Ferill 2. máls. Aðrar útgáfur af skjalinu: Word Perfect.

---

123. löggjafarþing 1998–99.
Þskj. 2  —  2. mál.

Þjóðhagsáætlun

fyrir árið 1999.

(Lögð fram af forsætisráðherra 1. október 1998.)

I. INNGANGUR OG YFIRLIT UM HELSTU NIÐURSTÖÐUR

    Mikill uppgangur er í íslenskum þjóðarbúskap um þessar mundir. Allt útlit er fyrir að hag­vöxtur áranna 1996–98 verði 5% að jafnaði, sem er langt umfram það sem gengur og gerist í þeim löndum sem við berum okkur jafnan saman við. Þessi vöxtur hefur að miklu leyti byggst á mikilli aukningu fjárfestingar og einkaneyslu. Hann á sér hins vegar forsendur í hagstæðum ytri skilyrðum þjóðarbúsins, miklum fjárfestingum í orkufrekum iðnaði og eflaust eru einnig að skila sér skipulagsumbætur og stöðugleiki undangenginna ára, því framleiðni hefur aukist hratt og gert þennan vöxt mögulegan.
    Horfur eru á mun hægari vexti þjóðarútgjalda á næsta ári því nú sér fyrir endann á stórum verkefnum á sviði stóriðju og samgangna. Mikil aukning útflutnings sér þó til þess að hagvöxtur verður áfram kröftugur á næsta ári, eða um 4¹/ ₂%. Þessi útflutningsaukning byggist á varanlegum grunni því hún kemur að mestu til vegna aukningar í útflutningi sjávarafurða vegna stækkandi þorskstofns og afurða nýrrar stóriðju. Árin 2000–2003 er spáð 2¹/ ₂– 3¹/ ₂% hagvexti. Þetta mat er þó háð forsendu um að efnahagsstarfsemi á heimsvísu verði ekki fyrir miklum eða langvarandi hnekki af þeim sviptingum sem nú eru á mörkuðum víða um heim.
    Þótt fjárfestingar dragist saman á næsta ári verða þær enn miklar ef litið er til undanfar­inna ára. Fjárfesting atvinnuveganna hefur aukist mjög frá lágmarki áranna 1993–95, enda dugði fjárfestingin þá ekki fyrir afskriftum fjármunastofnsins. Þessi þróun er því ánægjuleg og sýnir trú á framtíðarhagvexti hér.
    Ein afleiðing þessa mikla hagvaxtar er minna atvinnuleysi, sem nú er spáð að verði 3% af mannafla í ár. Þrátt fyrir þetta hefur verðbólga haldist lág, en hér er spáð 1¹/ ₂% verðbólgu á þessu ári. Þessi hagstæða þróun á sér eflaust margar orsakir. Ein er sú að gengi krónunnar hefur styrkst, önnur að aukin samkeppni hefur leitt til aukinnar framleiðni og lægra verðs á vöru og þjónustu. Hins vegar er því spáð enn dragi úr atvinnuleysi á næsta ári og þegar gætir skorts á vinnuafli víða á vinnumarkaði. Það er því ástæða til að vera á varðbergi á næstunni hvað varðar þróun verðlags.
    Miklar launahækkanir og lág verðbólga hafa valdið því að kaupmáttur heimilanna hefur aukist hröðum skrefum. Í fyrra jókst kaupmáttur ráðstöfunartekna á mann um 5¹/ ₂%, en í ár stefnir í meira en 8% aukningu, sem er töluvert umfram það sem reiknað var með í síðustu þjóðhagsáætlun. Á næsta ári er spáð 4¹/ ₂% aukningu kaupmáttar á mann.


Mynd 1. Landsframleiðsla á Íslandi og í öðrum OECD-ríkjum.
Vísitölur 1990=100.

---

Hér er myndað efni sem sést ekki í vefútgáfu

---

Heimild: OECD.

    Mikill vöruinnflutningur hefur orsakað verulegan halla á viðskiptum við útlönd. Að tölu­verðu leyti á þessi innflutningur sér skýringar í miklum innflutningi á fjárfestingarvörum og kaupum á bifreiðum og öðrum varanlegum neysluvörum. Það er þó ekki einhlít skýring, því innflutningur vex feikilega á nánast öllum vörutegundum. Hallinn leiðir til erlendrar skulda­söfnunar og á rætur í lágum þjóðhagslegum sparnaði, sem kemur berlega í ljós þegar fjár­festing er eins mikil og nú er.
    Seðlabankinn hefur beitt vaxta- og gengisstefnu markvisst með stöðugt verðlag að mark­miði. Mikilvægt er að halda fast við þessa stefnu á næstunni, en einnig er nauðsyn á festu í fjármálum hins opinbera til að færa halla á viðskiptum við útlönd aftur til jafnvægis. Þannig yrði hægt nokkuð á vexti eftirspurnar og stuðlað að jafnvægi á vinnumarkaði. Einnig skapast meira rúm fyrir samkeppnis- og útflutningsgreinar sem nokkuð hefur þrengt að með hækk­andi raungengi að undanförnu.
    Áherslan í hagstjórn á næstu missirum er því á festu í fjármálum ríkisins ásamt aðgerðum sem miða að bættri afkomu sveitarfélaga og auknum einkasparnaði. Þannig er dregið úr heildareftirspurn, jafnvægi viðhaldið á vinnumarkaði og stuðlað að stöðugleika í verðlagi. Aðhald í opinberum fjármálum eykur einnig þjóðhagslegan sparnað og styrkir þannig hag­vöxt til frambúðar. Beiting vaxta og gengis á síðan að styðja aðhaldssama fjármálastefnu ríkisins.

