grunnskólar.
Herra forseti. Ég flyt hér frumvarp sem ég lagði fram á 149. þingi. Þá hlaut það ekki afgreiðslu og ég legg það fram aftur núna með uppfærðri greinargerð. Áður var reyndar lagt fram sambærilegt frumvarp á 146. þingi, þá af hópnum talsmenn barna á þingi, en þetta er sem sagt frumvarp til laga um breytingu á lögum um grunnskóla og varðar ritfangakostnað.
Ásamt mér eru hv. þingmenn Ari Trausti Guðmundsson, Lilja Rafney Magnúsdóttir, Ólafur Þór Gunnarsson, Halla Signý Kristjánsdóttir, Guðjón S. Brjánsson, Logi Einarsson, Oddný G. Harðardóttir, Guðmundur Ingi Kristinsson og Halldóra Mogensen meðflutningsmenn. Málið snýst um að 3. málsliður 1. mgr. 31. gr. laganna falli brott. Markmiðið með frumvarpinu er að fellt verði á brott ákvæði grunnskólalaga um að opinberum aðilum sé ekki skylt að leggja nemendum til gögn til persónulegra nota, svo sem ritföng og pappír.
Nokkur umræða hefur verið í samfélaginu um kostnaðarþátttöku foreldra vegna ritfanga og annarra gagna vegna skólagöngu barna. Velferðarvaktin og samtökin Barnaheill og Heimili og skóli hafa vakið athygli almennings og stjórnvalda á að þarna geti verið um umtalsverðar fjárhæðir að ræða fyrir fjölskyldur og farið er fram á að skólar afhendi börnum ritföng og pappír gjaldfrjálst. Barnaheill stofnuðu á sínum tíma til sérstakrar undirskriftasöfnunar, sumarið 2016, til að mótmæla gjaldtökunni þar sem samtökin töldu hana ekki samræmast ákvæðum barnasáttmála Sameinuðu þjóðanna um gjaldfrjálsa grunnmenntun.
Í könnun Sambands íslenskra sveitarfélaga á kostnaði foreldra vegna ritfanga sem gerð var þetta ár, 2016, voru skoðaðir listar frá grunnskólum víða um land um nauðsynleg námsgögn. Niðurstaða könnunarinnar var að skólar gerðu mjög mismunandi kröfur um hvaða gögn nemendum bæri að koma með í skólann. Þar af leiðandi getur kostnaður verið mjög mismunandi milli sveitarfélaga og jafnvel umtalsverður á milli skóla í sama sveitarfélagi.
Gera má ráð fyrir að þessi námskostnaður komi ekki síst illa við þær fjölskyldur sem standa höllum fæti í samfélaginu. Í hvatningu Velferðarvaktarinnar haustið 2016 kom fram að kostnaður við námsgögn fyrir barn í grunnskóla á þeim tíma gæti verið á bilinu 400–22.000 kr. og að þessi kostnaður kæmi eðli máls samkvæmt verst niður á efnaminni fjölskyldum.
Sumarið 2017 var aftur gerð könnun á vegum Velferðarvaktarinnar og kom þá fram að 17 af 74 sveitarfélögum væru ekki með kostnaðarþátttöku vegna skólagagna, svo sem ritfanga og pappírs, það skólaár, þ.e. 2016–2017, en að 41 af 74 sveitarfélögum væri með þá stefnu að hafa enga kostnaðarþátttöku fyrir skólaárið 2017–2018, síðasta skólaár.
Velferðarvaktin endurtók könnunina sumarið 2018 og þá kom fram að 66 af 72 sveitarfélögum hefðu þá stefnu að hafa gjaldfrjáls gögn skólaárið 2018–2019. Síðan könnunin var gerð hefur eitt sveitarfélag enn bæst í hóp þeirra.
Í stöðuskýrslu Velferðarvaktarinnar fyrir árin 2017–2018 kemur fram að könnunin árið 2018 hafi leitt í ljós að flest sveitarfélög hafi ákveðið að afnema kostnaðarþátttöku grunnskólabarna vegna skólagagna og er það vel. Við skulum samt hafa í huga að í lögum um grunnskóla frá 2008 kemur fram að kennsla í skyldunámi í opinberum grunnskólum skuli veitt nemendum þeim að kostnaðarlausu. Það er óheimilt að krefja þá eða foreldra þeirra um greiðslu fyrir kennslu, þjónustu, námsgögn eða annað efni sem nemendum er gert skylt að nota í námi sínu. Þrátt fyrir þetta hafa því miður í gegnum tíðina verið innheimt efnisgjöld og síðan hafa nemendur þurft að leggja út í alls konar kaup á gögnum, eins og hér var sagt áðan, sem gat numið mjög miklu eða litlu eftir því hvernig skólarnir koma til móts við nemendur sína.
Það kemur vissulega fram í lögunum að opinberum aðilum er ekki skylt að leggja nemendum til gögn til persónulegra nota, svo sem ritföng og pappír, en það er samt ekki skilgreint hvað persónuleg not þýða. Getur maður verið í skóla án þess að hafa blýant? Líklega ekki þannig að þetta skiptir mjög miklu máli. Eins og ég sagði áðan er réttur til gjaldfrjálsrar grunnmenntunar samkvæmt barnasáttmála Sameinuðu þjóðanna. Gjaldfrjáls grunnmenntun er líka eitt af heimsmarkmiðum Sameinuðu þjóðanna.
