samvinnuverkefni um vegaframkvæmdir.

Frú forseti. Ég mæli fyrir minnihlutaáliti 1. minni hluta sem í eru hv. þm. Bergþór Ólason, formaður umhverfis- og samgöngunefndar, og sá sem hér talar. Við höfum ýmsar athugasemdir við þetta frumvarp og álit meiri hlutans og ég ætla að kynna þau sjónarmið í þessari ræðu.

Í fyrsta lagi tökum við undir það að mjög mikilvægt er að fara í átak í samgöngumálum og finna skynsamlega leið til þess. Það er mikilvægt að finna fé til að auka þessar framkvæmdir, sérstaklega til vegamála. Við gerum athugasemdir við hlutlæga ábyrgð sem finna má í frumvarpinu. Við gerum einnig athugasemdir við lögveðsréttinn í frumvarpinu. Við gerum athugasemdir við leiðina til að auka fjármagnið, bendum á aðra leið sem við teljum vera skynsamlegri að mörgu leyti. Við gerum athugasemdir við verkefnavalið og framsetningu frumvarpsins í heild sinni, þ.e. að verið sé að velja þessi sex verkefni. Þau eru mjög ólík og mismunandi. Hvað varðar framsetningu teljum við að frekar hefði átt að setja þetta í ákveðna rammalöggjöf og síðan ættu verkefnin, þegar þau eru komin á það stig, að hljóta samþykki hér á þingi til að fara í það ferli sem hér er lagt til, sem er að mörgu leyti ágætt. Við styðjum grunnhugmyndina að mörgu leyti. Við gerum kannski alvarlegustu athugasemdirnar við veggjöldin sjálf. Okkur finnst hugmyndin illa útfærð. Við gerum athugasemdir við hvernig þetta er raunverulega sett af stað. Þessum vagni er ýtt af stað án þess að menn sýni á spilin. Ríkisstjórnin sýnir ekki á spilin en ýtir samt þessari veggjaldahugmynd verulega af stað með þessu frumvarpi og fleiri frumvörpum. Henni er ýtt úr vör en spilin ekki sýnd. Almenningur, vegfarendur, bifreiðaeigendur vita ekki á hverju þeir eiga von og við í raun og veru ekki heldur. Þetta er óskýrt.

Ég hef áður í ræðum sagt að mín skoðun er sú að þessi veggjaldahugmynd yfir höfuð ætti að koma hér fram í einu heildstæðu frumvarpi þannig að við gætum séð þau spil sem ríkisstjórnin hefur kannski á hendi eða er að leita að a.m.k., í staðinn fyrir að koma með þessa óskýru framsetningu í þessu frumvarpi og fleiri stjórnarfrumvörpum sem liggja hér til afgreiðslu núna og ég mun nefna það í ræðu minni.

En ég ætla að fara yfir nefndarálitið. Í frumvarpinu er Vegagerðinni veitt heimild til þess að semja við einkaaðila um samvinnuverkefni um ákveðnar samgönguframkvæmdir sem tilgreindar eru í frumvarpinu. Heimilað er að fjármagna framkvæmdirnar að hluta eða öllu leyti með gjaldtöku af umferð um mannvirki sem samvinnuverkefnið nær til. Við lok samningstímans er gert ráð fyrir að mannvirkin verði eign ríkisins án sérstaks endurgjalds. Í frumvarpið er sett hámark 30 ár hvað það varðar. Ég vil minna á það að samningstíminn vegna Hvalfjarðarganga var 20 ár og þótti mörgum nóg um, sérstaklega íbúum á Vesturlandi, Akranesi, Borgarnesi og þar í kring. Mönnum fannst nóg um. Þetta var umferðarmikil leið. Kannski má segja að það eigi að vera eitthvert hámark en með því að gefa boltann upp með 30 ár er ég svolítið hræddur um að það verði þá viðtekin venja að setja slíkar framkvæmdir í 30 ára endurgreiðsluferli áður en ríkið tekur yfir. Þarna er verið að gefa upp ákveðinn bolta hvað þetta varðar og við höfum ekki séð svona gjaldtöku áður til 30 ára. Hún var til 20 ára í Hvalfjarðargöngum. Það voru ekki mörg ár með Reykjanesbrautina, kannski tíu eða innan við tíu ár. Aðrir hafa þær upplýsingar ef til vill á takteinum.

