rannsóknarnefndir.
Frú forseti. Ég mæli fyrir nefndaráliti frá allsherjarnefnd um frumvarp til laga um rannsóknarnefndir. Nefndin hefur fjallað um málið og fengið á sinn fund Bryndísi Hlöðversdóttur prófessor og Þórhall Vilhjálmsson, aðallögfræðing Alþingis, Þórð Sveinsson frá Persónuvernd og Margréti Steinarsdóttur frá Mannréttindaskrifstofu Íslands.
Umsagnir um frumvarpið bárust frá Alþýðusambandi Íslands, Bandalagi starfsmanna ríkis og bæja, Jafnréttisstofu, Mannréttindaskrifstofu Íslands og Persónuvernd.
Með frumvarpi þessu er lagt til að sett verði almenn lög um rannsóknarnefndir og málsmeðferð fyrir þeim. Nefndin fjallaði á fundum sínum um fjölmörg atriði frumvarpsins sem byggist á tillögum starfshóps um eftirlitshlutverk Alþingis. Lagt er til að forseti Alþingis skipi rannsóknarnefnd ef Alþingi samþykkir ályktun þar um. Er það hluti af þeirri umræðu sem verið hefur undanfarið og sérstaklega eftir bankahrunið að efla Alþingi gagnvart framkvæmdarvaldinu.
Í tillögu til ályktunar um skipun rannsóknarnefndar skal kveðið á um hvað rannsaka á, hvernig skal haga rannsókninni og um fjölda nefndarmanna. Fyrir nefndinni kom fram að mjög mikilvægt er að vanda til umboðs rannsóknarnefndar enda er lagður grunnur að verkefninu í umboðinu og á því skal vinnan byggjast. Samkvæmt frumvarpinu er lagt til að verði samþykkt tillaga til þingsályktunar um skipun rannsóknarnefndar skal forseti Alþingis velja formann og afmarka nánar umboð nefndarinnar, hvort tveggja að höfðu samráði við forsætisnefnd og þá nefnd sem fjallaði um tillöguna um skipun nefndarinnar og lagði til að hún yrði samþykkt.
Í greinargerð með frumvarpinu er fjallað um hvenær réttlætanlegt sé að skipa rannsóknarnefnd. Samkvæmt 1. gr. er lagt til að unnt verði að skipa rannsóknarnefnd til að rannsaka tiltekin málsatvik í mikilvægum málum sem almenning varða og tengjast meðferð opinbers valds. Með þessari afmörkun eru samkvæmt greinargerð með frumvarpinu sett ákveðin mörk við því hvenær skipa skal rannsóknarnefnd og að slíkt skuli aðeins gert þegar einsýnt er að ekki sé unnt að notast við hefðbundin rannsóknarúrræði. Mat á því hvenær slíkt er réttlætanlegt er í höndum Alþingis. Nefndin leggur áherslu á að úrræðið verði notað sparlega og einungis þegar önnur úrræði duga ekki til.
Fyrir nefndinni var bent á að úrræðið er mjög sérstakt og brýnt að farið sé varlega með það, það verði notað af varfærni, einungis í undantekningartilfellum og við sérstakar aðstæður. Þá kom fram að til þess að úrræðið eigi við verði að vera ákveðin þyngd í málinu og enn fremur ákveðin sátt um málið. Nefndin tekur fram að þetta sérstaka úrræði er ekki hentugt til að leysa pólitískan ágreining.
Verkefni rannsóknarnefndar er afmarkað í 4. gr. frumvarpsins en þar segir að verkefnið skuli skýrt afmarkað í umboði rannsóknarnefndarinnar. Nefndin tekur fram að hlutverk nefndarinnar er ekki að dæma, heldur einungis að upplýsa mál eins og tekið var fram í frumvarpi til laga um rannsókn á aðdraganda og orsökum falls íslensku bankanna árið 2008 og tengdra atburða þar sem kveðið var á um skipun sérstakrar rannsóknarnefndar á vegum Alþingis sem skyldi leita sannleikans um aðdraganda og orsök falls íslensku bankanna. Um skipun þeirrar nefndar skapaðist mikil sátt og þverpólitísk samstaða innan sem utan þings.
