starfsemi smálánafyrirtækja.
Herra forseti. Ég mæli fyrir frumvarpi til laga um starfsemi smálánafyrirtækja. Flutningsmenn eru þingmenn Samfylkingarinnar en 1. flutningsmaður er hv. þm. Oddný G. Harðardóttir. Oddný gat ekki verið hér í dag og því kom það í minn hlut að mæla fyrir málinu. Mál þetta var áður flutt á 149. löggjafarþingi en náði ekki fram að ganga. Það er nú endurflutt lítið breytt.
Svonefnd smálánafyrirtæki hófu starfsemi hér á landi í upphafi árs 2010. Veiting smáláns felst í því að lántaka er veitt lán til skamms tíma og lántaki óskar eftir útgreiðslu lánsins á heimasíðu lánveitanda eða með því að senda smáskilaboð úr farsíma. Smálánafyrirtækin hafa verið gagnrýnd frá upphafi, bæði vegna kostnaðar við lántöku og markaðssetningar lánanna. Einn helsti munur á smálánum og hefðbundnum yfirdrætti í almenna bankakerfinu er að smálán eru eingöngu veitt í mjög stuttan tíma, eða allt frá einum degi til rétt rúmlega mánaðar.
Mikil umræða hefur verið bæði hérlendis og í nágrannalöndum okkar um skaðsemi þessara lána. Bæði hagsmunaaðilar og eftirlitsaðilar á neytendamarkaði hafa lýst yfir miklum áhyggjum af uppgangi smálánafyrirtækja hér á landi enda er um að ræða lán á okurvöxtum, allt að 648% árleg hlutfallstala kostnaðar, sem markaðssett eru sérstaklega fyrir ungt fólk sem höllum fæti stendur og þá sem hafa lítið á milli handanna. Smálánin falla undir lög um neytendalán og hefur Neytendastofa ítrekað þurft að grípa inn í vegna starfshátta smálánafyrirtækjanna á grundvelli þeirra laga og beitt fyrir sig stjórnvaldssektum. Þær ráðstafanir hafa ekki borið árangur. Svo virðist sem smálánafyrirtæki leitist við að fara fram hjá ákvæðum laga um neytendalán um hvað teljist falla undir árlega hlutfallstölu kostnaðar.
Engin lög gilda um reksturinn sjálfan, ekki þarf að sækja um starfsleyfi eða uppfylla tilteknar skipulagskröfur. Með frumvarpi þessu er lagt til að komið verði böndum á starfsemi smálánafyrirtækja með því að setja sérlög um starfsemina þar sem settur verði skýr rammi og tryggt að aðeins þeir aðilar geti fengið starfsleyfi sem uppfylla tiltekin skilyrði og starfa á grundvelli laga um neytendalán um árlega hlutfallstölu kostnaðar.
Á 139. löggjafarþingi lagði efnahags- og viðskiptaráðherra fram frumvarp til breytinga á lögum um neytendalán, nr. 121/1994, en frumvarpið náði ekki fram að ganga. Megintilgangur þess frumvarps var að fella veitingu smálána undir umgjörð og ramma neytendalöggjafarinnar til að tryggja neytendavernd. Nýtt frumvarp til laga um neytendalán varð að lögum nr. 33/2013, um neytendalán. Í því frumvarpi var ákveðið að fella smálán undir löggjöf um neytendalán, en sú löggjöf er innleiðing á tilskipun ESB 2008/48/EB um neytendalán. Þegar tilskipun ESB var innleidd var uppi nokkur umræða um þessi mál í samfélaginu. Löggjafinn brást við með því að útvíkka gildissvið laga um neytendalán svo þau næðu yfir smálán og jafnframt var sett sérstakt ákvæði um hámark árlegrar hlutfallstölu kostnaðar í 26. gr. laga um neytendalán. Er þar um að ræða ákvæði sem gengur lengra en kröfur tilskipunarinnar og var sérstaklega beint að smálánafyrirtækjum. Í greinargerð frumvarpsins kom fram að „nágrannalönd okkar hafa fundið sig knúin til að bregðast við uppgangi smálánafyrirtækja með aukinni reglusetningu til verndar neytendum. Í þessu samhengi er vert að nefna að um helmingur af 27 aðildarríkjum Evrópusambandsins hefur í löggjöf sinni ákvæði um hámarksvexti. Finnar hafa lagt fram frumvarp sem kveður á um hámarksvexti á smálánum og Danir hafa tilkynnt að þeir ætli sér slíkt hið sama. Í Norður-Ameríku er sama sagan; í Kanada hefur verið sett 60% hámark á árlega hlutfallstölu kostnaðar og í 35 fylkjum Bandaríkjanna hafa verið settar reglur um smálánastarfsemi sem taka til ýmissa skilyrða, svo sem vaxta og gjalda …“
Eftir setningu laga um neytendalán árið 2013 varð vart við það að smálánafyrirtæki fóru að finna upp leiðir til að komast hjá framangreindri 26. gr. laga um neytendalán, fyrst með svokölluðu flýtigjaldi, þ.e. að einstaklingur greiddi sérstaka fjárhæð fyrir að lánið væri afgreitt strax, annars tæki það fimm til sjö daga. Það mál fór fyrir Héraðsdóm Reykjavíkur sem komst að þeirri niðurstöðu að ólögmætt væri að undanþiggja slíkt gjald við útreikning á árlegri hlutfallstölu kostnaðar.
