námsefni fyrir önnur skólastig. Þess vegna taldi nefndin rétt að það komi skýrar fram í fyrirsögn ályktunarinnar að hún lúti að forvörnum sem beint er að börnum og ungmennum. Þess vegna er fyrirsögninni breytt í samræmi við það.
Í umsögnum Öryrkjabandalagsins og Þroskahjálpar var bent á að niðurstöður rannsókna sýndu að fatlað fólk, sérstaklega fatlaðar konur og fötluð börn, væru berskjaldaðri fyrir hvers kyns ofbeldi en fólk almennt, enda væri oft og tíðum um að ræða valdaójafnvægi sem skapaðist þegar einstaklingur þarf að reiða sig á aðstoð annarra. Þess vegna væri nauðsynlegt að huga sérstaklega að forvörnum meðal fatlaðra barna og ungmenna og ekki síður þeirra sem starfa með þeim.
Í kjölfar umsagnar við drög að tillögunni í samráðsgátt stjórnvalda var skerpt á umfjöllun um fræðslu þeirra sem starfa með fötluðum börnum og ungmennum og eftirfylgd með framkvæmd áætlunarinnar. Nefndin bendir á að samkvæmt tillögunni skuli í hvívetna við framkvæmdina taka mið af ólíkum þörfum og aðstæðum kynjanna og mismunandi einstaklinga og hópa, svo sem fatlaðra, barna og ungmenna, hinsegin barna og ungmenna og barna og ungmenna sem hafa annað móðurmál en íslensku, af því að börn og ungmenni eru jú ólík eins og við sem fullorðin erum. Ekki er nógu oft bent á mikilvægi þess að fræðsla og forvarnir nái til allra þessara ólíku hópa.
Mikið var rætt og kom töluvert fram í umsögnum um nauðsyn þess að kynjafræðsla væri skyldufag bæði í grunn- og framhaldsskóla, ekki síður en í kennaranáminu sjálfu. Sú sem hér stendur hefði gjarnan viljað koma því á en það er kannski ekki gert í gegnum þetta mál. Forsætisráðuneytið benti á það í minnisblaði að jafnrétti er sannarlega einn af grunnþáttum menntunar á öllum skólastigum samkvæmt aðalnámskránni. Vonandi fylgir þessari aðgerðaáætlun aukin umfjöllun um jafnréttismál, sérstaklega þegar við verðum komin með gott og vandað námsefni.
Nefndin sem vann drögin að þessari þingsályktunartillögu hafði í sjálfu sér ekki umboð til að leggja til ný fög til stúdentsprófs sem tryggt gætu kynjafræði sem skyldufag í framhaldsskólum. Þess vegna var farin sú leið, eins og fram kemur í áætluninni sjálfri, að kynjafræðin væri í sjálfu sér þar undir. Ekki væri hægt að tryggja hana sem skyldufag þar, heldur í gegnum jafnréttisfræðin.
Háskólarnir hafa fullt sjálfstæði um innihald náms síns og er ekki hægt að gera breytingu í því máli sem hér er undir. En ég árétta að ég held að það væri vel til fundið. Í 2. mgr. 23. gr. laga um jafna stöðu og jafnan rétt kvenna og karla, er sannarlega kveðið á um skyldu til að fræða nemendur allra skólastiga um jafnréttismál. Nefndin hvetur því til þess að slík fræðsla verði tryggð auk þess sem æskilegt er að kennarar hljóti jafnréttismenntun í námi sínu til að geta annað slíka fræðslu. Þar held ég að grunnurinn sé afar mikilvægur, þ.e. að þeir sem kenna kennurum og kennararnir sjálfir og þeir sem starfa með börnum og ungmennum fái þá fræðslu að þeir séu til þess bærir í fyrsta lagi að miðla málum og styrkja börn og ungmenni og sjálfsmynd þeirra en ekki síður til að koma auga á það ef eitthvað er ekki í lagi.
Margir sendu inn umsögn sem vildu gjarnan koma að framkvæmd og framfylgd einstakra aðgerða, eins og gefur að skilja og er ekkert óeðlilegt við það. Það á við í mörgum málum og ég held að það sé æskilegt, þekkingin er víða til. Það er líka til námsefni mjög víða þannig að ég held að það sé skynsamlegt fyrir þá sem fara með mál hverju sinni, þ.e. einstakar aðgerðaáætlanir, að taka tillit til þess og sækja sér fleiri til skrafs og ráðagerða.