Í 6. gr. frumvarpsins er fjallað um gagnaöflun og skýrslugjöf fyrir rannsóknarnefnd. Þar kemur fram að skylt er að afhenda rannsóknarnefndum þau gögn sem þær kalla eftir en skýrslugjöf fyrir þeim er frjáls. Skylda til afhendingar gagna er þó ekki fyrir hendi ef ætla má að í henni geti falist játning eða vísbending um að sá sem beðinn er um að afhenda gögn hafi framið refsiverðan verknað eða þar geti falist atriði er valdi honum siðferðislegum hnekki eða tilfinnanlegu fjárhagstjóni.
Í 7. gr. er fjallað um rétt aðila sem til rannsóknar er til aðgangs að gögnum máls, enda skaði aðgangurinn ekki rannsóknarhagsmuni eða hagsmuni þriðja manns. Fyrir nefndinni komu fram ábendingar frá Persónuvernd um að í slíkum gögnum geta m.a. verið persónuupplýsingar um einstakling sem rannsókn beinist að. Telur stofnunin að í þessu felist að hagsmunir þess sem er til rannsóknar, af aðgangi, eigi ávallt að víkja ef hagsmunir þriðja aðila skaðast af því að veita aðganginn. Nefndin bendir á að í greinargerð með frumvarpinu er tekið fram að rannsóknarnefndin meti sjálf hvenær upplýsingar eru þess eðlis að rétt sé að upplýsa tiltekna einstaklinga um þær á grundvelli ákvæðisins en tekur engu að síður undir að nauðsynlegt sé að kveða skýrt á um þetta í frumvarpinu og leggur því til að við 2. mgr. 7. gr. bætist svohljóðandi ákvæði, með leyfi forseta:
„Heimilt er að takmarka aðgang að gögnum ef þau hafa jafnframt að geyma upplýsingar um einkamálefni annarra, enda vegi þeir hagsmunir sem mæla með því að upplýsingunum sé haldið leyndum þyngra en hagsmunir þess sem fer fram á aðgang að gögnunum.“
Þá leggur nefndin til smávægilegar orðalagsbreytingar á 1. málslið greinarinnar til samræmis við þessa breytingu.
Í 11. gr. frumvarpsins er m.a. tekið fram að ákvæði upplýsingalaga og ákvæði 18.–21. gr. laga nr. 77/2000, um persónuvernd og meðferð persónuupplýsinga, gildi ekki um störf rannsóknarnefndarinnar. Tekið er fram í 2. mgr. 11. gr. að takmörkunin falli niður gagnvart þeim sem rannsókn lýtur að þegar henni lýkur. Bendir Persónuvernd á að gera megi ráð fyrir að í gögnum rannsóknarnefnda geti verið upplýsingar um fleiri aðila, þar á meðal aðra einstaklinga en þá sem til eru rannsóknar. Telur hún að ekki verði séð að rök standi til þess að þeir öðlist ekki rétt samkvæmt umræddum ákvæðum að rannsókn lokinni. Nefndin fellst á þau sjónarmið og leggur til að kveðið verði skýrt á um það í frumvarpinu og leggur til að við 2. mgr. 11. gr. laganna bætist, með leyfi forseta:
„Um réttindi annarra til aðgangs að gögnum rannsóknarnefndar, þar á meðal þeirra sem hafa komið fyrir rannsóknarnefnd, veitt upplýsingar eða rannsóknarnefnd hefur aflað upplýsinga um, fer skv. 4. mgr. 10. gr. að gættum ákvæðum 18. og 21. gr. laga nr. 77/2000.“
Þá leggur nefndin einnig til smávægilegar lagfæringar á orðalagi og fyrirsögn greinarinnar vegna þessara breytinga.