II. EFNAHAGSSTEFNAN

    Þegar núverandi ríkisstjórn var mynduð í apríl l995 setti hún fram nokkur meginmarkmið í efnahagsmálum. Mikilvægasta markmiðið var að viðhalda stöðugleika í efnahagsmálum og skapa skilyrði fyrir hagvöxt. Stefnt var að því að ná jafnvægi í ríkisfjármálum og vinna að ýmsum endurbótum á efnahagskerfinu. Þannig var fylgt eftir þeirri stefnu sem mörkuð var á fyrstu árum þessa áratugar. Þau markmið sem ríkisstjórnin setti sér í upphafi hafa í öllum meginatriðum náðst og á mörgum sviðum hefur árangurinn orðið mun betri en búast mátti við. Þetta á ekki síst við um hagvöxt, atvinnu og kaupmátt. Vegna þessa góða árangurs er mikið í húfi að vel takist til við efnahagsstjórn á næstu missirum og næstu árum.
    Markmið efnahagsstefnunnar er sem fyrr að viðhalda stöðugleika í efnahagsmálum og skapa skilyrði fyrir áframhaldandi hagvexti og batnandi lífskjörum.
    Mikilvæg undirstaða hagvaxtar í framtíðinni er fjárfesting í menntun og rannsóknum. Með vaxandi mikilvægi sérhæfðrar þekkingar þurfa stjórnvöld að auka fjárfestingu í þekkingu og færni, m.a. í gegnum menntakerfið, opinberar rannsóknastofnanir og fjárveitingar til rann­sókna og þróunarstarfs sem renna í gegnum opinbera sjóði. Í flestum OECD-ríkjum og ríkjum þar sem hagvöxtur og þjóðfélagsframfarir eru hvað örastar ver hið opinbera miklum fjármunum til að styðja rannsóknir. Í landi þar sem fyrirtæki eru yfirleitt smá og starfa í hefðbundnum greinum atvinnulífs er við því að búast að hlutur ríkis sé nokkuð stór í fjármögnun rannsókna. Þó þarf að leita leiða til að hvetja fyrirtæki til þátttöku í rannsóknum og efla samstarf þeirra við opinberar rannsóknastofnanir. Ríkisstjórnin hefur markað þá stefnu að auka hlut þeirra framlaga sem fara í gegnum sjóði til afmarkaðra verkefna að undangengnum umsóknum sem hafa fengið faglega umfjöllun. Einnig hefur ríkisstjórnin lagt áherslu á aukið samstarf opinberra rannsóknastofnana. Er það gert í þeim tilgangi að nýta betur fé og starfskrafta, koma í veg fyrir tvíverknað og treysta stöðu Íslands á þessu sviði í ljósi alþjóðlegrar samkeppni.
    Á næstunni þarf að efla stefnumótun á þessu sviði í þeim tilgangi að treysta stöðu atvinnu­lífs á Íslandi í nýju alþjóðlegu umhverfi þar sem þekking og færni ræður miklu um sam­keppnisstöðu þjóða. Í þessu samhengi hefur verið unnið að markáætlun um rannsóknir og þróunarstarf á sviði upplýsingatækni og umhverfismála. Ríkisstjórnin hefur samþykkt að þessi svið njóti forgangs við úthlutun styrkja Rannsóknarráðs Íslands með hliðsjón af áætlun ráðsins.
    Stefnumótun á sviði rannsókna stendur þó ekki ein sér heldur tengist eflingu mennta­kerfisins og stuðningi stjórnvalda við nýsköpun í atvinnulífi, m.a. þeirri uppstokkun sem varð við sameiningu fjárfestingarsjóða atvinnulífsins, stofnun Nýsköpunarsjóðs og Fjárfestingar­banka atvinnulífsins.
    Að því er varðar skipulagsbreytingar hefur á undanförnum árum verið unnið markvisst að sölu fyrirtækja í eigu ríkisins. Á síðari hluta þessa árs hefur verið ákveðið að hefja sölu 49% hlutafjár í Fjárfestingarbanka atvinnulífsins hf. og 44% hlutafjár í Skýrr hf. sem enn eru í eigu ríkis og Reykjavíkurborgar. Einnig er stefnt að því að hefja sölu hlutafjár í Íslensk­um aðalverktökum hf. í lok ársins. Loks var ákveðið að gefa út nýtt hlutafé í Landsbanka Íslands hf. að nafnverði 1.000 m.kr. og það selt í dreifðri sölu í september sl.
    Á árinu 1999 verður áfram unnið að einkavæðingu ríkisfyrirtækja. Fyrir liggur ákvörðun um að ljúka sölu hlutabréfa í Fjárfestingarbanka atvinnulífsins hf. á fyrri helmingi ársins auk þess sem stefnt er að því að Búnaðarbanki Íslands hf. gefi út nýtt hlutafé og selji nýjum hlut­höfum.
    Með svo umfangsmikilli sölu ríkisfyrirtækja og að er stefnt á næstu missirum dregur ríkið úr eignarhaldi sínu á helstu banka- og lánastofnunum landsmanna og eflir þannig samkeppni á fjármálamarkaði. Það leiðir til hagræðingar á þessu sviði. Þá eykst hlutafjáreign almenn­ings og greiðslustaða ríkissjóðs batnar.
    Við núverandi aðstæður í þjóðarbúskapnum beinist hagstjórn einkum að því að koma í veg fyrir þenslu sem stofnað gæti stöðugleikanum í hættu. Nauðsynlegt er að draga úr við­skiptahalla og auka sparnað. Þetta eru meginviðfangsefni í peningamálum og ríkisfjármálum eins og nánar er lýst hér á eftir.
Ríkisfjármál.
    Staða efnahagsmála hér á landi hefur gjörbreyst á undanförnum árum. Í stað óðaverð­bólgu, jafnvægisleysis og óstöðugleika á áttunda og níunda áratugnum ríkir nú stöðugleiki á flestum sviðum efnahagslífsins. Allt frá miðjum síðasta áratug var mikill hallarekstur á ríkissjóði með tilheyrandi lántöku og skuldasöfnun. Nú er hins vegar gert ráð fyrir að láns­fjárjöfnuður ríkissjóðs verði jákvæður þannig að unnt verði að lækka skuldir ríkissjóðs um meira en 20 milljarða króna á árunum 1998 og 1999, eða um 10%.
    Eitt helsta einkenni fjárlagafrumvarpsins er að hagstætt árferði er nýtt til að greiða niður skuldir ríkissjóðs. Gert er ráð fyrir tæplega 2 milljarða króna tekjuafgangi á fjárlögum ársins 1999. Hins vegar er talið að lánsfjárafgangur ríkissjóðs geti numið um 15 milljörðum króna. Þetta gefur færi á að greiða niður skuldir ríkissjóðs, þriðja árið í röð, og er áætlað að heild­arskuldir ríkissjóðs verði rúmlega 20 milljörðum króna lægri í árslok 1999 en í árslok 1997. Áframhaldandi hagvöxtur og aukin umsvif í efnahagslífinu skila sér í auknum tekjum ríkis­sjóðs á árinu 1999, jafnt af tekjusköttum sem veltusköttum. Á móti vegur fyrirhuguð lækkun tekjuskatts um næstu áramót um 1%. Enn fremur er gert ráð fyrir umtalsverðum tekjum af sölu eigna ríkisins sem ganga til lækkunar skulda. Í fjárlagafrumvarpinu er gert ráð fyrir auknum útgjöldum til ýmissa þátta heilbrigðismála. Þá eru framlög til rannsóknar- og þróunarmála aukin verulega, meðal annars til verkefna tengdum upplýsingasamfélaginu. Sömu sögu er að segja af framlögum til ýmissa menningarmála, meðal annars til undir­búnings fyrirhugaðra menningarviðburða á árinu 2000. Loks eru framlög til samgöngumála stóraukin.
    Aðgerðir ríkisstjórnarinnar á undanförnum árum í því skyni að bæta rekstrarskilyrði og samkeppnisstöðu atvinnulífsins, bæði með lækkun og niðurfellingu skatta og öðrum aðgerð­um til að treysta stöðugleikann í efnahagslífinu, hafa skilað umtalsverðum árangri. Í kjöl­farið hefur traust erlendra aðila á efnahagsstefnu stjórnvalda farið vaxandi sem meðal annars birtist í bættu lánshæfismati Íslands erlendis. Enn fremur hafa íslensk stjórnvöld fengið afar jákvæða umfjöllun í skýrslum OECD og Alþjóðagjaldeyrissjóðsins, bæði vegna þeirra áherslubreytinga sem orðið hafa í hagstjórn og ýmissa skipulagsbreytinga sem ríkisstjórnin hefur beitt sér fyrir á mörgum sviðum efnahagslífsins, á fjármálamarkaði, í opinberum rekstri með aukinni áherslu á hagræðingu og markaðsvæðingu, í lífeyrismálum og víðar.
    Það eru hins vegar gömul og ný sannindi að oft er erfiðara að hafa stjórn á efnahagsmál­um í góðæri líkt og nú ríkir á Íslandi en þegar erfiðleikar steðja að. Þess vegna er afar mikil­vægt að varðveita þennan árangur og slaka hvergi á við stjórn efnahagsmála. Þetta á ekki síst við um ríkisfjármálin því þau gegna nú lykilhlutverki í hagstjórn hér á landi. Sem fyrr segir hillir undir það í fyrsta skipti í einn og hálfan áratug að traust staða ríkisfjármála geri kleift að greiða niður skuldir ríkisins og um leið draga úr miklum vaxtakostnaði. En traust staða ríkissjóðs er ekki síður mikilvæg frá öðru sjónarhorni, þ.e. til þess að auka sparnað í þjóð­félaginu og stuðla þannig að betra jafnvægi í efnahagslífinu með aðhaldi að innlendri eftir­spurn.
    Upp á síðkastið hafa komið fram vísbendingar um að hagsveiflan hér á landi sé komin á það stig að aukins aðhalds sé þörf til að halda aftur af miklum vexti þjóðarútgjalda. Hins vegar er ekki ástæða til að óttast að þróun efnahagsmála fari úr böndunum. Með þeim breyt­ingum sem orðið hafa á skipulagi og umgjörð efnahagslífsins á undanförnum árum, til dæmis með opnun fjármagnsmarkaðarins gagnvart útlöndum og uppbyggingu verð- og hlutabréfa­markaðar, hefur verið búinn til svo traustur rammi að ekki verður aftur snúið. Þessar breyt­ingar gera vissulega auknar kröfur til opinberra aðila, en ekki síður til stjórnenda fyrirtækja um að auka hagræðingu í rekstri og treysta þannig samkeppnisstöðuna. Þá er mikilvægt að hafa í huga að það góðæri sem hér ríkir er byggt á traustum grunni og raunverulegum for­sendum, ólíkt því sem stundum var áður. Þannig hafa komið til sögunnar nýjar atvinnugreinar sem hafa megnað að byggja upp öflugan útflutning, svo sem hugbúnaðargerð og ýmis há­tæknifyrirtæki í framleiðslu- og þjónustugreinum. Útflutningsverð á flestum sviðum sjávar­útvegs er einnig afar hagstætt og horfur á vaxandi afla á næstu árum. Loks má nefna að þær miklu fjárfestingar sem ráðist hefur verið í á undanförnum árum eru mun arðbærari en áður var.
    Við ríkjandi aðstæður í efnahagslífinu er engu að síður brýnt að stjórnvöld freisti þess að hamla gegn aukningu þjóðarútgjalda og komi þannig í veg fyrir að stöðugleikinn í verðlags­málum raskist. Æskilegt er að grípa til aðhaldsaðgerða bæði í peninga- og ríkisfjármálum. Svigrúm til frekara aðhalds í peningamálum er hins vegar takmarkað þar sem nú þegar er fylgt mjög aðhaldssamri peningamálastefnu. Þetta kemur meðal annars fram í mun hærri vöxtum hér á landi en í flestum nálægum ríkjum. Enn fremur hefur gengi íslensku krónunnar farið hækkandi síðustu missiri sem hefur þrengt að samkeppnisstöðu innlendra fyrirtækja. Við þessar aðstæður er mikilvægt að treysta stöðu ríkisfjármála enn frekar. Það stuðlar að auknum innlendum sparnaði og hamlar gegn aukningu þjóðarútgjalda. Í þessu felst ekki að það þurfi að draga úr útgjöldum til brýnna málaflokka eins og velferðar- og menntamála, en útgjöld til þeirra munu sem fyrr segir aukast á þessu og næsta ári líkt og undanfarin ár. Hins vegar þarf að beita ýtrasta aðhaldi í opinberum rekstri, til dæmis með því að halda áfram að bjóða út ýmis verkefni á vegum ríkisins. Einnig mun áframhaldandi sala á eignum ríkisins til einkaaðila verða til þess að auka sparnað og draga úr innlendri eftirspurn.
    Flest bendir til að meginverkefni hagstjórnar hér á landi á næstu árum verði að leita leiða til að auka þjóðhagslegan sparnað og draga úr viðskiptahalla gagnvart útlöndum. Hér er þó rétt að ítreka að það er gert ráð fyrir lánsfjárafgangi hjá ríkissjóði árin 1998 og 1999 sem spornar gegn neikvæðum áhrifum viðskiptahalla á efnahagslífið. Þegar flest þjóðhagsleg skilyrði eru hagstæð, líkt og nú er, er hins vegar æskilegt að afgangur sé á viðskiptajöfnuði og að erlendar skuldir fari lækkandi sem hlutfall af landsframleiðslu, að minnsta kosti ef litið er til viðskiptajöfnuðar án fjárfestingar í stóriðju. Enginn vafi er á að aukinn sparnaður hins opinbera er öruggasta og fljótvirkasta leiðin til þess að auka þjóðhagslegan sparnað.
    Stefna ríkisstjórnarinnar í efnahagsmálum miðar að því að treysta stöðugleikann í sessi og stuðla að áframhaldandi hagvexti og batnandi lífskjörum heimilanna í landinu. Það er lykilatriði í þessu samhengi að nýta góðærið til að treysta stöðu ríkisfjármála enn frekar en orðið er og halda áfram að greiða niður skuldir ríkissjóðs. Lækkun skulda ríkisins er for­gangsatriði í ríkisfjármálum og eitt brýnasta verkefni sem við stöndum frammi fyrir í efna­hagsmálum. Með þessu móti er í senn búið í haginn fyrir framtíðina og rennt styrkum stoðum undir áframhaldandi góðæri í efnahagsmálum.