Fátt skiptir íbúa hér á landi meira máli en greiðar samgöngur, enda landið stórt og löngum erfitt yfirferðar. Því hafa framfarir í samgöngumálum verið sú áskorun sem stjórnvöld standa frammi fyrir á hverjum tíma, ekki síst til að standast kröfur íbúa, annars vegar í dreifbýli, þar sem oft er yfir erfiða farartálma að fara, og hins vegar en ekki síður á höfuðborgarsvæðinu þar sem íbúum hefur fjölgað ört á nokkrum áratugum, en helstu samgönguæðar markast oft af byggð sem reis við allt aðrar aðstæður fyrir mörgum áratugum.

Engum sem um vegi landsins fer dylst að vegakerfið hefur ekki fylgt síauknum umferðarþunga samfara mikilli fjölgun ferðamanna. Framkvæmdir hafa ekki staðist kröfur tímans, ekki síst kröfur íbúa um bættar samgöngur um allt land til að sækja atvinnu og ekki síður heilbrigðisþjónustu.

Að mati 1. minni hluta, okkar hv. þm. Bergþórs Ólasonar, er bráðnauðsynlegt og löngu tímabært að ráðast í viðamikið átak í vegaframkvæmdum. Auka þarf framkvæmdahraða helstu vegabóta vítt og breitt um landið. Framlög til samgöngumála hafa ekki dugað til að uppfylla væntingar íbúa og koma til móts við kröfur samtímans. Við leggjum áherslu á að framkvæmdum í samgöngum verði forgangsraðað með tilliti til hagkvæmni, jafnræðis milli landshluta, byggðasjónarmiða og sjónarmiða um öryggi. Lögð verði áhersla á að stækka einstök atvinnusvæði, rjúfa einangrun og greiða leið íbúa til að sækja þjónustu, ekki síst heilbrigðisþjónustu, án tillits til þess hvar á landinu þeir búa.

Við gerum athugasemdir við hlutlæga ábyrgð og teljum að gjalda beri varhug við því að leiða í lög hlutlæga ábyrgð eiganda eða umráðamanns ökutækis á greiðslu vangoldinna veggjalda, þ.e. kröfu sem stofnast vegna háttsemi annarra. Gæta verður að því að slík ábyrgð getur verið afar ósanngjörn. Þannig er eigandi eða umráðamaður ökutækis að lokum ábyrgur fyrir greiðslu veggjalds þótt ökumaður sé annar og á það einnig við um bílaleigur og kaupleigufyrirtæki. Innheimtukostnaður og umsýsla er lögð á herðar þess er hlutlæga ábyrgð ber, þ.e. eiganda ökutækisins, í stað rekstraraðila samgöngumannvirkis sem ætla má að sé einkaaðili samkvæmt frumvarpinu. Okkur finnst að þarna sé verið að veita þeim aðilum mikið hagræði við innheimtu þeirra krafna sem stofnast þegar ekið er um veggjaldahliðin og viðkomandi greiðir ekki strax eða fer í gegn án þess að nota lykla eða hvað sem það er sem þarf. Þá er ábyrgðin sett á herðar eiganda ökutækisins. Til þess þurfa að vera mjög veigamikil rök að okkar mati. Þegar þetta er vegið upp á móti þeirri staðreynd að í langflestum tilvikum eru framkvæmdaraðilarnir og þeir sem innheimta veggjöld samkvæmt þessu frumvarpi einkaaðilar, finnst okkur langt gengið, frú forseti.