Það er mikilvægt í svona starfi að einhver haldi utan um vinnuna. Hér er gert ráð fyrir að starfsmaður verði ráðinn í starf forvarnafulltrúa til Sambands íslenskra sveitarfélaga til þess að fylgja þessari áætlun eftir og samhæfingarhlutverkinu við framkvæmd þessarar áætlunar og leiða þá aðila saman sem aðgerðunum koma. Fram komu áhyggjur um að kostnaður væri vanmetinn, sérstaklega hjá nokkrum sveitarfélögum. Nefnt var að starfið sem forvarnafulltrúa væri ætlað að inna af hendi væri umfangsmeira en næmi einu stöðugildi. Forsætisráðuneytið tekur undir það í minnisblaði sínu að þetta sé sannarlega umfangsmikið starf en telur að það ætti að rúmast innan stöðugildis í samráði við samstarfsfólk og ábyrgðaraðila einstakra aðgerða, því að þetta er ekki allt á einni hendi, og er mikilvægt að forgangsraða á þeim fimm árum sem áætlunin nær yfir. Þetta á ekki allt að gerist í einu.
Barnaverndarstofa lýsti svipuðum áhyggjum af vanmati á kostnaði vegna þeirra aðgerða sem stofnunin og Barnahús bera ábyrgð á. Samkvæmt forvarnaáætluninni bera Barnaverndarstofa og Barnahús ábyrgð á gerð netnámskeiðs fyrir fólk sem starfar með börnum og ungmennum og þróun námsefnis fyrir leikskóla. Netnámskeiðið mun byggjast á efnistökum námskeiðsins Verndum þau, en höfundar þess eru sérfræðingar í Barnahúsi.
Þar kem ég aftur inn á að til er töluvert af efni nú þegar sem okkar færasta fólki í þessum efnum er falið að vinna með og fylgja eftir. Gert er ráð fyrir fjárveitingu upp á 8,5 millj. kr. á tímabilinu og svo er gert ráð fyrir 5 millj. kr. til þess að þróa námsefni fyrir leikskóla. Þar er einmitt hvatt til þess að nýtt verði efnið Fræðsla ekki hræðsla, og verkefni Reykjavíkurborgar Opinskátt um ofbeldi. Það er margt fleira til. Barnaheill og fleiri komu með ýmislegt sem vert er að skoða og nýta.
Í minnisblaðinu kemur líka fram að mikil áhersla hafi verið lögð á það í nefnd um mótun forvarnastefnunnar að þekking og reynsla Barnahúss af námsefnisgerð fyrir börn yrði nýtt. Í áætlunum sé gert ráð fyrir fjárveitingu til Barnahúss og Barnaverndarstofu til námsefnisgerðar en að ekki hafi verið talin þörf á að fjölga stöðugildum. Að því sögðu dregur nefndin þá ályktun að fyrrgreind verkefni ættu að rúmast innan kostnaðarmatsins en beinir því til ríkisstjórnarinnar að beita sér fyrir því að frekari fjárframlög verði tryggð, gerist þess þörf.
Það er mikilvægt að jafnréttisfræðsla og forvarnir gegn kynbundnu ofbeldi hefjist strax á fyrstu skólastigum. Þess vegna fagnar nefndin ákvæðum áætlunarinnar um fræðslu handa starfsfólki þess stigs, þ.e. leikskólastigsins, um hvernig ræða má slíkt ofbeldi við leikskólabörn og hvernig bregðast á við ef grunur vaknar um að barn hafi verið beitt ofbeldi eða áreitt. Það er líka kveðið á um þróun námsefnis sem hæfi þessum aldurshópi og að nýta skuli reglubundna skoðun barna hjá heilsugæslu til að fræða foreldra. Í umsagnarferli þingsályktunartillögunnar komu fram þau sjónarmið að ákvæði aðgerðaáætlanirnar C.1 um að skipa skuli forvarnateymi í hverjum grunnskóla væri íþyngjandi fyrir starfsfólk skóla. Það yrði sérstaklega erfitt að sinna teymisvinnunni í fámennum skólum á landsbyggðinni án þess að álag á starfsfólk yrði aukið verulega. Nefndin bendir á að þegar nú þegar eru lagðar á grunnskóla umtalsverðar skyldur hvað varðar jafnréttisfræðslu, ekki einungis í aðalnámskrá heldur einnig í lögum um jafna stöðu og jafnan rétt kvenna og karla. Með aðgerðaáætlun um forvarnir gegn kynferðislegu og kynbundnu ofbeldi og áreitni eru skólaskrifstofum og skólunum færð tæki og tól til að sinna þessari fræðslu með nýju námsefni og aðstoð frá nýjum forvarnafulltrúa sambandsins. Einnig var bent á við meðferð málsins að nýlegar íslenskar rannsóknir sýndu fram á beinan kostnað af afleiðingum ofbeldis. Þess vegna má segja að fjárfesting í forvörnum og skýrum ferlum innan menntastofnana í tómstundastarfi skili sér sannarlega til baka.