Að mínu mati er engin ástæða til að hafa heimild til undanþágu frá þessu í grunnskólalögunum og þess vegna er í frumvarpinu lagt til, eins og ég sagði áðan, að 3. málsliður 1. mgr. 31. gr. grunnskólalaga verði felldur brott. Yfirgnæfandi meiri hluti grunnskólabarna hérlendis fær nú námsgögn gjaldfrjálst og þykir því nauðsynlegt á grundvelli jafnræðissjónarmiða að öll grunnskólabörn fái námsgögn gjaldfrjálst óháð búsetu. Menntakerfið er eitt af öflugustu jöfnunartækjum samfélagsins og jafnrétti til menntunar er um leið ein af grundvallarforsendum fyrir jöfnuði allra barna.
Þegar þetta frumvarp var unnið var m.a. stuðst við bréf Velferðarvaktarinnar, eins og ég kom inn á áðan, til sveitarfélaga um námsgagnakostnað og gögn Sambands íslenskra sveitarfélaga um málið. Enn fremur nýtti ég ýmsar upplýsingar frá Barnaheillum og Heimili og skóla.
Efni frumvarpsins gefur ekki tilefni til að ætla að það stangist á við stjórnarskrá og það leiðir til þess að staðið verði við þær alþjóðlegu skuldbindingar sem felast í barnasáttmála Sameinuðu þjóðanna um gjaldfrjálsa grunnmenntun.
Grunnskólar eru reknir á vegum sveitarfélaganna og árið 2017 voru í þeim ríflega 45.000 börn. Samkvæmt áðurnefndri könnun Velferðarvaktarinnar eru nú 67 af 72 sveitarfélögum með gjaldfrjáls námsgögn. Þó er vert að taka fram að ekki reka öll sveitarfélög, sem eftir standa skólaárið 2019–2020, grunnskóla. Vissulega er um að ræða einungis 1% landsmanna sem þar býr en það breytir því þó ekki að það þarf að laga þetta með tilliti til jafnréttis. Með tilliti til þess og að meiri hluti umræddra sveitarfélaga hefur þegar ákveðið að draga úr kostnaðarþátttöku grunnskólanema má ætla að heildarkostnaður frumvarpsins sé óverulegur fyrir þau sveitarfélög sem eftir standa af því að hér hefur oft verið gagnrýnt að við séum að leggja á íþyngjandi lög og reglugerðir til handa sveitarfélögunum.
Við sem störfum á Alþingi eigum að hafa hagsmuni barna og ungmenna að leiðarljósi í öllum okkar störfum á þinginu. Ég hef sagt það áður, m.a. þegar ég var talsmaður barna á Alþingi, að mín skoðun er sú að eitt af okkar mikilvægustu markmiðum í okkar störfum, hvar sem við erum, eigi að vera að hlúa að öllum börnum og ungmennum og að þau fái tækifæri til að njóta sín í leik og starfi. Þar gegnum við alþingismenn mikilvægu hlutverki með setningu laga, reglna og útdeilingu fjár. Í mínum huga og örugglega margra annarra eru börn mikilvægasti hópur hvers samfélags, enda munu þau erfa landið, og okkar að búa þeim umhverfi sem styður við að þau fái að þroskast og dafna, enda höfum við sem þjóð skuldbundið okkur til að tryggja jöfn tækifæri allra, ekki síst þeirra sem veika rödd hafa í samfélaginu, og það þýðir að við þurfum að fylgja eftir barnasáttmála Sameinuðu þjóðanna sem við höfum lögfest.
Ég held að við þingmenn gerum almennt of lítið af því að ræða um börn og málefni þeim tengd í störfum okkar í þinginu og hvort eða hvernig við getum bætt lagaumgjörðina þannig að horft sé til þeirra hagsmuna. Eitt af því sem ég hef áður nefnt hér og tel vert að skoða og fyrir okkur að hafa í huga er aðkoma ungmennaráða að lagasmíð, sérstaklega að málum sem tengjast þeim með beinum hætti eins og t.d. skólamál. Ég tel að við þingmenn eigum að eiga samtal við ungmennaráðið og Stjórnarráðið um eiginlega aðkomu. Ég hvet ungmennaráðin til þess að nýta sér samráðsgátt stjórnvalda til þess m.a. að skila inn athugasemdum og ábendingum um þau mál sem þau hafa sérstaklega áhuga á því að auðvitað varða öll mál börn og ungt fólk en eins og allir aðrir hafa þau kannski meiri áhuga á einhverjum tilteknum málum. Þar er vissulega kominn vettvangur en ég veit að verið er að vinna í því og það var tekin ákvörðun um það síðasta vetur að finna flöt á því hvernig við gætum komið því sem best fyrir að ungmennaráðin hefðu aðkomu, m.a. þegar þau kæmu til nefnda.
Ég er afskaplega ánægð með að allflest sveitarfélög bjóði almennt börnum í grunnskóla upp á frí námsgögn en vona svo sannarlega að þau fáu sem eftir eru drífi nú í að framkvæma af því að grunnmenntun á að vera gjaldfrjáls að öllu leyti og það á ekki að gera upp á milli barna eftir efnahag. Meiri jöfnuður er ein besta leiðin til að auka velsæld og hamingju í samfélaginu sem við hljótum öll að vilja fyrir afkomendur okkar. Skólinn er hornsteinn jafnræðis í samfélaginu. Gerum grunnskólann gjaldfrjálsan í raun og virðum þau réttindi sem öll börn eiga samkvæmt barnasáttmála Sameinuðu þjóðanna. Tryggjum þannig að börnum sé ekki mismunað vegna stöðu þeirra eða foreldra þeirra.