Stefnan í peningamálum.
    Meginmarkmið stefnunnar í peningamálum er stöðugt verðlag. Í raun geta seðlabankar aðeins haft eitt sjálfstætt stjórntæki þegar fjármagnshreyfingar eru fullkomlega frjálsar, þar sem vextir og gengi eru nátengd við þær aðstæður. Stöðugleiki í gengismálum er nokkurs konar millimarkmið Seðlabanka Íslands að ofangreindu marki. Gengi krónunnar skal haldast innan þeirra vikmarka sem ákveðin voru í september 1995, þ.e. 6% til hvorrar handar frá miðgengi sem ákveðið var í júní 1993. Þessari stefnu framfylgir Seðlabankinn með því að stýra vöxtum á peningamarkaði, fyrst og fremst með ákvörðun ávöxtunar í endurhverfum viðskiptum sínum við lánastofnanir. Ávöxtun á peningamarkaði hefur sterk áhrif á gjald­eyrisstrauma og þar með á hreyfingar gengis krónunnar. Auk þess hafa skammtímavextir á peningamarkaði áhrif á vexti í bankakerfinu og á skuldabréfamarkaði. Þar með hafa vaxta­ákvarðanir Seðlabankans áhrif á neyslu og fjárfestingu þegar frá líður.
    Efnahagsþróunin hér á landi hefur að undanförnu einkennst af öflugum hagvexti, minnkandi atvinnuleysi, launahækkunum sem eru mun meiri en í nágrannalöndum, vaxandi viðskiptahalla og lágri verðbólgu. Þessi þróun gefur tilefni til að ætla að hagkerfið hafi stefnt hratt að þeim mörkum sem til lengdar geta samrýmst stöðugleika í verðlagsmálum og kallar á aðhaldssama stefnu í bæði peninga- og ríkisfjármálum. Auk þess sem að framan er greint hafa peninga- og lánastærðir vaxið hratt síðustu mánuði. Tólf mánaða vöxtur peningamagns í breiðum skilningi (M3) og útlána bankakerfisins hefur t.d. verið um og yfir 15%. Rann­sóknir sýna að til lengri tíma litið er náið samband á milli aukningar peningamagns og vaxtar nafnvirðis landsframleiðslu (þ.e. samanlagðs hagvaxtar og verðbólgu). Til lengdar getur hag­vöxtur vart verið mikið yfir 3–4% og því fær þessi vöxtur peningamagnsins ekki samrýmst lágri verðbólgu til lengri tíma litið. Rannsóknir sýna einnig að vöxtur útlána hefur visst vísbendingargildi varðandi framtíðarverðbólgu.
    Þrátt fyrir vaxandi viðskiptahalla á þessu ári og stöðuga eignamyndun erlendis á vegum lífeyrissjóða hefur verið töluvert innstreymi gjaldeyris. Vegna góðrar sjóðsstöðu ríkissjóðs hefur verulegur hluti gjaldeyrisinnstreymisins verið nýttur til endurgreiðslu erlendra lána ríkissjóðs. Á fyrstu átta mánuðum ársins endurgreiddi ríkissjóður erlend lán að fjárhæð 11 milljarðar kr.
    Mikill og jákvæður vaxtamunur milli Íslands og helstu viðskiptalanda hefur ýtt undir þessa þróun á gjaldeyrismarkaði. Vaxtamunurinn endurspeglar mismunandi stöðu efna­hagsmála hér á landi og erlendis. Víða eru vextir í sögulegu lágmarki en uppsveiflan í efna­hagsmálum hér hefur kallað á aðhald í peningamálum. Í Evrópu hefur mikið aðhald í ríkis­fjármálum skapað svigrúm til slökunar í peningamálum. Japan glímir við djúpstæða fjár­málakreppu með þensluhvetjandi aðgerðum sem felast meðal annars í lágvaxtastefnu. Vegna mikils framleiðnivaxtar og lágrar verðbólgu í viðskiptalöndum hafa Bandaríkin ekki þurft að auka aðhald í peningamálum þrátt fyrir kröftugan hagvöxt. Undantekning frá þessu er Bretland þar sem hagvöxtur undanfarinna ára hefur leitt til verðbólgutilhneiginga sem mætt hefur verið með vaxtahækkunum. Stýrivextir Englandsbanka eru nú svipaðir og hér á landi, eða um 7¹/ ₂%.
    Ofangreindar aðstæður hafa valdið því að Seðlabanki Íslands hefur talið nauðsynlegt að fylgja aðhaldssamri peningastefnu á undanförnum mánuðum, sem birtist hvað skýrast í vaxtamun gagnvart útlöndum. Í framhaldi af gjaldeyrisútstreymi og lækkun á gengi íslensku krónunnar á haustmánuðum hækkaði Seðlabankinn vexti sína í nóvember 1997 og jók þar með mun innlendra og erlendra skammtímavaxta. Sú aðgerð leiddi til viðsnúnings á gjald­eyrismarkaði og styrkingar krónunnar og hafði áhrif allt fram á mitt þetta ár. Á þeim tíma styrktist krónan verulega og í lok júlí var gengi hennar rösklega 3% yfir því miðgildi sem ákveðið var 1993. Seðlabankinn taldi á þessum tíma nauðsynlegt að gengi krónunnar hækkaði til að draga úr hættu á aukinni verðbólgu í kjölfar mikilla launahækkana. Útlit var fyrir að verðbólga á þessu ári færi að óbreyttu yfir 3% á fyrri hluta ársins. Styrking krón­unnar og erfiðleikar í heimsbúskapnum, ekki síst vegna efnahagsörðugleika í Austur-Asíu, ásamt vaxandi samkeppni í smásöluverslun hér á landi, hafa stuðlað að lægri verðbólgu og nú lítur út fyrir að hún verði um 1¹/ ₂% á árinu í heild.
    Vaxandi óróa hefur gætt að undanförnu á alþjóðlegum fjármálamörkuðum, m.a. í fram­haldi af kreppunni í Rússlandi. Þannig hefur hlutabréfaverð verið afar óstöðugt og það hefur endurspeglast í þróun gengis helstu gjaldmiðla. Noregur varð einnig fyrir áföllum sem leiddu til þess að gengi norsku krónunnar féll verulega þrátt fyrir umtalsverðar vaxtahækkanir Noregsbanka. Áhrifa þróunarinnar í Noregi gætti í ýmsum nágrannalöndum, svo sem Dan­mörku og Svíþjóð. Svo virðist sem þessi órói hafi haft áhrif hér á landi, m.a. á gengi íslensku krónunnar. Áhrifin voru tvíþætt. Annars vegar hafði nábýli við hin Norðurlöndin bein áhrif á íslenskan markað og hins vegar leiddu varnaraðgerðir þessara landa til þess að munur vaxta á peningamarkaði hér og erlendis minnkaði. Því fylgdi þverrandi gjaldeyrisinnstreymi til Íslands.
    Seðlabankinn brást við þrýstingi á gengi íslensku krónunnar til lækkunar af völdum hrær­inga á alþjóðlegum fjármálamörkuðum með 0,3% vaxtahækkun í byrjun september þegar hann hækkaði ávöxtun í endurhverfum viðskiptum í 7,5%. Jafnframt hækkaði bankinn ávöxt­un í tilboðum sínum í ríkisvíxla samsvarandi. Þessari aðgerð var ætlað að styðja gengi krón­unnar, snúa við gjaldeyrisstraumum og styrkja gjaldeyrisforða bankans.
    Sá árangur sem náðst hefur í að halda verðbólgu innan viðunandi marka á undanförnum mánuðum er ekki hvað síst að þakka aðhaldssamri stefnu í peningamálum. Í ljósi áframhald­andi öflugs hagvaxtar, mikillar eftirspurnar eftir vinnuafli, peninga- og útlánaþenslu og ýmissa annarra hugsanlegra ofþenslumerkja má vænta þess að stefnan í peningamálum verði áfram aðhaldssöm.