Í framhaldi af því kynntu smálánafyrirtækin nýtt gjald sem var þannig fram sett að lántaki keypti rafbækur og fékk í kjölfarið heimild til að taka lán. Neytendastofa hefur ákvarðað stjórnvaldssektir á smálánafyrirtæki vegna þessa fyrirkomulags.
Vert er að halda til haga að einnig eru starfandi fyrirtæki sem veita smálán og eru innan þess ramma sem slíkum fyrirtækjum er settur með lögum um neytendalán frá 2013. Eftirlitsaðilar hafa ekki þurft að gera athugasemdir eða grípa til úrræða varðandi starfsemi þessara fyrirtækja.
Í minnisblaði frá umboðsmanni skuldara, dagsett 28. febrúar 2018, sem barst efnahags- og viðskiptanefnd er að finna greiningu á smálánaskuldum hjá umsækjendum um úrræðið hjá umboðsmanni skuldara. Þar kemur fram að fjöldi þeirra sem hefur sótt um úrræði hjá embættinu vegna greiðsluerfiðleika hefur aukist síðustu tvö ár. Heildarfjöldi umsókna á árinu 2015 var samtals 1.157, á árinu 2016 samtals 1.401 og á árinu 2017 var hann samtals 1.436. Þegar umsóknir ársins 2016 og 2017 eru kannaðar kemur í ljós að meira en helmingur þeirra sem sóttu um ráðgjöf og greiðsluaðlögun á þessum tveimur árum er yngri en 40 ára. Þá er áberandi mest fjölgun á umsækjendum um greiðsluaðlögun í aldurshópnum 18–29 ára, úr 14,9% í 23,3 % á þessum tveimur árum. Í greiningu umboðsmanns kemur einnig fram að hlutfall umsækjenda sem tóku smálán fór t.d. úr 13% á árinu 2013 í 43% á árinu 2017 en þessar tölur miðast við allar umsóknir um ráðgjöf og greiðsluaðlögun. Til samanburðar fór hlutfall umsækjenda sem tóku fasteignalán úr 32% á árinu 2015 niður í 17% á árinu 2017. Í aldurshópnum 18–29 ára hafa 76 af 109 umsækjendum árið 2017 tekið smálán eða um 70% umsækjenda, en á árinu 2016 höfðu 39 af 63 eða 62% tekið smálán.
Hlutfall smálána af heildarskuldum þeirra sem tóku smálán jókst úr 13% í 20% frá árinu 2016 til 2017. Meðalupphæð smálánaskulda umsækjenda hjá umboðsmanni skuldara var tæpar 600 þús. kr. árið 2017 en rúmar 400 þús. kr. árið 2016. Það er því ljóst að smálán eru að verða algengari og sífellt stærri hluti af vanda þessa hóps.
Herra forseti. Frumvarpið skiptist í sex kafla og ætla ég hér að fara yfir helstu þætti þess. Í I. kafla frumvarpsins er fjallað um gildissvið og er starfsemi smálánafyrirtækja hér á landi sérstaklega skilgreind. Lagt er til að óheimilt verði að víkja frá ákvæðum laganna með samningi ef slíkur samningur leiddi til lakari stöðu fyrir viðskiptamann. Til að ná markmiðum frumvarpsins er mikilvægt að tryggt sé að viðskiptamenn geti ekki samið sig frá ákvæðum þess. Loks er lagt til að lög um starfsemi smálánafyrirtækja taki ekki til útlána lánastofnana samkvæmt lögum um fjármálafyrirtæki. Lánastofnanir í skilningi greinarinnar teljast þau fjármálafyrirtæki vera sem fengið hafa starfsleyfi samkvæmt lögum um fjármálafyrirtæki.