Einnig er í frumvarpinu innheimtuaðila, þ.e. sama aðila, veitt það hagræði að veggjöld hvíli sem lögveð á ökutæki og það í þágu einkaaðila sem oftast myndi vera innheimtuaðili veggjalda, eins og ég gat um áðan. Við gerum alvarlegar athugasemdir við að einkaaðilum sé veitt slíkt hagræði enn og aftur og forgangsréttur til innheimtu á kröfum sínum. Það er ekki einungis þessi hlutlæga ábyrgð sem ég var að nefna heldur er einnig veitt það hagræði að veita innheimtuaðilum lögveð í ökutækinu. Slíkt á ekki við nema í algerum undantekningartilfellum. Algengt er að kröfum ríkisins sé veittur þessi réttur til að auðvelda innheimtu á gjöldum í ríkissjóð, eins og flestir þekkja, og dæmi eru um að einkaaðilum sé veittur sami réttur, t.d. til innheimtu á iðgjöldum skyldutrygginga ökutækja. En af hverju skyldi það vera varðandi tryggingarnar? Þar eiga við veigameiri rök og önnur rök vegna þess að almannaöryggi veltur auðvitað á því að öll ökutæki í umferðinni séu tryggð ábyrgðartryggingu. Það er almannaöryggi, til að koma í veg fyrir að saklausir vegfarendur lendi í umferðarslysi og hinn aðilinn sé ótryggður. Þetta er almannaöryggi. Þar eiga þau rök við. Í þessu tilviki er verið að veita aukið innheimtuhagræði og forgangsrétt til lögveðs í ökutækinu vegna veggjalda. Og hver er að innheimta þau? Einkaaðili. Við í 1. minni hluta gerum athugasemdir við þetta.

Frú forseti. Við bendum einnig á aðrar leiðir til að auka fjármagn til samgönguframkvæmda. Við teljum að nokkrar leiðir séu færar til þess. Þegar ráðist var í það viðamikla verkefni að brúa jökulfljótin á Suðurlandi, ætli það séu ekki tæp 50 ár síðan, já, það eru 47 ár síðan, eitthvað slíkt, var leitað til íbúa landsins um fjármögnun og þeim seld verðtryggð skuldabréf og var þátttaka mikil meðal landsmanna í þeirri fjármögnun. Þar var undir þjóðarátak að klára hringveginn. Núna erum við að fara í nokkurs konar þjóðarátak sem er sambærilegt við þetta átak að brúa jökulfljótin. Við erum að fara að bæta mjög bágborið vegakerfi. Með aukinni umferð er það ekki einungis til trafala heldur beinlínis hættulegt.

Nú um stundir bjóðast afar hagstæð kjör á lánamörkuðum og þá sérstaklega til þjóðríkja. 1. minni hluti telur að unnt sé að ráðast í brýnar og hagstæðar framkvæmdir á hagstæðum kjörum og með lægri kostnaði en oft áður. Sérstaklega er freistandi fyrir ríkisvaldið að fjármagna framkvæmdir með hagstæðum lánum nú þegar kreppir verulega að á atvinnumarkaði. Farartálminn á þeirri leið er í raun einungis framkvæmdageta verktakafyrirtækja. 1. minni hluti telur að fjármögnun samsvarandi framkvæmda af hálfu einkaaðila gæti orðið umtalsvert dýrari sem kemur niður á notendum vega í hærri veggjöldum.

Við teljum að betur færi á því að frumvarpið yrði útfært sem rammalöggjöf um framtíðarverkefni. Alþingi gæti síðar ályktað að tiltekin verkefni féllu undir þá löggjöf í stað þeirrar leiðar sem lögð er til, þ.e. að festa heimild til samninga um tiltekin samvinnuverkefni í lög. Sum þeirra verkefna sem eru tilgreind í frumvarpinu eru ekki sérstaklega hentug sem slík verkefni heldur eru þau hefðbundin og heppileg viðfangsefni fyrir Vegagerðina.

