úttekt á tryggingavernd í kjölfar náttúruhamfara.
Virðulegur forseti. Ég mæli hér í annað sinn fyrir tillögu til þingsályktunar um úttekt á tryggingavernd í kjölfar náttúruhamfara. Tillagan liggur fyrir á þskj. 232 og er mál nr. 231. Meðflutningsmenn málsins eru 20 talsins, ef ég hef talið rétt, og koma úr flestum þingflokkum en málið er jafnframt eitt af þeim málum sem þingflokkur Framsóknarflokksins hefur sett í forgang, enda varðar málið fjölmarga íbúa þessa lands, jafnt í dreifbýli sem þéttbýli.
Tillagan sem ég mæli fyrir hljómar svo, með leyfi forseta:
„Alþingi ályktar að fela ríkisstjórninni að láta gera úttekt á tryggingavernd og úrvinnslu tjóna í kjölfar náttúruhamfara. Markmið úttektarinnar verði að greina hverju sé helst ábótavant í tryggingavernd og úrvinnslu tjóna og að draga fram leiðir til úrbóta. Í úttektinni verði einkum horft til náttúruhamfara síðustu 10 ára, en úttektina mætti afmarka frekar í ljósi fyrirliggjandi upplýsinga eftir að vinnan hefst.
Úttektinni verði skilað í formi skýrslu til Alþingis eigi síðar en 1. júlí 2023.“
Hér ætla ég að gera frekari grein fyrir þessari tillögu, vitna til greinargerðarinnar með tillögunni en einnig að fara út fyrir efni hennar. Tillaga þessi er nú flutt í þriðja sinn en hún var síðast lögð fyrir lögð fram á 152. löggjafarþingi og er nú endurflutt óbreytt með örlitlum breytingum á greinargerð.
Hér á landi reynast náttúruöflin landsmönnum oft óblíð og hafa síðustu árin svo sannarlega ekki verið nein undantekning á því. Undanfarin ár hafa gengið yfir náttúruhamfarir sem valdið hafa umtalsverðu eigna- og rekstrartjóni. Má þar nefna óveðrið í desember 2019, snjóflóð á Flateyri, aurflóð í Þingeyjarsveit og aurflóð á Seyðisfirði og svo nýliðin óveður sem ollu t.d. miklum usla á Austfjörðum.
Samkvæmt nýjustu ársskýrslu um Náttúruhamfaratryggingar Íslands voru stórtjón á árinu 2020, 14 talsins og 11 árið 2021, en frá árinu 1987 hafa slík tjón verið sjö á ári að meðaltali. Eins og við vitum er tjón af völdum náttúruhamfara oft tilfinnanlegt og getur reynst hvort sem er einstaklingum eða rekstraraðilum ofviða og ef íbúar eða fyrirtæki á einum stað ráða ekki við tjón sem verður af náttúruhamförum þá getur slíkt tjón ógnað heilu samfélögunum. Þess vegna er tryggingavernd mikilvæg sem og skilvirk og sanngjörn úrvinnsla strax í kjölfar hamfara.
Á síðustu árum hefur verið farið í margvíslegar aðgerðir til að verjast náttúruhamförum og koma á samtryggingu vegna slíkra tjóna. Má þar nefna ýmiss konar vöktun náttúruvár, úttektir og tryggingar Náttúruhamfaratryggingar Íslands, verkefni ofanflóðasjóðs, bæði varnir sem hann byggir upp og bætur sem hann greiðir ef taka þarf mannvirki úr notkun, og síðan Bjargráðasjóð sem hefur bætt ýmis tjón þeirra sem stunda landbúnað. Þá hefur verklag stjórnvalda við að bregðast við afleiðingum einstakra hamfara mótast og slípast mjög og í rétta átt á síðustu árum en ég veit þó ekki til þess að til séu verklagsreglur sem hafa verið formlega settar niður um samstarf opinberra aðila í kjölfar hamfara.
Við alla úrvinnslu eftir náttúruhamfarir spila tryggingar sem keyptar eru af tryggingafélögunum inn í verndina, bæði lögboðnar tryggingar og valfrjálsar tryggingar. Stundum er samspil þessara trygginga óvænt og ófyrirséð en mikilvægt er að samræmis gæti í tryggingavernd og að öll úrvinnsla sé eins sanngjörn og mögulegt er.