Í II. kafla frumvarpsins er fjallað um starfsleyfi, umsóknir og veitingu þeirra. Lagt er til að starfsemi smálánafyrirtækja verði gerð starfsleyfisskyld og öðrum en þeim sem hlotið hafa starfsleyfi verði óheimilt að kynna, bjóða eða veita smálán. Þá verði smálánafyrirtæki ekki heimilt að hefja starfsemi fyrr en starfsleyfi hefur verið veitt. Fjármálaeftirlitinu er falið að hafa umsjón með umsóknum og veitingu starfsleyfa. Heimilt er að synja fyrirtækjum um starfsleyfi ef umsókn um leyfi uppfyllir ekki skilyrði laganna að mati Fjármálaeftirlitsins. Synjun skal rökstyðja og tilkynna innan þriggja mánaða frá móttöku umsóknar.
Loks er lagt til að Fjármálaeftirlitið fái heimild til að afturkalla starfsleyfi smálánafyrirtækis í heild eða að hluta telji eftirlitið að viðkomandi fyrirtæki hafi ekki starfað samkvæmt eðlilegum og heilbrigðum starfsháttum og venjum á fjármálamarkaði, eða brotið gegn lögum þessum á annan hátt. Þá er í frumvarpinu kveðið á um að einstaklingar og lögaðilar búsettir í aðildarríkjum EES og EFTA geti verið stofnendur smálánafyrirtækis. Einnig skulu smálánafyrirtæki starfa sem hlutafélag og lagt er til að gerð verði krafa um að hlutafé smálánafyrirtækis verði að lágmarki jafnvirði einnar milljónar evra en mikilvægt er að aðeins þar til bærir aðilar sæki inn á þennan lánamarkað.
Í frumvarpinu er lagt til að um starfsemi smálánafyrirtækja gildi ákvæði laga um fjarsölu á fjármálaþjónustu og laga um neytendalán, enda sé ekki á annan veg mælt í lögum þessum um starfsemi smálánafyrirtækja. Lögð er áhersla á að smálánafyrirtæki starfi saman í samræmi við eðlilega og heilbrigða starfshætti og venjur á fjármálamarkaði og Seðlabankanum er falið að setja reglur um hvað teljist eðlilegir og heilbrigðir starfshættir samkvæmt lögum þessum.
Með frumvarpi þessu er einnig lagt til að viðskiptamenn fari í greiðslumat áður en lán er veitt og niðurstöður greiðslumats skráðar. Einnig eru í fimm töluliðum talin upp þau tilfelli þar sem ekki er heimilt að veita lán til viðskiptamanns. Þá væri t.d. óheimilt að greiða lán út fyrr en 48 klukkustundum frá því að lánsumsókn var samþykkt. Einnig er lagt til að einungis verði heimilt að afgreiða umsóknir um smálán á skrifstofutíma milli kl. 9 og 17 virka daga.
Loks er gerð krafa um að smálánafyrirtæki hafi gilda starfsábyrgðartryggingu vegna tjóns sem leitt geti af gáleysi í störfum þess. Leitast er við að haga kerfinu þannig að erfiðara sé fyrir fólk að taka lán án þess að hafa ígrundað það vel, hugsað lánaferli til enda og kynnt sér vexti og lánaskilmála. Þá er lagt til að um eftirlit með smálánafyrirtækjum fari eftir lögum þessum, verði frumvarpið að lögum, og XIII. kafla laga um fjármálafyrirtæki og lögum um opinbert eftirlit með fjármálastarfsemi. Fjármálaeftirlitinu verði falið að annast eftirlitið samkvæmt frumvarpinu. Til að standa straum af eftirlitinu er lagt til að smálánafyrirtæki sem fengið hafa starfsleyfi greiði árlegt eftirlitsgjald í samræmi við ákvæði laga um greiðslu kostnaðar við opinbert eftirlit með fjármálaþjónustu. Jafnframt er lagt til að viðurlagakafli frumvarpsins verði með svipuðu sniði og í öðrum lögum á sviði fjármálaþjónustu með heimildum Fjármálaeftirlitsins til að beita stjórnvaldssektum auk hefðbundinna refsiákvæða. Þá er lagt til að bætt verði við nýrri málsgrein í 5. gr. laga um greiðslu kostnaðar við opinbert eftirlit með fjármálastarfsemi þar sem kveðið verður á um 600.000 kr. eftirlitsgjald sem smálánafyrirtækin greiða.
Loks er lagt til, í ákvæði til bráðabirgða, að smálánafyrirtæki sem starfa hér á landi við gildistöku þessara laga skuli þegar í stað grípa til viðeigandi ráðstafana til að uppfylla skilyrði laganna og eigi síðar en þremur mánuðum frá gildistöku þeirra. Það er því ljóst að lögum þessum, verði frumvarpið að lögum, er ætlað að ná til allra smálánafyrirtækja og ekki bara þeirra sem stofnað verður til eftir gildistöku laganna.
Herra forseti. Að lokum legg ég til að málinu verði vísað til hv. efnahags- og viðskiptanefndar til umfjöllunar.