III. ÁSTAND OG HORFUR

Staðan í þjóðarbúskapnum og horfur á næstu árum.
    Íslenskur þjóðarbúskapur er um þessar mundir í mikilli uppsveiflu. Undanfarin tvö ár hef­ur hagvöxturinn að jafnaði verið um 5% á ári og útlit er fyrir að svipaður hagvöxtur verði á þessu ári og því næsta. Á sama tíma hefur hagvöxtur í viðskiptalöndunum að jafnaði verið um 3% á ári.
    Samfara vaxandi efnahagsumsvifum hefur ástandið á vinnumarkaðnum gjörbreyst. Í stað atvinnuleysis sem náði hámarki árið 1995 og varð þá 5% af mannafla er útlit fyrir tæplega 3% atvinnuleysi á þessu ári og áframhaldandi lækkun á næsta ári. Jafnframt er nú svo komið að vinnuaflsskortur hefur víða gert vart við sig í atvinnulífinu.
    Þrátt fyrir umtalsverða hækkun launakostnaðar og hækkandi atvinnustig undanfarin þrjú ár hefur verðbólgan ekkert aukist. Þvert á móti hefur hún farið lækkandi ár frá ári og stefnir í 1¹/ ₂% hækkun neysluverðsvísitölunnar á þessu ári en hækkunin var 1,8% í fyrra.
    Núverandi aðstæður á vinnumarkaði gefa fullt tilefni til að gæta ýtrustu varkárni hvað varðar hættu á aukinni verðbólgu. Með tilliti til þessara aðstæðna er gert ráð fyrir að verð­bólgan á næsta ári fari heldur vaxandi miðað við árið í ár og verði 2% milli ára. Þar með verður verðbólgan hér á landi nánast hin sama og í viðskiptalöndunum. Það má þó ljóst vera að ekki þarf mikið út af að bregða til að þessi spá bregðist og verðbólgan verði meiri.
    Kaupmáttur ráðstöfunartekna hefur aukist hröðum skrefum á þessu ári, eða um 8% á mann frá fyrra ári. Framhald verður á þeirri þróun á næstunni þótt takturinn verði mun hægari en í ár og spáð er 4,5% aukningu kaupmáttar ráðstöfunartekna á mann árið 1999.
    Viðskiptakjör hafa batnað verulega á þessu ári. Verðhækkun sjávarafurða og lækkandi olíuverð vega upp lækkun álverðs og gott betur því tekjuauki þjóðarbúsins af bata á við­skiptakjörum nemur 2% af landsframleiðslu í ár. Spáð er nánast óbreyttum viðskiptakjörum á næsta ári. Þetta er þó háð því að efnahagserfiðleikarnir í Asíu og Rússlandi valdi ekki frekari samdrætti í efnahagsstarfseminni á heimsvísu. Slík þróun mundi eflaust segja til sín í minni eftirspurn eftir íslenskum vörum og þjónustu.
    Vaxandi viðskiptahalli sem stefnir í að verða tæplega 40 milljarðar króna á þessu ári er áhyggjuefni. Það er fyrst og fremst aukin innlend eftirspurn sem liggur að baki viðskiptahall­anum. Að hluta má þó rekja mikinn innflutning á þessu ári til stóriðju- og virkjanaframkvæmda, auk þess sem flugvélakaup vega þungt í innflutningstölunum. Spáin gerir ráð fyrir því að viðskiptahallinn minnki á næsta ári og verði 4% af landsframleiðslu en til samanburð­ar er gert ráð fyrir að 6,6% halla í ár.

Þjóðarútgjöld.
    Hagvöxtur var enginn á Íslandi frá 1988 til 1993. Þessa gætti mjög í útgjöldum þjóðar­innar. Einkaneysla á mann var rúmum 13% minni 1993 en 1988, fjármunamyndun dróst saman um tæplega 28% á mann milli þessara ára og samdráttur þjóðarútgjalda á mann nam rúmum 12%. Árið 1993 mátti sjá fyrstu merki um bata. Útflutningur bar uppi hagvöxt áranna 1993 og 1994, en vöxtur þjóðarútgjaldanna hélst áfram lítill. Niðurstaðan varð sú að afgang­ur myndaðist á viðskiptajöfnuði. Betri efnahagshorfur og aukinn stöðugleiki urðu til þess að einkaneysla jókst á ný árið 1995 og ári síðar glæddist fjármunamyndun svo um munaði.

Þjóðarútgjöld.

			Magnbreytingar frá fyrra ári, %
	1997		Áætlun	Spá	Spá
	m.kr.	1996	1997	1998	1999
Einkaneysla	320.314	6,4	6,0	10,0	5,0
Samneysla	107.304	1,0	2,6	3,0	3,0
Fjármunamyndun	98.666	26,5	11,2	27,3	-10,0
Þjóðarútgjöld alls	521.190	7,5	5,4	12,8	1,5
Landsframleiðsla	524.419	5,6	4,4	5,2	4,6
Þjóðartekjur	...	4,7	5,2	7,1	4,1

    Hagvöxtur undanfarinna ára hefur verið borinn uppi af miklum vexti þjóðarútgjalda. Við­búið var að sá mikli slaki sem varð í þjóðarútgjöldum árin á undan leiddi til myndarlegrar aukningar útgjalda er betur horfði. Frá 1995 hefur atvinnuvegafjárfestingin aukist um tæp 150%. Endurskoðuð spá um fjármunamyndun í heild sýnir 27,3% aukningu frá 1997 til 1998, sem að meginhluta er borinn uppi af fjármunamyndun í atvinnulífinu. Því er hins vegar spáð að fjármunamyndun dragist saman á næsta ári um 10%, sem rekja má til samdráttar í stór­iðju- og raforkuframkvæmdum sem hófust 1996. Alls má gera ráð fyrir að þessar fram­kvæmdir hafi numið rúmum 56 milljörðum króna og þar af voru um 27 milljarðar króna er­lend fjárfesting.

Yfirlit yfir stóriðju- og orkuframkvæmdir.
Milljónir kr.

	1997	1998	1999
ÍSAL	3.951	1.500	1.260
Járnblendið	260	1.000	2.500
Norðurál 1)	6.909	7.000
Raforkuframkvæmdir	6.185	13.520	7.300
Samtals	17.305	23.020	11.300

¹⁾ Ekki er með vissu vitað um áform Norðuráls á næsta ári.

    Einkaneyslan ræðst einkum af kaupmætti ráðstöfunartekna og væntingum heimilanna um tekjuþróun. Þá má enn fremur nefna að lánafyrirgreiðsla til heimila hefur stóraukist á tiltölulega fáum árum og hefur sú breyting vafalítið haft mikil áhrif á neyslustigið. Frá árinu 1995 hefur einkaneyslan vaxið um 4–6% á ári. Á þessu ári er hins vegar gert ráð fyrir að einka­neyslan vaxi enn hraðar eða um 10%. Horfur eru á að vöxtur einkaneyslunnar verði minni á næsta ári og gerir spáin ráð fyrir 5% aukningu.
    Spáð er að samneyslan vaxi um 3% á þessu og næsta ári. Samkvæmt spánni verður 20,7% af landsframleiðslu varið til samneyslu á næsta ári sem er svipað hlutfall og undanfarin ár.
    Áætlun um þjóðarútgjöld gerir ráð fyrir að þau vaxi um 12,8% í heild á þessu ári. Þessi mikli vöxtur þjóðarútgjalda er bein ávísun á aukinn viðskipahalla því framleiðslugeta þjóð­arbúsins var nálægt efri mörkum þegar í fyrra. Leita þarf allt til ársins 1987 til að finna hlið­stæðan vöxt þjóðarútgjalda en á því ári jukust útgjöldin um 15,7%. Sá grundvallarmunur er þó á að 1987 mátti rekja útgjaldaaukann að verulegu leyti til einkaneyslu í stað fjárfestingar eins og nú er. Á næsta ári er útlit fyrir að hægi á vexti þjóðarútgjalda og spáð 1,5% aukn­ingu.

Mynd 2. Hlutdeild í hagvexti.

---

Hér er myndað efni sem sést ekki í vefútgáfu

---

Uppsveifla án verðbólgu.
    Þjóðarbúskapurinn er í mikilli uppsveiflu sem hófst fyrir þremur árum. Hagvöxtur undan­farinna ára hefur á vissan hátt endurvakið viðfangsefni á sviði efnahagsmála sem ekki hafa verið ofarlega á baugi um alllangt skeið. Leita þarf aftur til áranna 1986–87 til að finna sam­bærilega þróun heildarstærða í þjóðarbúskapnum. Líkt og á þeim árum einkennist efnahags­þróunin af mikilli aukningu þjóðarútgjalda í kjölfar uppsveiflu í sjávarútvegi og vaxandi kaupmætti. Hins vegar er núverandi ástand frábrugðið að því leyti að engin verðbólga hefur fylgt uppsveiflunni eins og jafnan hefur gerst áður við sambærileg skilyrði.
    Þetta er enn athyglisverðara fyrir þær sakir að atvinnustig er nú orðið mjög hátt og hærra en með góðu móti samrýmist stöðugu verðlagi samkvæmt fyrri athugunum Þjóðhagsstofn­unar.