Hver eru þessi verkefni? Í greinargerð frumvarpsins kemur fram að stórar og vel skilgreindar nýframkvæmdir sem bjóða einkaaðilum tækifæri til nýsköpunar í hönnun og byggingu henti vel sem samvinnuverkefni. Í þjóðhagslegu tilliti sé það grundvallaratriði að aukinn ábati vegna nýsköpunar og vinnulags yfirvinni aukinn kostnað. Lagning Sundabrautar og tvöföldun Hvalfjarðarganga eru sérstaklega nefnd í dæmaskyni sem hentug samvinnuverkefni enda stórar og kostnaðarsamar nýframkvæmdir þar sem undirbúningur er ekki hafinn og mikið svigrúm til að nýta einkaframtakið við útfærslu, nýsköpun og hönnun.

Verkefnin sex sem tilgreind eru í frumvarpinu eru ólík og mögulegur tímarammi þeirra gjörólíkur. Þrjú verkefnanna, þ.e. lagning vegar um Hornafjarðarfljót, hringvegur norðaustan við Selfoss og ný brú yfir Ölfusá og vegur um Öxi, eru öll þeirrar gerðar að hægt er að ráðast hratt í framkvæmdir en samkvæmt upplýsingum frá Vegagerðinni er raunhæft að þau komist öll af stað á næstu tveimur árum, öll þrjú. Hönnun fyrstnefndu tveggja framkvæmdanna, Hornafjarðarfljótsvegar og Ölfusárbrúar, er nánast lokið, umhverfismati lokið og veglína komin inn á staðfest skipulag. Þá er fyrsti áfangi hringvegar um Hornafjarðarfljót nú þegar hafinn. Undirbúningur framkvæmda um Öxi er aðeins skemur á veg kominn en þar er verkhönnun ekki lokið. Hin þrjú verkefnin þurfa lengri undirbúningstíma. Hringvegur um Mýrdal og jarðgöng í Reynisfjalli eru tiltölulega framarlega í undirbúningsferli og umhverfismat í gangi. Málefni Sundabrautar er svo sérstakur kafli í öllum skilningi þess orðs, mjög sérstakur. Það er kannski vægt til orða tekið að tala um miklar tafir því þar er talið í áratugum og enn sér ekki fyrir endann á að verkefnið komist af stað. Tvöföldun Hvalfjarðarganga er ekki aðkallandi í nánustu framtíð.

Að þessu sögðu er ekki annað hægt en að gagnrýna að öllum þessum sex verkefnum sé stillt upp í frumvarpinu sem atvinnuskapandi framkvæmdum í samhengi við heimsfaraldurinn sem nú gengur yfir. Það er ekki réttur rökstuðningur að nauðsynlegt sé að hrinda þessum sex verkefnum í framkvæmd vegna heimsfaraldurs, frú forseti. Það er bara alls ekki rétt. Tvö þessara verkefna eru í töluverðri framtíð. 1. minni hluti telur einnig þau verkefni sem langt eru á veg komin ekki falla að hugmyndafræði frumvarpsins um samvinnuverkefni í vegaframkvæmdum enda enginn sýnilegur ábati af aðkomu einkaaðila á þessu stigi.

Við gerum athugasemdir, frú forseti, við óskýrleika í kringum framsetningu á veggjaldahugmyndinni í þessu frumvarpi og fleiri frumvörpum og bendum á að hún er að miklu leyti óútfærð og fullkomin óvissa ríkir um fjárhæð veggjalda, bæði í einstökum tilvikum og almennt. Nauðsynlegt er að kveða skýrt á um viðmiðunarfjárhæð veggjalda sem fyrst og að nánar verði fjallað um útfærslu afsláttarkjara. Við leggjum sérstaka áherslu á lækkaðar álögur á bifreiðaeigendur til móts við þau gjöld. Við leggjum reyndar ofuráherslu á það að veggjaldahugmyndin verði ekki til þess að auka álögur almennt og í heild á bifreiðaeigendur. Það verði nauðsynlegt, ef þessi hugmynd fer í framkvæmd, að aðrar álögur verði lækkaðar til samræmis. Þegar þessi leið er útfærð betur ber að forðast margfeldisáhrif innheimtu af þeim sem þurfa að fara um mörg veggjaldahlið, t.d. til að sækja þjónustu til höfuðborgarinnar.

