stefnuræða forsætisráðherra og umræður um hana.
Virðulegi forseti. Kæru landsmenn. Þótt það hafi rignt á sum okkar í sumar skartaði landið sínu fegursta. Við sem búum á suðvesturhorninu vorum reglulega minnt á þá staðreynd að það er ekkert betra en að finna lyktina af gróðrinum þegar rigningunni slotar. Og ég gat ekki orðið annað en þakklát þar sem ég sat í heitri laug í Bjarnarfirði á Ströndum, horfði á ána fjúka í öfuga átt í 19 metrum á sekúndu og virti fyrir mér sundlaugina sem var byggð af æskulýðsfrömuðum á norðurhjara sem aldrei misstu trúna á landið. Ég var þakklát fyrir afrek þeirra sem trúðu á fullveldið sem við fögnum í ár, þá framsýni og þann stórhug sem þau sýndu.
Þó að veðrið hafi verið vinsælt umræðuefni í öllum landshlutum í sumar vorum við samt heppin hér á landi miðað við veðrið annars staðar á Norðurlöndum þar sem voru gífurlegir þurrkar, skógareldar og uppskerubrestur. Við Íslendingar buðum Svíum aðstoð vegna skógarelda, íslenskir bændur seldu norskum starfsbræðrum sínum hey og við fylgdumst öll með veðurfréttum sem þóttu bera vitni um áhrif loftslagsbreytinga.
Ríkisstjórnin kynnti í fyrradag fyrstu áfanga í metnaðarfullri aðgerðaáætlun í loftslagsmálum. Eins og kunnugt er hafa nú orðið straumhvörf í fjárveitingum til umhverfismála. Aðgerðaáætlunin mun útfæra hvernig þessir fjármunir verða nýttir. Þar verður landgræðsla, skógrækt og endurheimt votlendis fyrirferðarmikil. Annar stór áfangi verður orkuskipti í samgöngum þar sem stórátak verður í uppbyggingu fyrir rafbíla og rafhjól og sett niður tímaáætlun um að ekki verðir fluttir inn nýir bílar sem ganga fyrir bensíni eða olíu eftir 2030.
Við Íslendingar höfum sett okkur það markmið að verða kolefnishlutlaus ekki seinna en 2040. Þessir fyrstu áfangar sýna að okkur er full alvara með því verkefni. Ég sé fyrir mér að umhverfis- og loftslagsmál verði eitt af flaggskipum okkar utanríkisstefnu, rétt eins og kynjajafnréttismálin eru þegar orðin, og að Ísland, þó að við séum ekki stór, geti þar með haft áhrif til góðs í alþjóðasamfélaginu.
Kæru landsmenn. Ísland hefur nú verið níu ár í röð í efsta sæti á lista World Economic Forum sem það land sem stendur sig best í kynjajafnrétti. Það er auðvitað mikið ánægjuefni, en þar megum við hins vegar hvergi slaka á. Innleiðing jafnlaunavottunar stendur yfir. Þar þurfa stofnanir og fyrirtæki að slá í klárinn ef sú innleiðing á að nást fyrir áramót. Sömuleiðis þurfum við að vera meðvituð um það sem þessi listi mælir ekki, t.d. kynbundið ofbeldi. Þess vegna hefur ríkisstjórnin sett þau mál í algjöran forgang. Fullgilding Istanbúl-sáttmálans um forvarnir og baráttu gegn ofbeldi gegn konum og heimilisofbeldi var mikilvægt skref í rétta átt sem var stigið í vor. Á þessu ári hefur svo hópur sérfræðinga verið að störfum og greint hvað þurfi að gera og hverju þurfi að breyta til að hafa betur í baráttunni gegn kynferðisofbeldi. Hópurinn hefur nú skilað af sér verkáætlun sem verður hrint í framkvæmd. Og við munum halda áfram að vinna úr lærdómum #églíka-byltingarinnar, m.a. með alþjóðlegri ráðstefnu um þau mál sem haldin verður hér á landi á komandi ári.