    Þegar þróun verðlags á undanförnum mánuðum er skoðuð nánar kemur glögglega í ljós að mikill munur er á breytingum einstakra liða vísitölunnar. Sú verðbólguaukning sem búist var við í kjölfar síðustu kjarasamninga kemur að mestu fram í þeim liðum sem byggjast á innlendum framleiðsluþáttum, en innlendar vörur og þjónusta hafa hækkað um 3,2% á síð­ustu 12 mánuðum. Hækkun innlendra liða, bæði vöru- og þjónustuliða hefur verið meira í átt við það sem búist var við í upphafi árs þegar lagt var mat á verðbólguhorfur í kjölfar kjarasamninganna sem gerðir voru snemma árs í fyrra. Þá var reiknað með 2,7% verðbólgu á þessu ári samfara launahækkunum upp á 8¹/ ₂%. Hins vegar hefur hagstæð verðlagsþróun í viðskiptalöndunum, aukin samkeppni og hækkun á gengi krónunnar valdið því að verðlag á innfluttum vörum hefur lækkað jafnt og þétt, eða um 2,8% á síðustu 12 mánuðum og því vegið hækkanir á innlendum vörum og þjónustu upp að miklu leyti. Í heild er spáð ¹/ ₂% verðbólgu frá upphafi til loka ársins 1998 og 1¹/ ₂% frá fyrra ári.
    Gera má ráð fyrir að verðbólga á næsta ári verði meiri en í ár. Að hluta byggist sú spá á forsendu um fast gengi krónunnar frá því sem það var í september sl. Miðað við fyrirsjáan­legar launahækkanir og í ljósi áframhaldandi uppsveiflu er gert ráð fyrir um 3% hækkun neysluverðs frá upphafi til loka næsta árs og að vísitalan hækki um 2% milli ára.
    Enda þótt ört vaxandi innflutningur hafi vakið upp áhyggjur um vaxandi ójafnvægi í þjóðarbúskapnum verður ekki fram hjá því litið að hagstæð verðlagsþróun byggist að tölu­verðu leyti á þeirri staðreynd að eftirspurnin hefur beinst að innflutningi fremur en að inn­lendum vörum og þjónustu. Þannig hafa innlendir framleiðendur án efa tapað markaðshlut­deild, sérstaklega á þessu ári, eins og tölur Samtaka iðnaðarins um veltu íslenskra iðnfyrir­tækja á fyrri hluta ársins sýna. Samkvæmt þeim jókst velta íslenskra iðnfyrirtækja einungis um rúmlega 1% á sama tíma og heildarvelta samkvæmt virðisaukaskattsskýrslum jókst um 10,7%. Hækkunin á raungengi krónunnar hefur því augljóslega beint heildareftirspurninni að innflutningi fremur en innlendri framleiðslu og þar með stuðlað að aðhaldi á innlendum markaði.
    Á vinnumarkaði hefur störfum farið fjölgandi samhliða því að úr atvinnuleysi hefur dregið. Atvinnukannanir Þjóðhagsstofnunar hafa leitt í ljós að atvinnurekendur vilja fjölga fólki og í vissum atvinnugreinum hefur gætt manneklu. Þegar borin er saman þróun atvinnu­leysis og verðbólgu á undanförnum árum má greinilega sjá hvernig minnkandi verðbólga fer saman við aukið atvinnuleysi á árunum 1990–95. Síðan þá hefur þróunin snúist við og atvinnuleysið minnkað jafnt og þétt án þess að vart hafi orðið aukinnar verðbólgu, eins og fram kemur í mynd 6 hér á eftir.
    Flest rök hníga að því að íslenskt efnahagslíf sé um þessar mundir nálægt þeim mörkum sem samrýmst geta áframhaldandi stöðugleika í þjóðarbúskapnum. Nýting framleiðslutækja og vinnuafls er því sem næst í hámarki og hallinn á viðskiptum við útlönd stefnir í að verða verulega meiri en reiknað hafði verið með. Jafnframt er skýringa á hagstæðri verðlagsþróun að nokkru að leita í gengishækkun krónunnar og í óvenju hárri innflutningshneigð innlendrar eftirspurnar.
    Þegar betur er að gáð eru þjóðhagshorfurnar hagstæðari en virðist við fyrstu sýn. Aukin fjárfesting atvinnulífsins sem í bráð birtist sem vaxandi innflutningseftirspurn mun þegar fram í sækir auka við framleiðslugetu þjóðarbúsins og á þann hátt skapa forsendur fyrir var­anlegum hagvexti. Þetta á ekki bara við um þá nýju stóriðju sem byggð hefur verið upp, heldur einnig um atvinnulífið almennt þar sem sköpuð hafa verið ný atvinnutækifæri og ruddar nýjar brautir í atvinnumálum. Þegar fjárfestingarhrinan er um garð gengin má vænta þess að töluvert dragi úr innflutningi á fjárfestingarvörum jafnframt því sem framleiðsla fyrir innanlandsmarkað og til útflutnings aukist að sama skapi. Þá má einnig vænta þess að fyrirsjáanleg kaupmáttaraukning á næstu árum leiði til aukins vinnuframboðs sem dragi á þann hátt úr þeim þrýstingi sem er á vinnumarkaðinum. Reynsla fyrri ára sýnir glögglega að framboð vinnuafls hér á landi er næmt fyrir breytingum á kaupmætti launa og því má gera ráð fyrir vaxandi atvinnuþátttöku á næstu árum.
    Síðast en ekki síst eru horfur á að afli, sérstaklega þorskafli, fari vaxandi á næstu árum og því allt útlit fyrir að útflutningstekjur sjávarafurða geti vaxið umtalsvert frá því sem nú er.

Mynd 3. Hagvöxtur, breyting landsframleiðslu á föstu verði.

---

Hér er myndað efni sem sést ekki í vefútgáfu

---

Mynd 4. Viðskiptajöfnuður, hlutfall af landsframleiðslu.

---

Hér er myndað efni sem sést ekki í vefútgáfu

---

Mynd 5. Verðbólga og launahækkanir, % breyting frá fyrra ári.

---

Hér er myndað efni sem sést ekki í vefútgáfu

---

Mynd 6. Verðbólga og atvinnuleysi, 1985–99.

---

Hér er myndað efni sem sést ekki í vefútgáfu

---

Viðskiptajöfnuður.
    Fyrstu sex mánuði ársins var hallinn á viðskiptum við útlönd 24 milljarðar króna en 3,3 milljarða króna halli á sama tímabili í fyrra. Það er fyrst og fremst aukinn halli á vöruskipta­jöfnuði sem skýrir þessa miklu aukningu, en þjónustujöfnuður án þáttatekna sýnir einnig meiri halla í ár en í fyrra. Vöruskiptajöfnuðurinn var hagstæður um 3,5 milljarða króna á fyrstu sex mánuðunum í fyrra, en óhagstæður um 16 milljarða á sama tíma í ár. Ekki er reiknað með að þessi þróun gangi til baka á seinni hluta ársins heldur verði áframhaldandi halli á vöruskiptajöfnuði og að í heild verði rúmlega 28 milljarða króna halli á vöruviðskipt­um á yfirstandandi ári. Spáð er jákvæðum þjónustujöfnuði án þáttatekna upp á rúma 1,9 milljarða en að jöfnuður þáttatekna verði neikvæður um 12 milljarða króna vegna vaxta­greiðslna af erlendum lánum. Viðskiptajöfnuðurinn á þessu ári verður því neikvæður um 38,6 milljarða eða sem svarar 6,6% af landsframleiðslu.
    Á næsta ári er gert ráð fyrir að þróun viðskiptajafnaðarins verði með töluvert öðrum hætti en á yfirstandandi ári. Auknar útflutningstekjur samfara því sem næst óbreyttum vöruinn­flutningi gerir það að verkum að vöruskiptajöfnuðurinn batnar umtalsvert og verður nei­kvæður um 13,8 milljarða króna. Hins vegar mun aukinn viðskiptahalli óhjákvæmilega hafa í för með sér að vaxtagreiðslur af erlendum lánum fari vaxandi og því gerir spáin ráð fyrir því að jöfnuður þáttatekna verði óhagstæður um 14,3 milljarða króna á árinu 1999. Í heild stefnir því í neikvæðan viðskiptajöfnuð á næsta ári sem nemur 24,9 milljörðum sem svarar til 4% af landsframleiðslu.