Í þessu samhengi má nefna að miðað við tilgreind verkefni munu íbúar á Höfn í Hornafirði þurfa að greiða gjald fyrir að aka um þrjú gjaldskyld samgöngumannvirki til að komast til höfuðborgarinnar, þrjú mannvirki. En þá er ekki öll sagan sögð vegna þess að ef veggjöld verða einnig innheimt hér á höfuðborgarsvæðinu á helstu stofnbrautum þá gæti Hornfirðingurinn þurft að halda áfram að greiða veggjöld þegar inn í höfuðborgina væri komið þannig að það gætu orðið fjögur mannvirki og hugsanlega fleiri. Íbúar á Akranesi og allir sem koma að vestan og norðan þurfa að greiða veggjöld a.m.k. tvisvar sinnum miðað við þessar hugmyndir.

Fyrsti minni hluti gerir athugasemdir við að vinna við útfærslu á framtíðarfyrirkomulagi gjaldtöku af umferð sé ekki lengra komin en raunin er og telur mikilvægt að sú vinna liggi fyrir þegar teknar eru ákvarðanir í samgöngumálum sem tengjast samvinnuverkefnum um vegaframkvæmdir. Við teljum það reyndar mjög brýnt að þessi veggjaldahugmynd sé skýrð fyllilega fyrir skattgreiðendum en komi ekki svona í smábitum inn í þingið í mörgum ólíkum frumvörpum og stjórnarþingmálum án þess að það verði rætt heildstætt

Í fleiri málum stjórnvalda en í þessu frumvarpi um samvinnuverkefni má um þessar mundir finna hugmyndir um gjaldtöku. Ég ætla að nefna þau hér í minni ræðu, frú forseti. Í frumvarpi til laga um heimild til að stofna opinbert hlutafélag um uppbyggingu samgönguinnviða á höfuðborgarsvæðinu er að finna fyrirætlan um slíka gjaldtöku í e-lið 3. gr. frumvarpsins þar sem segir að hlutverk og verkefni félagsins sé m.a. að „innheimta flýti- og umferðargjöld á höfuðborgarsvæðinu, verði ákveðið með lögum að leggja slík gjöld á, og byggja upp innviði slíkrar innheimtu“. Þarna eru fyrirætlanir um innheimtu umferðargjalda á höfuðborgarsvæðinu.

Í nefndaráliti meiri hluta umhverfis- og samgöngunefndar um tillögu til þingsályktunar um fimm og fimmtán ára samgönguáætlanir fyrir árin 2020–2034, sem er einnig til meðferðar hér á þingi á þessari stundu, segir í kafla um jarðgöng:

„Nefndin styður einnig þá framtíðarsýn að bein framlög úr samgönguáætlun og jarðgangaáætlun standi undir hluta framkvæmdakostnaðar jarðganga, og að gjaldtaka af umferð fjármagni hluta auk þess sem hún greiði fyrir rekstur og viðhald ganganna.“

Þarna er þriðja hugmyndin um gjaldtöku til meðferðar hér í þinginu núna, þ.e. gjaldtöku í jarðgöngum.

Frú forseti. Mér finnst þetta æðibrotakennt og tel mig hafa ýmis rök fyrir því. Af hverju ekki að koma fram með heildstætt frumvarp um gjaldtöku, eitt frumvarp sem við gætum rætt hér? Nei, í stað þess er ríkisstjórnin með þrjú mismunandi þingmál öll núna til meðferðar. Og hver er umræðan í samfélaginu? Hún er næsta lítil. Af hverju? Af því að fólk tekur ekki eftir þessu, en þessi mál eru núna fyrir þinginu.