Herra forseti. Ríkisstjórnin hefur tekið það verkefni að ráðast í nauðsynlega uppbyggingu samfélagslegra innviða föstum tökum allt frá fyrsta degi. Sú sókn sem hófst í síðustu fjárlögum og heldur áfram í nýju fjárlagafrumvarpi er langt umfram það sem nokkur stjórnmálaflokkur boðaði fyrir síðustu kosningar enda er þörfin brýn. Um leið er tíminn góður þar sem spár gera ráð fyrir minni hagvexti á komandi árum. Það er því ákveðið tækifæri fyrir hið opinbera til að koma með innspýtingu.
Heilbrigðisþjónustan er fyrirferðarmikil í nýju fjárlagafrumvarpi enda sá málaflokkur sem landsmenn hafa forgangsraðað efst á listann samkvæmt ýmsum könnunum. Hér á landi hafa sjúklingar þurft að greiða meira fyrir heilbrigðisþjónustu en annars staðar á Norðurlöndum. Fyrstu skrefin í því að lækka þennan kostnað voru stigin nú um mánaðamótin þegar dregið var úr kostnaði aldraðra og öryrkja við tannlækningar, löngu tímabær og mikilvæg aðgerð. Áfram verður haldið á sömu braut allt kjörtímabilið.
Hér á landi eru líka teikn á lofti um að andlegri heilsu, sérstaklega ungs fólks, hafi hrakað. Þess vegna leggur ríkisstjórnin ríka áherslu á geðheilbrigðismál. Það er unnið að því að auka aðgengi að sálfræðingum um land allt því að það er auðvitað stórmál að búa vel að okkar unga fólki þegar kemur að þessum málum.
Samgöngumálin eru auðvitað stórmál í þessari innviðauppbyggingu enda hefur mikið mætt á vegakerfinu undanfarin ár. Þar þarf í senn að huga að vegakerfinu en líka að öflugri almenningssamgöngum. 4 milljarðar eru lagðir í það risavaxna verkefni að bæta framfærslu öryrkja og starfandi hefur verið samráðshópur sem er ætlað að gera tillögur um það hvernig þessum fjármunum verður sem best varið ásamt því að auka möguleika öryrkja til virkrar samfélagsþátttöku og þátttöku á vinnumarkaði.
Fjármála- og efnahagsráðherra mun í vetur leggja fram frumvarp til laga um þjóðarsjóð sem verður eitt af lykilmálum þessarar ríkisstjórnar en ég bind vonir við að verði eitt af lykilmálum Alþingis alls og við munum ná sátt um það mál. Þar er ætlunin að setja arðgreiðslur frá orkufyrirtækjum í eigu ríkisins í sérstakan sjóð, annars vegar til að leggja fyrir til framtíðar en hins vegar til að ráðast í átak í uppbyggingu hjúkrunarheimila og til að styrkja rannsóknir og nýsköpun. Það má kalla þetta kynslóðaverkefni; annars vegar hvernig við búum að okkar elsta fólki og hins vegar hvernig við búum í haginn fyrir framtíðina.
Fyrir mér er það algjört lykilatriði að íslenskt samfélag fari að byggja upp og styðja betur við nýsköpunar- og rannsóknaumhverfi. Þar hefur auðvitað ýmislegt verið gert á undanförnum árum, en þar skiptir máli að við eflum menntakerfið enn frekar og stefnum á verulegar fjárfestingar í rannsóknum og nýsköpun. Það mun treysta efnahagslíf Íslands til framtíðar og draga úr sveiflum en við höfum séð á síðustu vikum að skjótt geta veður skipast í lofti innan einstakra atvinnugreina. Einmitt þess vegna er fjölbreytnin svo mikilvæg; að setja ekki öll eggin í sömu körfuna. Aukin nýsköpun og þar með aukin verðmætasköpun mun styrkja allar atvinnugreinar; sjávarútveg, landbúnað, iðnað, ferðaþjónustu, hugverkageirann, skapandi greinar og svo mætti lengi telja.