Áherslur í hagstjórn.
    Tvennt er sérstaklega eftirtektarvert í þróun helstu efnahagsstærða á þessu ári. Annars vegar er það lág verðbólga, þrátt fyrir mikla uppsveiflu í eftirspurn og hraða aukningu at­vinnustigs. Hins vegar er það viðskiptahallinn, sem hér er spáð að verði hinn mesti í hlutfalli af landsframleiðslu síðan 1982. Tvær spurningar hljóta að vakna í þessu sambandi:
     *      Er viðskiptahallinn svo mikill að ástæða sé til að hafa áhyggjur af honum?
     *      Er hægt að draga úr viðskiptahallanum án þess að komi til aukinnar verðbólgu?
    Þótt vissulega megi réttlæta viðskiptahallann að hluta með miklum fjárfestingum og kaupum á varanlegum neysluvörum að lokinni langvarandi efnahagslægð, þá gefa athuganir Þjóðhagsstofnunar til kynna að þegar tekið er tillit til þessara atriða standi eftir undirliggj­andi halli sem nemur 3–4% af landsframleiðslu. Viðskiptahallinn endurspeglar þess vegna lítinn þjóðhagslegan sparnað undanfarinn áratug. Fjárfestingar hafa aukist á ný eftir sam­dráttarskeiðið 1988–93, en sparnaður hefur ekki aukist að sama marki og nægir engan veginn til að fjármagna núverandi fjárfestingar. Það er því óumflýjanlegt að draga þá ályktun að stefna beri að betri niðurstöðu á viðskiptajöfnuði.
    Ein meginundirstaða hagvaxtar nú er sá stöðugleiki í verðlagsmálum sem ríkt hefur síð­ustu árin. Eins og komið hefur fram hér að framan eru ákveðin hættumerki í þeim efnum, þrátt fyrir að þegar á heildina er litið mælist verðbólga lítil. Þessi árangur í verðlagsmálum hefur hins vegar náðst með beitingu vaxta og gengis eins og sést vel á mismunandi þróun inn­lends og erlends hluta neysluverðs og bitnar á innlendum samkeppnis- og útflutningsfyrir­tækjum. Viðskiptahallinn endurspeglar því einnig minnkandi hlutdeild þeirra í heildareftir­spurn.
    Það er vel þekkt úr íslenskri hagsögu að lækkun á gengi krónunnar hefur ítrekað verið beitt til að lagfæra halla á viðskiptum við útlönd, sem oftast nær fór saman við laka afkomu í sjávarútvegi. Slík aðgerð væri varasöm við núverandi eftirspurnarstig, þar sem hætta er á að raungengislækkun með þessu móti yrði mjög skammvinn. Gengisbreytingar færu þá fljót­lega út í verðlag og stöðugleikanum yrði fórnað fyrir skammtímaávinning.
    Ytri aðstæður í íslenskum þjóðarbúskap og horfur um hagvöxt á næstu árum eru nú góðar. Viðskiptakjör eru einnig góð og líkur á að svo verði áfram. Horfur eru einnig á hagstæðri þróun útflutnings á næstu árum. Hins vegar er nauðsyn á festu í fjármálum hins opinbera á næstunni til að færa jöfnuð á viðskiptum við útlönd aftur til jafnvægis. Þetta fer einnig saman við nauðsyn á því að hægja nokkuð á hagvexti og ná þannig betra jafnvægi á vinnumarkaði. Þannig færðist þunginn í hagstjórninni frá vaxta- og gengisstefnu yfir á opinber fjármál. Mun heppilegra er að beita peningalegum aðgerðum til að styðja fjármálastefnuna fremur en að peningastefnan sé leiðandi eins og verið hefur að undanförnu. Það felur í sér hættu á að hækkandi raungengi þrengi smám saman að innlendum samkeppnis- og útflutningsgreinum.
    Megináherslan í hagstjórn á næstu missirum hlýtur því að vera á aðhald í ríkisfjármálum ásamt aðgerðum sem miða að bættri afkomu sveitarfélaga og auknum einkasparnaði. Slíkar aðgerðir draga úr heildareftirspurn, bæta þannig jafnvægi á vinnumarkaði og stuðla að stöðugleika í verðlagi. Þær styrkja einnig aukinn þjóðhagslegan sparnað og hagvöxt til lang­frama. Beiting peningalegra stjórntækja, vaxta og gengis, ætti síðan að styðja aðhaldssama fjármálastefnu hins opinbera.

Efnahagshorfur á komandi árum.
    Hagvöxtur hefur verið óvenju mikill hér á landi á síðustu árum, einkaneysla hefur vaxið hröðum skrefum og hlutdeild fjárfestingar af landsframleiðslu verið hærri en mörg undan­farin ár. Að baki þessari þróun liggja ekki síst stóriðjuframkvæmdir sem senn lýkur. Því má ætla að heldur dragi úr vexti þjóðarútgjalda og landsframleiðslu á næstu árum.
    Efnahagshorfur næstu ára markast nokkuð af þeirri óvissu er nú ríkir á alþjóðavettvangi. Ekki sér fyrir endann á þeim efnahagsvanda er hrjáir Asíulönd og Rússland. Þá mun breytt skipan peningamála í Evrópu er Evrópska myntbandalagið (EMU) verður að veruleika, væntanlega hafa áhrif hér á landi, en ekki er ljóst hversu víðtæk þau áhrif verða.
    Búist er við að núverandi stóriðjuframkvæmdum ljúki á árinu 2000. Þá verður starfsemi Norðuráls komin á fullt skrið og stækkun verksmiðju Íslenska járnblendifélagsins verður lokið. Í spánni er ekki gert ráð fyrir öðrum stóriðjuverkefnum.
    Á árinu 1997 voru gerðir kjarasamningar sem gilda fram eftir árinu 2000. Af þessum sökum er minni óvissa um launaþróun á spátímabilinu en oft áður.
    Hér á eftir verður gerð grein fyrir lauslegri spá um efnahagsþróun næstu 5 ára eða til árs­ins 2003. Forsendur um alþjóðahorfur, framleiðslu og hið opinbera verða fyrst raktar.

Alþjóðahorfur	Í reikningunum er gert ráð fyrir að árlegur hagvöxtur í OECD-ríkjun­um muni nema að meðaltali 21/2% á tímabilinu 2000–2003. Í spá OECD frá því í júní síðastliðnum var gert ráð fyrir að hann næmi að meðaltali 2,7% á ári á þessu tímabili.
Framleiðsla	Gert er ráð fyrir að framleiðsla sjávarafurða aukist um ríflega 3% að jafnaði árin 2000–2003, sem er heldur meiri vöxtur en á undanförnum árum. Stækkun álvers ÍSALs kemur að mestu fram á árinu 1998, en framleiðsla Norðuráls kemur að fullu inn á næsta ári. Þannig eykst ál­framleiðsla úr 175 þús. tonnum árið 1998 í 225 þús. tonn árið 2000. Þá er fyrirhugað að auka kísiljárnframleiðslu á næstu árum með stækkun verksmiðju Íslenska járnblendifélagsins. Framleiðsla kísiljárns eykst úr 60 þús. tonnum á árinu 1998 í 115 þús. tonn á árinu 2000. Gert er ráð fyrir því að sú verðlækkun áls og kísiljárns sem komið hefur fram á þessu ári gangi að einhverju leyti til baka á árunum 2000– 2003 og verð þessara afurða hækki heldur meira en svarar til almennra verðbreytinga erlendis. Reiknað er með að verð á aðföngum til stóriðju fylgi verði afurðanna, en að öðru leyti fylgi verðlag inn- og útflutnings almennum verðbreytingum í viðskiptalöndum. Vegna horfa um verð­breytingar á áli og kísiljárni má búast við að viðskiptakjör fari hægt batnandi á tímabilinu.
Hið opinbera	Gert er ráð fyrir að samneysla aukist um 2,3% að meðaltali. Fjárfest­ing hins opinbera vex hraðar, eða um 21/2% árlega að jafnaði. Miðað við óbreytt skattkerfi munu skatttekjur standa í stað sem hlutfall af landsframleiðslu.

    Miðað við þessar forsendur er búist við að hagvöxtur verði að meðaltali ríflega 2¹/ ₂% á árunum 2000–2003 sem er svipaður vöxtur og gert er ráð fyrir í ríkjum OECD að meðaltali. Gert er ráð fyrir að heldur dragi úr vexti einkaneyslu og hún aukist um 2% að meðaltali á ári, sem er töluvert minni vöxtur en á árunum 1995–99 en á þessum árum er áætlað að vöxtur einkaneyslu nemi ríflega 6¹/ ₂% á ári að meðaltali. Í kjölfar mikillar fjárfestingar á árunum 1996–98 má reikna með að fjárfesting aukist aðeins um 3¹/ ₂% á ári á tímabilinu. Samkvæmt þessu aukast þjóðarútgjöld í heild um 2–3% á ári. Þá er búist við að útflutningur glæðist og vaxi um 3¹/ ₂% á ári. Á sama tíma er gert ráð fyrir að heldur dragi úr vexti innflutnings og hann nemi 2¹/ ₂% á ári að meðaltali. Viðskiptahallinn fer því minnkandi og verður kominn í 2¹/ ₂% af landsframleiðslu í lok tímabilsins, gangi þessar spár eftir. Vegna mikils viðskiptahalla á árunum 1998–99 er búist við að erlendar skuldir hækki í 48¹/ ₂% af landsframleiðslu á árinu 2000 en standi síðan í stað til ársloka 2003.
    Í framreikningunum er gert ráð fyrir að framleiðslugeta hagkerfisins sé nú þegar nánast fullnýtt. Atvinnuleysi hefur fallið hröðum skrefum og má búast við að það sé nálægt neðri mörkum og ekki hægt að gera ráð fyrir að það fari niður fyrir 2¹/ ₂% að öðru óbreyttu. Viðbúið er að frekari minnkun atvinnuleysis yki hættuna á aukinni verðbólgu, nema ráðist verði í sérstakar aðgerðir á vinnumarkaði.
    Eins og áður er getið er ekki gert ráð fyrir nýrri stóriðju í reikningunum. Verði tekin ákvörðun um nýbyggingu eða stækkun stóriðjuvera mun það hafa áhrif í þá átt að auka fjár­festingu og innflutning til skamms tíma, en framleiðslu og útflutning til lengri tíma. Horfur um afla geta einnig breyst, en útlit er fyrir að þorskstofninn sé að styrkjast. Verði fiskafli meiri á tímabilinu 2000–2003 en hér er gert ráð fyrir mun það væntanlega auka framleiðslu og útflutning og þar með hagvöxt. Þá munu niðurstöður kjarasamninga á árinu 2000 einnig hafa töluverð áhrif á efnahagshorfur næstu ára.
    Á móti kemur að horfur á alþjóðamarkaði eru ótryggar. Ekki er ólíklegt að alþjóðastofn­anir lækki spár sínar um hagvöxt á næstunni, en mikil óvissa ríkir um efnahagsþróun á alþjóðavettvangi eins og nánar er fjallað um í kaflanum um alþjóðaefnahagsmál hér á eftir. Áhrifanna gætir víða um heim og hefur gætt umróts á fjármálamörkuðum heimsins að undan­förnu. Hér á landi gæti þessi þróun haft áhrif á útflutningseftirspurn og komið fram í versn­andi viðskiptakjörum.
    Framleiðni vinnuafls hefur vaxið hröðum skrefum að undanförnu eins og að er vikið síðar. Vöxtinn má að stærstum hluta rekja til þess góðæris er nú ríkir. Styrkasta stoðin undir vax­andi framleiðni til frambúðar er menntun, rannsóknir og þróun. Eins og fram kemur í ramma 2 hér á eftir hafa útgjöld til rannsókna og þróunar vaxið hröðum skrefum hér á landi. Þess er að vænta að atvinnustarfsemi nátengd rannsóknum muni eflast á næstu árum.