Að úrvinnslu tjóna koma margir aðilar, m.a. tjónþolar, starfsmenn tryggingafyrirtækja og sjóða, matsmenn tryggingafyrirtækja, verkfræðingar við hönnun viðgerða, verktakar sem gera við, hreinsa, rífa og endurbyggja mannvirki, stjórnvöld, þ.e. sveitarfélög, ríkisstofnanir, ráðuneyti og jafnvel ríkisstjórn. Kostnaður og vinna hjá stjórnvöldum og tjónþolum eykst eftir því sem úrvinnsla tryggingamála dregst á langinn.
Mikil reynsla hefur safnast upp á síðustu árum sem mikilvægt er að læra af og nýta til að bæta vinnubrögð. Eftir skriðuföllin á Seyðisfirði hafa t.d. komið fram ýmsar nýjar áskoranir. Þar má nefna ósamræmi í bótum til þeirra sem missa húsnæði sitt í hamförum og þeirra sem þurfa að flytja úr húsnæði vegna hættu á hamförum, þ.e. húsnæði sem skilgreint er á hættusvæði og verður að taka úr notkun. Þá er margt óljóst varðandi vernd og tryggingar atvinnulífsins, atvinnufyrirtækja og atvinnuhúsnæðis. Ofviðrið sem gekk yfir landið austanvert 24. og 25. september eru svo sannarlega náttúruhamfarir, eins og Magnús Jónsson, fyrrverandi veðurstofustjóri, hefur bent á. Hann hefur einnig beint sjónum að nauðsyn þess að skilgreina fárviðri sem náttúruhamfarir í lögum um náttúruhamfaratryggingar í samræmi við ábendingar þar að lútandi frá veðurfræðingum fyrr og nú.
Ljóst er að tilefni er til að gerð verði úttekt á framkvæmd þessara mála og það er einmitt það sem flutningsmenn telja tímabært að gera, leggja mat á samspil ólíkra þátta og hvernig allar þær mikilvægu aðgerðir sem komin er reynsla á vinna saman, hvort einhvers staðar séu göt og hvort tilefni sé til úrbóta. Þess vegna er lagt til að ríkisstjórninni verði falið að láta gera úttekt á tryggingavernd. Úttektin nái bæði til stöðu einstaklinga og lögaðila í kjölfar atburða þar sem náttúruhamfarir hafa valdið eignatjóni, rekstrartjóni eða tjóni á opinberum innviðum. Farið verði yfir alla tryggingavernd, lögboðnar tryggingar, valfrjálsar tryggingar og tryggingar opinberra sjóða, eins og áður en eins og áður var nefnt eru ofanflóðasjóður, Náttúruhamfaratrygging Íslands og Bjargráðasjóður þeir opinberu sjóðir sem veita tryggingavernd.
Þá er mikilvægt að skoða reynslu af nýlegum verklags- og lagabreytingum, svo sem í lögum um náttúruhamfaratryggingu Íslands frá 2019, m.a. hvað varðar afgreiðslu bóta til tjónþola sem nú greiðast samkvæmt framvindu úrbóta. Á síðasta þingi bárust tíu umsagnir um tillöguna eins og hún var þá, en hún var samhljóða þeirri tillögu sem nú er lögð fram. Skemmst er frá því að segja að allar umsagnir voru á sömu leið; umsagnaraðilar ýmist fögnuðu tillögunni eða tóku heils hugar undir mikilvægi þess að farið yrði í þessa vinnu sem fyrst. Í umsögn frá Náttúruhamfaratryggingu Íslands segir m.a., með leyfi forseta:
„Stjórn Náttúruhamfaratryggingar Íslands leggur til að stjórnsýsla mála sem lúta að hvers kyns náttúruhamförum og tjónum vegna þeirra verði einfölduð. Tryggð verði samfella og samræmi í afgreiðslu mála þeirra íbúa sem verða fyrir áfalli í kjölfar náttúruhamfara og réttindi þeirra skýrð frekar þar sem jafnræðis og meðalhófs verður gætt. Slíkt mun stuðla að hraðari endurreisn samfélagsins og flýta fyrir því að líf íbúa verði eðlilegt að nýju.“
Það er auðvitað lykilatriði í þessari tillögu, að þegar tjón verður af völdum náttúrunnar þá sé hægt að fara eins hratt og mögulegt er í endurreisn og koma á eðlilegu ástandi að nýju. Kannski má segja að ákveðin vinna í þessa átt sé nýhafin þegar matvælaráðherra hefur nú sett af stað vinnu við að kanna sameiningu Bjargráðasjóðs og Náttúruhamfaratryggingar Íslands, sem er mjög spennandi að fylgjast með í ljósi þessa máls.