Jafnframt kemur fram í minnisblaði ráðuneytisins að taka beri tillit til þess að skólar séu misvel búnir að því er innviði snerti. Vert sé að skoða tillögur um að láta forvarnateymin ná til fleiri skóla innan sama sveitarfélags, sérstaklega í fámennum en víðfeðmum sveitarfélögum. Við tökum undir það í nefndinni og teljum að gott sé að eiga samstarf milli sveitarfélaga og innan þeirra þar sem við á.
En forvarnastarf er ekki síst mikilvægt á framhaldsskólastigi. Í umsögn Sambands íslenskra framhaldsskólanema kemur fram að framhaldsskólanemar sjálfir telji kynferðislegt ofbeldi algengt og eigi sér stað innan veggja skólanna. Einnig er bent á brýna þörf fyrir aukna fræðslu um kynlíf og samskipti, en ekki aðeins um kynsjúkdóma og getnaðarvarnir. Samband íslenskra framhaldsskólanema hvetur því til þess að fræðsluefni verði unnið í samstarfi við nemendur þannig að tryggja megi að fræðslan verði sem árangursríkust og auðvitað lögð áhersla á það sem þeim aldurshópi finnst upp á vanta. Undir það tökum við í nefndinni og fögnum því að þróa eigi gagnvirkt námsefni um kynferðislegt og kynbundið ofbeldi og áreitni fyrir nemendur á starfsbrautum.
Það var líka töluvert rætt um hvort það ætti að vera eitt og sama námsefni ætlað nemendum á starfsbrautum og á almennum brautum eða ekki. En við teljum að það sé gott að hafa þetta með sérstakri áherslu í þingsályktunartillögunni, þ.e. að nemendur starfsbrauta fái námsefni við sitt hæfi. Eftir að hafa kennt slíkum nemendum tel ég það til mikilla heilla að slíkt verði gert, af því að um leið og þau eru hluti af heild þá hafa þau mörg hver ákveðna sérstöðu.
Til að stefnan nái markmiðum sínum er lykilatriði að hún nái til allra þeirra sem starfa með börnum og ungmennum. Þess vegna fögnum við því að aðgerðaáætlun þessi nái til frístundastarfs og íþrótta- og æskulýðsstarfs. Við tökum undir hvatningu umboðsmanns barna til víðtæks og virks samráðs við börn og ungmenni um framfylgd þessarar stefnu, því að slíkt samráð er unnt að hafa við nemendafélög og ungmennaráð en líka við félagsmiðstöðvar og íþróttafélög. Aðgerðaáætluninni fylgir skýr markmiðasetning og mælikvarðar auk þess sem ábyrgðaraðili fyrir hvern lið aðgerða er tiltekinn.
Eins og ég sagði í upphafi máls míns ber forsætisráðuneytið meginábyrgð á eftirfylgni og skal kalla til sín árlega, sem mér finnst skipt miklu máli, alla þá aðila sem bera ábyrgð á framfylgd einstakra aðgerða. Í áætluninni er jafnframt kveðið á um að forvarnafulltrúi Sambands íslenskra sveitarfélaga starfi náið með forsætisráðuneytinu og skili árlega skýrslu um störf sín og framvindu verkefnanna. Einnig á þessi forvarnafulltrúi að vera til ráðgjafar við undirbúning aðgerðaáætlunar árin 2026–2030. Í því skyni áréttar nefndin mikilvægi þess að taka verði mið af alþjóðlegum skuldbindingum við mat á árangri einstakra aðgerða, því að það er ekki nóg að hafa aðgerðir, við þurfum að geta fylgt þeim eftir þannig að sómi sé að.
Nefndin leggur til tvær breytingar, eins og ég nefndi hér í upphafi, þ.e. að breyta fyrirsögninni og bæta inn í hana „meðal barna og ungmenna“ og að 1. málsliður tillögugreinarinnar orðist svo:
„Alþingi ályktar að fela forsætisráðherra, mennta- og menningarmálaráðherra, félags- og barnamálaráðherra og heilbrigðisráðherra að koma á skipulögðum forvörnum meðal barna og ungmenna gegn kynferðislegu og kynbundnu ofbeldi og áreitni.“
Hv. þingmenn Helgi Hrafn Gunnarsson og Guðmundur Andri Thorsson skrifa undir þetta álit með fyrirvara um fjármögnun þar sem þeir telja viðunandi fjármögnun til að fylgja áætluninni eftir ekki tryggða.
Að öðru leyti undirrita álitið hv. þingmenn, sú sem hér stendur, Bjarkey Olsen Gunnarsdóttir, Páll Magnússon, Anna Kolbrún Árnadóttir, Birgir Ármannsson, Silja Dögg Gunnarsdóttir, Steinunn Þóra Árnadóttir og Þorbjörg Sigríður Gunnlaugsdóttir.