Rammi 1.
Þjóðhagslegur sparnaður.
     Þjóðhagslegan sparnað má skilgreina á tvennan hátt. Annars vegar má líta á þjóðhagslegan sparnað sem verga þjóðarframleiðslu að frádreginni samneyslu og einkaneyslu. Hins vegar má skilgreina vergan þjóð­hagslegan sparnað sem fjármunamyndun (auk birgðabreytinga), að viðbættum viðskiptajöfnuði. Þessar tvær skilgreiningar leiða til sömu niðurstöðu, því auk neyslu felur landsframleiðslan í sér ráðstöfun fjár til fjárfestingar og viðskiptajafnaðar. Þjóðhagslegur sparnaður minnkar með aukinni neyslu eða minni fjárfest­ingu. Viðskiptahalli jafngildir því þeim hluta innlendrar fjármunamyndunar sem ekki er fjármagnaður af innlendum sparnaði.
    Þegar fjárfesting er umfram þjóðhagslegan sparnað hefur umframfjárfestingin hér á landi oftast verið fjár­mögnuð með erlendum lánum, enda sjaldnast um að ræða beina erlenda fjárfestingu sem gengur til fjármögn­unar viðskiptahallans sem þá myndast. Þetta hefur leitt til söfnunar erlendra skulda. Frá árinu 1980 hefur viðskiptajöfnuður verið neikvæður 13 sinnum en jákvæður 4 sinnum.
    Viðskiptahalli þarf ekki alltaf að vera áhyggjuefni. Í sumum tilvikum getur hann verið afleiðing þess að lagt er í mikla fjárfestingu sem skilar arði í framtíðinni. Halli á viðskiptajöfnuði þýðir hins vegar að þjóðin tekur lán erlendis og ef viðskiptajöfnuður er neikvæður ár eftir ár aukast erlendar skuldir hratt. Síðar kemur að því að minnka þarf innlenda neyslu til að borga vexti af uppsafnaðri skuldinni.
    Lítill þjóðhagslegur sparnaður um skeið þarf ekki að valda áhyggjum. Vandamálið felst í því þegar þjóð­hagslegur sparnaður er lítill yfir langt tímabil. Það þýðir annaðhvort að fjárfesting hefur verið lítil, sem leiðir til minni hagvaxtar í framtíðinni, eða fjárfesting hefur verið umfram sparnað, sem þýðir erlenda skuldasöfnun, sem aftur leiðir til minni neyslu í framtíðinni.
    Lauslega áætlað þarf fjárfesting að nema um 20% af landsframleiðslu á ári til að standa undir 3% hagvexti. Til að koma í veg fyrir erlenda skuldasöfnun þarf sparnaður að nema svipaðri fjárhæð.


    Ef tryggja á hagvöxt til frambúðar þarf fjárfesting að vera næg og dugar ekki að bæta aðeins þann hluta fjármuna sem afskrifaður er á hverju ári. Til að hindra stöðuga erlenda skuldasöfnun þarf innlendur sparnaður að nægja til að standa undir þessari fjárfestingu. Fjár­festing á þessu ári er hærri sem hlutfall af landsframleiðslu en verið hefur síðan 1983, eða 22,3%. Á sama tíma er vergur þjóðhagslegur sparnaður 15,6% af landsframleiðslu og dugar því sparnaður engan veginn til að fjármagna fjárfestinguna. Til samanburðar er vergur sparn­aður í ríkjum OECD það sem af er þessum áratug að meðaltali tæplega 20% af landsframleiðslu. Því er ljóst að nauðsynlegt er að auka sparnað. Í framreikningunum að framan eykst sparnaður frá 2000–2003 og er kominn yfir 17% á árinu 2003, sem þó stendur langt að baki meðaltali OECD-ríkjanna.

Rammi 2.
Rannsóknar- og þróunarstarf (RoÞ).
    Uppgötvanir og tækninýjungar hafa alltaf verið ein helsta undirstaða efnahagslegra framfara. Á undanförnum árum og áratugum hafa tækniframfarir verið geysilega örar og nægir þar að nefna framþróun í tölvu- og líftækni. Þetta hefur í för með sér að líftími vöru er langtum skemmri en áður. Þeim sem brautina ryðja og þeim sem tileinka sér tæknina með skjótum hætti bjóðast miklir möguleikar, en þróunin getur skilið hina eftir sem strandaglópa. Áhrif tæknibreytinga á hagvöxt hafa verið hagfræðingum ljós um langt skeið. Rannsóknir á þessu sviði hafa fengið byr undir báða vængi á undanförnum árum. Samhengi milli framleiðni atvinnulífs og RoÞ er skýrt eins og eftirfarandi mynd sýnir. Myndin sýnir annars vegar útgjöld fyrirtækja til rannsóknar- og þróunar í fjórum aðildarríkjum OECD og hins vegar heildarþáttaframleiðni í bandaríkja­dollurum. Eins og myndin ber með sér skilar rannsókna- og þróunarstarfsemi fyrirtækjanna sér ágætlega í aukinni framleiðni.
    Íslendingar hafa löngum varið hlutfallslega minna fé til rannsókna en aðrar þjóðir. Þetta sýnir meðfylgjandi mynd, en þar eru útgjöld til RoÞ mæld sem hlutfall af landsframleiðslu. Myndin sýnir einnig að útgjöld til RoÞ hafa á undanförnum árum aukist hraðar hér á landi en í samanburðarlöndunum og farið úr 0,76% af landsframleiðslu árið 1985 í rúm 1,7% árið 1997. Þennan vöxt má rekja til aukins hlutar rannsóknarstofnana á háskólastigi og til vaxandi rannsóknarstarfs fyrirtækja. Hlutur atvinnulífs er þó áfram rýr í RoÞ og miklu lægri en meðal samanburðarþjóðanna. Fyrirtæki lögðu til um 35% fjár til RoÞ á Íslandi árið 1995, samanborið við um 14% 20 árum áður. Til samanburðar má nefna að árið 1993 fjármögnuðu atvinnufyrirtæki í Danmörku 50% af RoÞ, í Finnlandi var hlutfallið 57%, 44% í Noregi og 64% í Svíþjóð.

Mynd 7. Framleiðni fyrirtækja og útgjöld þeirra til RoÞ í nokkrum löndum.

---

Hér er myndað efni sem sést ekki í vefútgáfu

---

Heimild: Technology, Productivity and Job Creation, OECD, 1996.

---

Hér er myndað efni sem sést ekki í vefútgáfu

---

Mynd 8. Útgjöld til RoÞ í nokkrum löndum í hlutfalli við landsframleiðslu.
Heimild: OECD og Rannsóknarráð Íslands.

     Árið 1997 er talið að Íslendingar hafi varið um 9 milljörðum króna til rannsókna og er það nær tvöföldun frá 1990 á föstu verðlagi og fjórföldun frá 1975.
    Undirstaða tækniframfara er traust rannsóknar- og þróunarstarf. Athuganir hafa leitt í ljós mikla arðsemi af rannsóknar- og þróunarstarfi. Einkaarðsemi, þ.e. sá arður sem fellur þeim í skaut er standa að rannsókn, hefur þannig verið áætluð í ýmsum rannsóknum á bilinu 20–30%. Þjóðhagsleg arðsemi er enn meiri og sam­kvæmt athugunum er hún nær 50%. Þessi munur á einka- og þjóðhagslegri arðsemi er einmitt ástæða þess að um allan heim verja stjórnvöld miklum fjármunum til RoÞ-starfsemi. Mikið af þekkingu og tæknikunnáttu er í eðli sínu það sem heitir í hagfræðinni almannagæði (public good), þ.e. eitthvað sem erfitt er að útiloka aðra frá að tileinka sér með litlum tilkostnaði eftir að búið að er uppgötva það. Því kann hvati fyrir fyrirtæki að leggja fé í RoÞ að vera lítill þrátt fyrir að samfélagið í heild hagnist. Aukið mikilvægi RoÞ ásamt einka­leyfisákvæðum og öðrum eignarréttarákvæðum varðandi hugverk hafa hins vegar breytt afstöðu einkafyrir­tækja til þessara mála.
    Skrefið frá rannsóknum til framleiðslu vöru eða þjónustu hefur oft reynst erfitt og gjá verið milli vísinda­manna og atvinnulífs. Að undanförnu hefur þjóðin orðið vitni að nokkrum dæmum um hvernig rannsóknir skila sér í arðbær fyrirtæki. Á þessu ári hafa ung hátæknifyrirtæki á sviði hugbúnaðargerðar og erfðatækni kynnt samninga við alþjóðleg stórfyrirtæki sem geta skilað miklum tekjum á næstu árum.