Í tillögunni sem hér er mælt fyrir eru talin upp 13 atriði sem lögð er áhersla á að tekin verði til skoðunar. Ég ætla ekki að tiltaka þessi 13 atriði hér heldur koma inn á ýmis álitamál sem komið hafa upp, einkum í tengslum við skriðuföllin á Seyðisfirði, sem eru kannski grundvöllurinn fyrir þessum 13 atriða lista.
Hæstv. forseti. Forsendur þess að tryggingaábyrgð skapist hjá Náttúruhamfaratryggingu Íslands eru að eignir séu brunatryggðar. Húsnæði er almennt brunatryggt og flestir eru með tryggingu innbús þar sem hús og innbú fæst bætt. Hins vegar eru fæstir með lausamuni brunatryggða. Því ná þessar tryggingar ekki yfir tæki og tól atvinnufyrirtækja og hjá flestum eru sólpallar, jafnvel þótt stórir séu og miklir, ekki brunatryggðir og fást því ekki bættir eftir hamfarir. Skylda náttúruhamfaratryggingar til að hreinsa upp aur og grjót á lóðum nær til nánasta umhverfis húss, u.þ.b. 4 metra, þannig að það er ekkert víst að hreinsun heilla lóða sé tryggð.
Hjá rekstraraðilum getur líka skapast verulegt tjón, sérstaklega vegna lausamuna sem ekki eru brunatryggðir, verkfærabúnaðar, jafnvel byggingarefna eða hráefna annarra sem geta verið staðsett á ýmsum stöðum á lóðum, geymslum eða á verkstæðum. Þessi búnaður eða hráefni getur verið þannig að engar tryggingar nái yfir hann eða hann tryggður á þann veg að altjón í náttúruhamförum fæst ekki bætt. Jafnvel getur staðsetning á lóð skipt máli þegar farið er yfir málin. Skip og bátar sem lenda í hamförum fást bættir ef þeir eru húftryggðir, en bátar sem teknir eru á land er hins vegar oft teknir af þeirri tryggingu og fást þá ekki bættir ef þeir eru t.d. í viðgerð eða viðhaldi á landi. Rekstrartryggingar virðast falla úr gildi í náttúruhamförum og rekstrartjón, hvort sem það felst í því að hella niður mjólk, stöðva fiskvinnslu eða afgreiðslu grænmetis, virðist þannig ekki fást bætt.
Foktjón í kjölfar náttúruhamfara fæst oftast ekki bætt. Stundum þarf að rekja hvaðan draslið sem fauk kom. Það getur vissulega reynst erfitt þegar allt er komið í eina bendu vegna flóða eða af öðrum ástæðum og þegar jarðvegur eða eldfjallaaska fýkur. Vissulega hefur náttúruhamfaratrygging bætt slík tjón en þarna eru þó augljóslega grá svæði sem þarfnast skoðunar.
Það er því að mörgu að hyggja og þetta er engan veginn tæmandi upptalning á því sem getur orðið óljóst í úrvinnslunni. Og eins og yfirferð yfir þessi álitamál gefur til kynna þarf að meta samræmi í viðbrögðum, finna möguleg göt í kerfunum, hvað fæst ekki bætt og hvers vegna ekki og á hverja kostnaður vegna til að mynda hreinsunaraðgerða og annarra ólíkra verkefna í kjölfar hamfara fellur.
Virðulegi forseti. Það er mikilvægt að fækka gráu svæðunum eins og mögulegt er þó að ófyrirsjáanleiki náttúrunnar komi nú sennilega í veg fyrir að það takist 100%. Aðgerðir til úrbóta gætu t.d. falist í breytingu á lögum, reglugerðum eða verklagsreglum, betri miðlun upplýsinga og fræðslu- og kynningarverkefnum. Þá er mikilvægt að upplýsingar um tjón á fasteignum séu skráðar skipulega þótt farið sé í viðgerðir þannig að upplýsingar um tjón fylgi eignunum í fasteignaskrá.
Ég vona einlæglega að þessi tillaga nái fram að ganga hér á þessu þingi. Það þarf svo sannarlega að nýta uppsafnaða þekkingu og reynslu til frekari framfara.
Að lokum legg ég til að tillögunni verði vísað til efnahags- og viðskiptanefndar en finnst þó rétt að geta þess og benda á að efni tillögunnar varðar einnig verkefni umhverfis- og samgöngunefndar og atvinnuveganefndar a.m.k. Ég tel þó að samspil tryggingaverndar og umfjöllun um það samspil eigi best heima hjá efnahags- og viðskiptanefnd.