Það er því víða sem má finna hugmyndir stjórnvalda um gjaldtöku af umferð og greinilegt að þær eru eins ólíkar og þær eru margar. Á höfuðborgarsvæðinu ganga gjaldtökuhugmyndir út á að innheimta gjöld innan höfuðborgarsvæðisins, svokölluð flýtigjöld, sem áður voru kölluð tafagjöld, og eitt af markmiðunum er að takmarka umferð um götur borgarinnar og leitast við að beina borgarbúum í svokallaða borgarlínu. Þarna er markmiðið reyndar allt annað en í hinum tveimur tilvikunum. Þá eru uppi hugmyndir um gjaldtöku fyrir notkun jarðganga óháð þeirri leið sem fjallað er um í þessu frumvarpi um samvinnuverkefni um vegaframkvæmdir sem er enn ein útfærsla gjaldtökunnar.

Fyrsti minni hluti telur að för um jarðgöng, sem dæmi, til að stytta leið feli í sér gæði sem eðlilegt er að greitt sé fyrir af notendum, sér í lagi ef kostur er á annarri leið, en hefur athugasemdir við mjög svo óskýra framsetningu gjaldtökuhugmynda í samhengi við fjölmörg mál sem stjórnvöld hafa lagt fram og ég hef reifað í ræðu minni.

Við vörum við þessum ólíku hugmyndum um gjaldtöku í vegakerfinu og telur 1. minni hluti að á meðan öll útfærsla er í slíkri þoku geri þessar hugmyndir einungis ógagn og flæki málið. Stjórnvöld ættu að leitast við að skýra þessar hugmyndir betur áður en lengra er haldið.

Nú hef ég lokið yfirferð yfir nefndarálitið. Í aðalatriðum gerum við athugasemdir við veggjöldin og brotakennda framsetningu þeirra. Við gerum athugasemdir við frumvarpið í heild sinni, þ.e. þau verkefni sem þarna er lagt til að fara í. Þau eru mjög ólík og okkur finnst þau ekki eiga að vera saman í þessum hóp sem frumvarpið fjallar um. Þau eru það ólík og á mjög mismunandi stigum. Sum er nánast hægt að hefja strax eins og vegr um Hornafjarðarfljót og Ölfusárbrú, nánast hægt að vinda sér í þau. Önnur eru í fjarlægri framtíð eins og Hvalfjarðargöng og Sundabraut sérstaklega, sem við bíðum auðvitað óþreyjufullir eftir að komist af stað. Hún eykur öryggi í umferð í kringum höfuðborgina, styttir leiðir og eykur verðmæti byggingarlands í nágrenninu á leiðinni upp í Mosfellsbæ. Það er alveg hiklaust verið að hefta framvindu þróunar á höfuðborgarsvæðinu með því að stífla og koma í veg fyrir svona brýnar framkvæmdir eins og Sundabrautin er. Miðflokkurinn hefur það á stefnuskrá sinni að Sundabraut verði hrint af stað um leið og hægt er.

Svo höfðum við athugasemdir við lögveðin og hlutlægu ábyrgðina. Okkur finnst kannski ansi vel í lagt, frú forseti, að einkaaðilum verði veitt svona mikið hagræði í innheimtuaðgerðum gegn þeim sem einhverra hluta vegna greiða ekki gjald við veggjaldahlið sem fyrirhuguð eru. Okkur finnst það vel í lagt að einkaaðilum, sem í mörgum tilvikum er gert ráð fyrir að sinni þessu, sé veitt slíkt hagræði. Við erum í raun ekki á móti þessu hagræði í mörgum tilvikum og skiljum vandamálið varðandi innheimtu veggjalda í gegnum gjaldahlið, en þarna er innheimtuaðila veitt mjög mikið hagræði og forgangsréttur gagnvart öðrum kröfum, hlutlæg ábyrgð. Okkur finnst að menn þurfi að fara mjög varlega í að útdeila slíkum gæðum án mikillar umhugsunar.