Fram undan er svo vinna sem mun styrkja umgjörð fjármálakerfisins enn frekar. Hvítbók um fjármálakerfið kemur út í haust þar sem greint verður hvað hefur verið vel gert í þeim málum á undanförnum árum — því að þar hefur auðvitað verið unnið gríðarmikið starf allt frá hruni — og hvað má betur gera. Hluti af því verkefni er að greina kostnaðinn í íslenska fjármálakerfinu en vísbendingar eru um að hann sé meiri hér á landi en t.d. annars staðar á Norðurlöndum sem þar með hefur áhrif á vaxtakjör almennings. Markmiðið hlýtur að vera að hægt sé að lækka þann kostnað þannig að almenningur fái notið lægri vaxta og þar með betri kjara. Það er auðvitað risastórt lífskjaramál.
Nefnd um endurskoðun peningastefnu sem skipuð var í tíð fyrri ríkisstjórnar skilaði af sér í júní sl. Stjórnvöld hafa í framhaldinu átt fundi með Seðlabankanum og Fjármálaeftirlitinu. Markmiðið er að styrkja rammann um peningastefnuna, m.a. með breytingum á lögum um Seðlabankann en ég mun leggja fram frumvarp þess efnis eftir áramót. Hvort tveggja ríkisfjármálin og peningastefnan skipta miklu máli til að viðhalda bæði efnahagslegum og félagslegum stöðugleika hér til framtíðar. Þar skiptir þriðja stoðin líka máli, málefni vinnumarkaðarins. Ríkisstjórnin hefur lagt á það mikla áherslu allt frá því að hún tók við að eiga sem best samstarf við aðila vinnumarkaðarins. Við höfum alls átt tíu fundi með þeim ásamt forsvarsmönnum Sambands íslenskra sveitarfélaga. Þeir fundir hafa nú þegar skilað margvíslegum árangri. Ráðist var í þær mikilvægu breytingar að hækka atvinnuleysisbætur og greiðslur úr Ábyrgðasjóði launa í vor. Kjararáð var lagt niður með lögum í vor. Fyrirkomulag launa æðstu embættismanna verður fært til svipaðs horfs og annars staðar á Norðurlöndum og mun Alþingi glíma við það, væntanlega nú á haustmánuðum.
Í vor gaf svo ríkisstjórnin út þá yfirlýsingu samhliða endurskoðun kjarasamninga að tekjuskattskerfið og samspil bóta og skatta yrðu endurskoðuð á kjörtímabilinu þannig að það gagnist helst lágtekju- og lægri millitekjuhópum. Sá tekjubandormur sem nú er lagður fram gerir ráð fyrir hækkun barnabóta sem mun auka ráðstöfunartekjur tekjulágra barnafjölskyldna, enn fremur hækkun persónuafsláttar umfram breytingar á vísitölu neysluverðs sem gagnast best þeim tekjulægri. Að auki verða efri mörk skattkerfisins fest við neysluvísitölu eins og lægri mörkin þannig að þessi mörk breytist með sambærilegum hætti eins og margoft hefur verið kallað eftir og bent á. Allt eru þetta mikilvægar jöfnunaraðgerðir en að lokum er tryggingagjaldið líka lækkað um 0,25% sem gagnast atvinnulífinu öllu, ekki síst litlum og meðalstórum fyrirtækjum, sem getur skipt máli inn í komandi vetur. Þessar breytingar eiga rætur að rekja til yfirlýsingar ríkisstjórnarinnar og sýna okkar skýra vilja til að skatt- og bótakerfin þjóni jöfnunarhlutverki. Aðrar breytingar sem þegar hafa verið gerðar, eins og hækkun á fjármagnstekjuskatti, sýna þann sama vilja. Við erum að stíga mikilvæg skref sem færa skattbyrði af tekjulægstu hópunum og tryggja að þau tekju- og eignamestu leggi meira af mörkum.
