menningarminjar.
Virðulegi forseti. Ég mæli fyrir frumvarpi til laga um breytingu á lögum um menningarminjar, nr. 80/2012. Frumvarpið fjallar um friðlýsingu trjálunda, stakra trjáa og garðagróðurs. Frumvarpið liggur fyrir á þskj. 886 og er mál nr. 527. Flutningsmenn eru hv. þingmenn Líneik Anna Sævarsdóttir, Ari Trausti Guðmundsson, Guðjón S. Brjánsson, Halla Signý Kristjánsdóttir, Þórarinn Ingi Pétursson, Karl Gauti Hjaltason, Vilhjálmur Árnason, Hanna Katrín Friðriksson og Sara Elísa Þórðardóttir. Frumvarpið er í þremur greinum og með því eru lagðar til viðbætur við lög um menningarminjar.
Lagt er til að ráðherra verði heimilt, að fenginni tillögu Minjastofnunar, að friðlýsa trjálundi, stök tré og garðagróður og enn fremur að friðlýsa megi trjálundi, stök tré og garðagróður sem hefur menningarsögulegt, ræktunarsögulegt eða fræðilegt gildi og að friðlýsing samkvæmt frumvarpinu, verði það að lögum, verði háð samþykki eigenda viðkomandi trjálunda, trjáa og garðagróðurs og viðkomandi sveitarfélags. Þá er lagt til að lögin öðlist gildi þegar að loknu samþykki.
Þá má kannski byrja á því að fara í ákveðna forsögu frumvarpsins. Flutningsmenn vekja athygli á því að efni frumvarpsins kom til umræðu hjá umhverfis- og samgöngunefnd við meðferð frumvarps um skóga og skógrækt sem varð að lögum nr. 33/2019. Þar var sérstaklega bent á að mikilvægt væri að til væri lagastoð fyrir friðlýsingu trjáa og garðagróðurs í ákveðnum tilfellum. Við þá umfjöllun kom líka fram að ýmsir hefðu velt fyrir sér hvar slík lagaheimild ætti helst heima, þ.e. í hvaða lögum. Niðurstaða umhverfis- og samgöngunefndar þá var að þessi heimild ætti ekki sérstaklega heima í lögum um skóga og skógrækt heldur frekar í lögum um menningarminjar. Í nefndaráliti umhverfis- og samgöngunefndar um frumvarpið sem varð að lögum um skóga og skógrækt beindi nefndin því til umhverfis- og auðlindaráðuneytis að slíkri vernd yrði fundinn staður í lögum. Eftir að nefndin hafði lokið umfjöllun um málið kom út greinargerð garðsöguhóps Félags íslenskra landslagsarkitekta, undir heitinu Garðar – lifandi minjar. Aðferðir við verndarmat og skráningu gamalla garða. Í ljósi greinargerðarinnar telja flutningsmenn rétt að bregðast við og leggja málið fyrir Alþingi til frekari umfjöllunar, eins og hér er gert. Í ljósi greinargerðar varð niðurstaðan líka að leggja til að breyting yrði á lögum um menningarminjar.
Þetta frumvarp var áður lagt fram á 150. löggjafarþingi og er nú endurflutt óbreytt. Það gekk ekki til nefndar en flutningsmenn fengu þó í tölvupósti umsagnir frá ýmsum aðilum sem málið varðar sem töldu mikilvægt að halda áfram með málið.
Eins og áður kom fram eru með frumvarpinu lagðar til breytingar á lögum um menningarminjar með það að markmiði að heimilt verði að friðlýsa trjálundi, stök tré og garðagróður. Eflaust spyrja margir: Til hvers? Markmið friðunar geta verið nokkur. Eitt markmið er að vernda stök tré sem setja svip á umhverfið og mörgum finnst falleg. Dæmi um það er hlynurinn á horni Suðurgötu og Vonarstrætis. Lagðar eru til breytingar á lögum um menningarminjar með það að markmiði að heimilt verði að friðlýsa trjálundi, stök tré og garðagróður.
Það er mikilvægt að tryggja að lifandi minjar njóti tilhlýðilegrar verndar og umhirðu. Víða um land er að finna stök tré sem setja svip á umhverfið og hafa jafnvel staðið í tugi ára. Má þar t.d. nefna áðurnefndan hlyn á horni Vonarstrætis og Suðurgötu í Reykjavík sem var plantað árið 1918. Þessi tré vekja jafnan aðdáun ungra sem aldinna og hefur Skógræktarfélag Íslands í lengri tíma vakið athygli á gömlum og merkilegum trjám með vali á tré ársins. Þá eru í landinu garðar, trjásöfn og tilraunareitir sem varðveita bæði ræktunarsögu og mismunandi fræðilegar upplýsingar, svo sem erfðaupplýsingar um innlend og innflutt tré eða upplýsingar um afdrif innfluttra og innlendra tegunda og afbrigða nytjaplantna og trjátegunda við mismunandi aðstæður. Það eru ekki síst þessi þáttur málsins sem þeirri sem hér stendur finnst mikilvægur. Ég fer kannski á eftir betur yfir þekkinguna og tækifærin til þekkingaröflunar sem geta legið í trjásöfnum og tilraunareitum.