Ákvæði frumvarpsins gera ráð fyrir því að í þingsköpum verði einni af fastanefndum þingsins falið að fara með eftirlit Alþingis með framkvæmdarvaldinu. Á yfirstandandi þingi hefur verið unnið að samningu frumvarps um breytingu á lögum um þingsköp Alþingis. Er þar m.a. kveðið á um að ein af fastanefndum þingsins verði stjórnskipunar- og eftirlitsnefnd sem fari með eftirlitshlutverk þess. Byggist frumvarpið í öllum aðalatriðum á frumvarpi sem forseti Alþingis flutti og lagt var fram á síðasta löggjafarþingi, þskj. 1433, 686. mál.
Frumvarp til breytinga á þingsköpum hefur ekki verið lagt fram og telur nefndin því rétt að leggja til að við frumvarpið bætist ákvæði til bráðabirgða þess efnis að allsherjarnefnd fari með hlutverk þingnefndarinnar samkvæmt frumvarpinu. Þetta er í anda þess sem kom einnig fram í umræðunni um skýrslu þingmannanefndarinnar í fyrrahaust, um að brýnt væri að skipa slíka nefnd, hún þyldi ekki endilega bið eftir að þingsköp yrðu að lögum.
Verði samþykktar breytingar á þingsköpum Alþingis á yfirstandandi þingi og á nefndakerfinu og stofnuð stjórnskipunar- og eftirlitsnefnd telur nefndin eðlilegt að hún taki við þessu hlutverki af allsherjarnefnd og taki þar með við skýrslum rannsóknarnefnda sem kunna að hafa verið skipaðar á grundvelli tillagna allsherjarnefndar eða annarra nefnda og samþykktar Alþingis. Hún gefi síðan þinginu álit sitt um þær og geri tillögur um frekari aðgerðir þingsins. Nauðsynlegt verði því að afnema bráðabirgðaákvæðið samhliða breytingum á þingsköpum.
Nefndin tekur sérstaklega fram í ljósi athugasemda sem fram komu við meðferð málsins að Alþingi, í krafti almennra valdheimilda sinna, getur ætíð afturkallað rannsókn sem farin er af stað, sett slíka nefnd af áður en hún lýkur störfum eða breytt því sem rannsaka á eða hvernig haga skuli rannsókn.
Þá komu fram ábendingar frá Jafnréttisstofu um að rétt væri að vísa til jafnréttislaga í ákvæði um skipun rannsóknarnefnda, þ.e. að um skipun þeirra fari eftir ákvæðum laga um jafna stöðu og jafnan rétt karla og kvenna. Nefndin bendir á að jafnréttislög eru almenn lög sem ber að fara eftir og á því ekki að vera þörf á að taka það sérstaklega fram að þau gildi um skipunina.
Nefndin telur mjög mikilvægt að sett verði almenn lög um rannsóknarnefndir og málsmeðferð fyrir þeim. Ljóst er að krafa um rannsóknir á ýmsum málum tengdum bankahruninu sem varð árið 2008 er enn rík og liggja nú þegar fyrir Alþingi nokkrar tillögur til þingsályktunar um skipun rannsóknarnefnda. Nefndin telur mikilvægt að byggja upp traust í samfélaginu og að með setningu almennra laga um rannsóknarnefndir sé stigið ákveðið skref í þá átt.
Nefndin leggur til að frumvarpið verði samþykkt með breytingum sem lagðar eru til í sérstöku þingskjali og ég hef þegar gert grein fyrir þeim allflestum. Að öðru leyti vísa ég í breytingartillögurnar.
Hv. þm. Valgerður Bjarnadóttir og Vigdís Hauksdóttir voru fjarverandi við afgreiðslu málsins.
Hv. þm. Þór Saari, áheyrnarfulltrúi í nefndinni, er samþykkur álitinu.
Undir nefndarálitið rita hv. þm. Róbert Marshall, formaður allsherjarnefndar, Atli Gíslason varaformaður og framsögumaður, Mörður Árnason, Birgir Ármannsson, Álfheiður Ingadóttir, Sigurður Kári Kristjánsson og Þráinn Bertelsson.