Kæru landsmenn. Nú á dögunum var birt skýrsla starfshóps sem ég skipaði um traust á stjórnmálum og stjórnsýslu. Þar eru ýmsar áhugaverðar tillögur. Meðal annars er lagt til að við þingmenn og ráðherrar uppfærum reglur um hagsmunaskráningu. Enn fremur að hagsmunaskráning aðstoðarmanna og ráðuneytisstjóra verði lögfest en skráning þeirra hagsmuna og birting þeirra er ekki lögbundin þó að allt þetta fólk hafi verið reiðubúið að skrá hagsmuni sína og birta til að auka gagnsæi, en sú ákvörðun var tekin núna á vormánuðum.
Lagt er til að Stjórnarráðið setji sér stefnu um upplýsingagjöf samhliða endurskoðun upplýsingalaga sem stendur yfir, auk þess að gerður verði samningur við Siðfræðistofnun Háskóla Íslands til að sinna ráðgjafarhlutverki fyrir Stjórnarráðið. Allt rúmast þetta innan þess sem við getum kallað heilindaramma. Alþjóðastofnanir á borð við OECD hafa unnið mikla vinnu í því að skilgreina heilindi í opinberri stjórnsýslu. Við sjáum stjórnvöld víða í Evrópu vera að ráðast í sambærilega vinnu. Við munum sjá frekari aðgerðir í þessa veru á þessu þingi og kjörtímabilinu öllu, en fyrsta verk mitt verður að óska eftir því að fá að ræða þá skýrslu hér í þessum sal því að það er mikilvægt að þingmenn allir taki þátt í þeirri umræðu.
Ljóst er að traust á stjórnmálum og stjórnsýslu dvínaði skarpt eftir hrun. Þetta traust hefur farið heldur vaxandi án þess að jafnast á við það sem áður var. Líklega verður traust á stjórnmálum og stjórnsýslu seint jafn mikið og það var skömmu fyrir hrun. Samfélagið hefur breyst, upplýsingastreymi er með allt öðrum hætti. Samfélagsmiðlarnir hafa breytt stjórnmálaumræðunni með róttækum hætti. Okkur sem munum þá tíð að mestu skipti að komast í kvöldfréttir með það sem sagt var um morguninn finnst þetta vera algjör bylting þar sem fréttir morgunsins eru oft algjörlega gleymdar um kvöldið. Þegar slík umskipti verða, þegar slík bylting verður á miðlaumhverfinu má rifja það upp að því hefur verið haldið fram að miðillinn sníði skilaboðin að sér. Við sjáum þetta víða í nútímanum, jafnvel á sviði alþjóðasamskipta þar sem valdamesti maður heims, Bandaríkjaforseti, setur fram stefnu gagnvart öðrum ríkjum með 280 bókstöfum á Twitter. Eins og við þekkjum úr sögunni geta slík umskipti á miðlum breytt miklu um valdajafnvægið í samfélaginu.
Nýir miðlar og breytingar sem hafa orðið á þeim eru hluti af stærri mynd samfélagsbreytinga, fjórðu iðnbyltingunni svokölluðu þar sem miklu skiptir að við verðum í fararbroddi. Við vitum nefnilega að þessi tæknibylting á eftir að gerbreyta atvinnuháttum, vinnumarkaði, menntun og samfélaginu öllu. Við vitum líka að hún á eftir að breyta okkur sjálfum. Hún á eftir að breyta upplifun okkar á veruleikanum.
Í þýskum fjölmiðlum voru fréttir af því að óvenjumörg börn hefðu drukknað í Þýskalandi í ár. Hluti af ástæðunni var að foreldrar þeirra, afar og ömmur, sem áttu að hafa auga með börnunum, voru upptekin í símanum. Við verðum auðvitað að hafa þor til að horfast í augu við þennan nýja veruleika og samband okkar við tæknina til að næstu skref í þróun sambands þessarar tækni og okkar mannanna verði okkur öllum til gæfu. Í allri þessari þróun skiptir máli að við Íslendingar verðum gerendur, ekki þiggjendur, að við nýtum tækifærin, sköpum aukin verðmæti og nýtum þau til að byggja upp betra samfélag fyrir okkur öll, og að um leið séum við áfram, og jafnvel meira en við höfum verið, meðvituð um mennskuna og gætum að henni í þessari hröðu þróun.