Í greinargerð garðsöguhóps Félags íslenskra landslagsarkitekta, Garðar – lifandi minjar, sem áður var getið, segir að stakstætt tré geti verið menningarsögulegur vitnisburður um horfinn garð og brotin mannvirki undir gróðurhulu. Þannig geti það staðið sem fulltrúi hugsjóna og gilda ákveðins tímabils í menningar- og ræktunarsögu landsins. Dæmi um slík tré finnst mér alltaf vera trén á Sandfelli í Öræfum sem eru í rauninni helstu minjarnar um fyrri búsetusögu þar. Auk þess getur verið mikilvægt að standa vörð um tré, trjálundi og garðagróður út frá fræðilegum sjónarmiðum, svo sem vegna þekkingaröflunar og varðveislu erfðaauðlinda. Í Landsáætlun um verndun erfðaauðlinda í íslenskri náttúru og landbúnaði 2019–2023 kemur fram að miklu máli skipti fyrir erfðaauðlindir innlendra trjátegunda að auka útbreiðslu þeirra, m.a. til að stuðla að virkni þróunarfræðilegra ferla í tengslum við sjálfsáningu og endurnýjun skóganna. Þá sé nauðsynlegt að rannsaka stofngerð innan tegunda og kanna mögulega aðlögun stofna að mismunandi umhverfi en slík vitneskja gæti gagnast vernd erfðafjölbreytni og skógrækt almennt. Þessa þekkingu má í einhverjum mæli sækja í garða, tilraunareiti og trjásöfn, auk náttúrulegra skóga. Í skýrslunni eru tilgreindar nokkrar nauðsynlegar aðgerðir, m.a. að tryggja varðveislu þeirra svæða sem ekki eru í þjóðskógunum, skráningu á uppruna, útbreiðslu og notkun á íslenskum efnivið garð- og landslagsplanta og skráningu staðsetningar plantna með menningarsögulegt gildi. Þannig getur markviss vernd verið liður í að tryggja aðgengi almennings og fagaðila að upplýsingum um garð- og landslagsplöntur sem eru vel aðlagaðar að íslenskum aðstæðum. Auðvitað má líka benda á það í þessu sambandi að þekking af þessu tagi getur nýst við aðlögun að loftslagsbreytingum og í ýmsum öðrum tilgangi.
Heimild til friðlýsingar stakra trjáa, trjálunda og garðagróðurs skortir í gildandi rétt en sveitarfélög hafa sum sett reglur um vernd slíks gróðurs innan sveitarfélagsins, t.d. hverfisvernd trjálunda eða stakra trjáa í skipulagi. Að mati flutningsmanna er mikilvægt að heimild til friðlýsingar framangreinds gróðurs sé tryggð með lögum enda ljóst að tré, trjálundir og garðagróður geta haft sams konar verndargildi og hús og aðrar menningarminjar og auk þess gildi vegna þekkingaröflunar og varðveislu erfðaauðlinda. Þá tryggir slík lagasetning samræmi milli sveitarfélaga við verndun og skráningu.
Með frumvarpinu er lagt til að við 5. gr. laganna bætist ný málsgrein þess efnis að ráðherra sé heimilt, að fenginni tillögu Minjastofnunar, að friðlýsa trjálundi, tré og garðagróður. Með garðagróðri er átt við annan fjölæran garðagróður en tré og runna. Þá er lögð til ný grein, 18. gr. a, um friðlýsingu trjálunda, trjáa og garðagróðurs. Og eins og áður sagði kemur fram að friðlýsing sé m.a. háð samþykki eigenda viðkomandi trjálunda, trjáa og garðagróðurs, sem og viðkomandi sveitarfélags. Framkvæmd friðlýsingar samkvæmt greininni fer eftir 19. gr. laganna um framkvæmd friðlýsingar, þar á meðal hvað varðar undirbúning, þinglýsingu friðlýsingar, auglýsingu og skráningu á rafrænum kortagrunni. Nánar verði mælt fyrir um framkvæmd friðlýsingar trjálunda, trjáa og garðagróðurs í reglugerð eins og lögin gera nú ráð fyrir. Þar komi m.a. fram hvert Minjastofnun sæki ráðgjöf við undirbúning friðlýsingarskilmála, málsmeðferð, mögulegar aðgerðir til að tryggja vernd og skyldur umsjónaraðila, hvernig mörk friðlýsts minjastaðar skuli skilgreind á rafrænum kortagrunni, hvernig Minjastofnun haldi utan um og miðli upplýsingum um friðlýsta trjálundi, tré og garðagróður og hvernig gengið skuli frá friðlýsingu sem kvöð á landi eða lóð þar sem viðkomandi gróður er.
Eins mætti kannski benda á að líklega þarf að kveða á um hvernig fer með afléttingu friðlýsingar. Það er nú þannig með tré og annan gróður að þetta eru lifandi lífverur sem ekki eru eilífar. Verndin nær t.d. aðeins yfir líftíma einstakra trjáa.
Þá hef ég gert grein fyrir málinu og tel mikilvægt að það hljóti umfjöllun í nefnd og legg til að því verði vísað til allsherjar- og menntamálanefndar til umfjöllunar.