Vegna alls þessa hef ég ákveðið að láta vinna greiningu á áskorunum vegna fjórðu iðnbyltingarinnar. Sú greining verður á breiðum grunni og unnið með niðurstöður hennar m.a. hjá Vísinda- og tækniráði, sem fer með stefnumótun í rannsóknamálum þjóðarinnar, Samráðsvettvangi um aukna hagsæld, þar sem saman koma aðilar atvinnulífs, stjórnvalda, verkalýðshreyfingar og fleiri, með aðilum vinnumarkaðarins sérstaklega og í nýrri framtíðarnefnd Alþingis.
Og talandi um framtíðina. Formenn stjórnmálaflokkanna hafa nú fundað nokkrum sinnum um þá endurskoðun stjórnarskrárinnar sem fyrirhuguð er á þessu kjörtímabili og því næsta. Það hafa verið góðir fundir og ég ætla að leyfa mér að vera bjartsýn á að okkur lánist að skapa breiða samstöðu um breytingar á stjórnarskrá sem vísa veginn til framtíðar fyrir íslenskt samfélag. Ég tel að við stjórnmálamenn skuldum almenningi í landinu að leggja verulega mikið á okkur til að ná árangri á þessu sviði.
Kæru landsmenn. Á þessu ári fögnum við fullveldinu sem hefur skipt okkur svo miklu og jafnvel öllu. Fyrstu 100 ár fullveldisins hafa verið saga framfara, bæði félagslegra og efnahagslegra, og við eigum ærin tækifæri til framfara næstu 100 árin. Við eigum að fagna því samfélagi sem við eigum nú sem er svo miklu fjölbreyttara en það var fyrir einni öld. Við eigum að byggja áfram á þeirri fjölbreytni, þeim gildum lýðræðis og mannréttinda sem við höfum haft í heiðri í þessari sögu allri. Og við eigum að sækja fram, sækja fram með því að rækta hugvitið, skapa nýja þekkingu, tryggja að hér verði samheldið, fjölbreytt og kærleiksríkt samfélag þar sem við lifum í sátt við umhverfið og tryggjum um leið sterkan efnahag og jöfnuð.
Ég var á ferð um landið um daginn og hitti þar margt fólk. Það er ekki sagt frá því öllu í opinni dagbók ráðherra þannig að ég ætla að segja ykkur frá því núna. Meðal annars hitti ég nemendur í Seyðisfjarðarskóla sem kölluðu til mín, sögðust þurfa að ræða ýmislegt við mig. Meðal annars væri nauðsynlegt að lækka verð á ís — við getum alveg verið sammála um það — fá betri gangstéttir og útisundlaug. Þau bentu líka á að gengið hefði verið helst til hátt þessa dagana og að við þyrftum að hugsa miklu betur um umhverfið. Þessi litli pólitíski fundur sat í mér því að oft eru börnin einmitt með svo skýra sýn á það sem skiptir máli í umhverfi okkar.
Viku seinna hitti ég svo heimilisfólk á Grund þar sem við ræddum saman um sögu fullveldisins, alla þá sigra sem hafa unnist á undanförnum 100 árum og hlutverk þeirra í að byggja upp samfélagið sem við eigum saman í dag. Eftir þessa tvo fundi var ég mjög bjartsýn á framtíð íslensks samfélags. Við erum hér vegna þeirra kynslóða sem á undan okkur gengu með stórhug að vopni. Og þó að margt geti gerst og lífið sé ekki ein þrautalaus ganga heldur geti ýmislegt dunið á er ég þess fullviss að framtíðin er björt með þessa frábæru ungu kynslóð sem mun taka við landinu okkar. Það er hins vegar okkar skylda sem hér erum núna að vanda okkur við að skila henni góðu búi. — Góðar stundir.