    Á sjöunda og áttunda áratugnum héldust þjóðhagslegur sparnaður og fjárfesting að mestu leyti í hendur og námu á bilinu 26–29% af landsframleiðslu. Á níunda áratugnum breyttust þessi hlutföll til muna þegar sparnaður féll niður í 17¹/ ₂% af landsframleiðslu að meðaltali á meðan fjárfesting fór niður í 22¹/ ₂%. Samkvæmt áætlunum má búast við enn lægri tölum á þessum áratug en þjóðhagslegur sparnaður er áætlaður 16% af landsframleiðslu á meðan fjárfesting er áætluð 18%. Síðustu tvo áratugina hefur fjárfesting því verið undir því marki sem talið er nauðsynlegt til að tryggja hagvöxt til frambúðar.

    Erlendar rannsóknir sýna að erfitt er að fá einkaaðila til að auka sparnað. Til dæmis benda athuganir Alþjóðagjaldeyrissjóðsins til þess að í iðnríkjunum þurfi að jafnaði að hækka raunvexti um 6 prósentustig til að auka einkasparnað sem nemur 1% af landsfram­leiðslu. Þá virðist sem vaxtastig hafi ekki mikil áhrif á einkasparnað hér á landi. Hins vegar hafa breytingar á vöxtum breytt farvegi sparnaðar t.d. aukið peningalegan sparnað á kostnað annars sparnaðar.
    Rannsóknir benda einnig til þess að þegar hið opinbera bætir afkomu sína með hækkun skatta minnki einkaaðilar sparnað á móti að verulegu leyti. Minnkun útgjalda hins opinbera virðist hins vegar leiða til minni viðbragða að þessu leyti. Það er því tryggasta leiðin til að auka þjóðhagslegan sparnað til langframa.

Alþjóðleg efnahagsmál.
    Mat alþjóðastofnana á efnahagshorfum í heiminum hefur verið fremur bjartsýnt fram að þessu. Í maí sl. spáði Alþjóðagjaldeyrissjóðurinn 2,4% hagvexti í iðnríkjunum á þessu og næsta ári og spá OECD frá því í júní hljóðaði upp á 2,6% hagvöxt fyrir bæði árin. Frá því að þessar spár voru birtar hafa áframhaldandi efnahagserfiðleikar í Asíu og þá sérstaklega í Japan dregið blikur á loft í efnahagsmálum heimsins. Síðustu atburðir í Rússlandi hafa síðan dregið enn úr bjartsýninni.
    Í endurskoðaðri spá Alþjóðagjaldeyrissjóðsins er spáð 2,1% hagvexti í iðnríkjunum á þessu ári og 2,6% á því næsta. Miðað við vægi einstakra landa í utanríkisviðskiptum Íslend­inga felur spá Alþjóðagjaldeyrissjóðsins í sér 2,7% hagvöxt í viðskiptalöndunum á þessu ári og 2,3% á því næsta.

Mynd 9. Framleiðsluslaki í helstu hagkerfum.
Munur á framleiðslu og framleiðslugetu, %.

---

Hér er myndað efni sem sést ekki í vefútgáfu

---

Heimild: OECD.

    Þegar staðan í einstökum heimshlutum er skoðuð kemur fram mikill munur frá einu svæði til annars. Þessi munur sést vel þegar mat á framleiðsluslaka einstakra landa er skoðað. Í Bandaríkjunum er allur slaki horfinn og í ESB-löndunum er hann um það bil að hverfa, á meðan verulegur slaki hefur myndast í Japan.

Ástand og horfur í efnahagsmálum í heiminum. 1)

						Áætlun	Spá
			1995	1996	1997	1998	1999
Hagvöxtur			3,7	4,2	4,1	2,1	2,6
	Viðskiptalöndin		2,5	2,8	3,1	2,7	2,3
	Iðnríki		2,6	3,0	3,1	2,2	2,3
		Bandaríkin	2,3	3,4	3,9	3,5	2,0
		Evrópusambandið	2,5	1,7	2,7	2,9	2,6
		Japan	1,5	3,9	0,8	2,3	0,6
	Þróunarríki		6,0	6,6	5,8	-2,2	3,6
	Umbreytingarlönd 2)		-1,3	-1,0	1,8	1,0	1,1
		Rússland	-4,0	-5,0	0,4	-3,0	-3,0
	Asía		9,0	8,2	6,6	1,8	3,9
Alþjóðaviðskipti			9,0	6,8	9,7	3,9	4,9
Hráolíuverð			0,8	18,4	-5,4	-31,1	9,3
Verðbólga
	Viðskiptalöndin		2,4	1,9	1,6	1,4	2,0
	Iðnríki		2,5	2,4	2,1	1,7	1,7
	Þróunarríki		21,7	13,4	8,5	10,3	8,3
	Umbreytingarlönd		75,3	41,4	27,9	17,7	19,1
Vextir, LIBOR 3)
	Bandaríkjadalir		5,6	5,6	5,9	5,7	5,7
	Japönsk jen		0,7	0,7	0,7	0,7	0,6
	Þýsk mörk		3,3	3,3	3,4	3,7	...
	Evra		...	...	...	...	3,7

1)     Hlutfallslegar breytingar frá fyrra ári nema annað sé tekið fram.
2)     Fyrrum Sovétríki og ríki Austur-Evrópu.
3)     Millibankavextir í London á innlánum til sex mánaða.
Heimild: Alþjóðagjaldeyrissjóðurinn.

    Góður hagvöxtur hefur verið í Bandaríkjunum á sjötta ár og talið er líklegt að toppi hagsveiflunnar sé náð. Verð á hlutabréfum í Bandaríkjunum hefur farið lækkandi, m.a. vegna ástandsins í Asíu, en einnig hefur orðið vart við minnkandi tiltrú framleiðenda þótt almennt ríki enn bjartsýni um framhaldið. Þróunin hefur verið með svipuðum hætti í Bretlandi og nokkrum smærri Evrópuríkjum. Í Bretlandi hefur iðnaðarframleiðslan haldist óbreytt í heilt ár og teikn eru á lofti um umtalsvert minni hagvöxt á næsta ári. Uppsveifla í öðrum Evrópu­ríkjum hófst síðar eða um mitt ár 1996 og horfur eru á svipuðum hagvexti í ár og næstu ár. Uppsveiflan í Evrópu hefur ekki verið eins kröftug og reiknað var með. Í Asíu hefur efna­hagsþróunin aftur á móti verið mjög óhagstæð og enn ekki útséð um hvort botni kreppunnar er náð.

Verðbólga og vextir.
    Vaxandi verðbólguhætta, sérstaklega í Bandaríkjunum, hefur verið ofarlega á baugi undanfarin missiri sérstaklega þar sem atvinnuleysið þar í landi er nú komið langt niður fyrir þau mörk sem áður var talið að samrýmdust stöðugu verðlagi. Reyndar má segja að lág verð­bólga hafi umfram annað einkennt núverandi uppsveiflu í Bandaríkjunum og í Evrópu. Áhrif minni hagvaxtar draga úr líkum á því að verðbólgan aukist í iðnríkjunum. Alþjóðagjaldeyris­sjóðurinn spáir því að verðbólgan í iðnríkjunum verði 1,7% á þessu og næsta ári, sem er umtalsverð lækkun frá fyrri spá. Verðbólga í umbreytingarríkjunum hefur hjaðnað verulega á undanförnum fimm árum og er nú komin undir 20%. Gera má ráð fyrir því að gjaldmiðlar þeirra landa sem mest verða fyrir barðinu á efnahagsþrengingunum veikist og leiði þar með til aukinnar verðbólgu í viðkomandi löndum.
    Alþjóðagjaldeyrissjóðurinn spáir því að vextir í iðnríkjunum lækki um 0,4 prósentustig á þessu og næsta ári. Vaxtalækkunin samsvarar nokkurn veginn til þeirrar verðbólgulækk­unar sem reiknað er með, þannig að ekki er um raunvaxtalækkun að ræða.

Verðþróun á hrávörumörkuðum.
    Áhrifa efnahagserfiðleikanna í Asíu gætir mjög á hrávörumörkuðum. Verð á olíu hefur lækkað jafnt og þétt og hefur ekki verið lægra síðan 1986. Þetta hefur vissulega komið sér vel fyrir flest iðnríkin og haldið aftur af verðbólgu, en hefur aftur á móti skaðað ríki eins og Noreg og Rússland sem háð eru olíuútflutningi.
    Verð á málmum hefur einnig farið lækkandi um nokkurt skeið. Álverð hefur lækkað um 37% frá janúar 1995 þegar það var hvað hæst. Verðlækkunin var mjög hröð fram fram eftir þessu ári og hefur álverð á skyndimarkaðinum í London lækkað um 12,6% það sem af er árinu. Þessa miklu verðlækkun má rekja til minnkandi eftirspurnar í Asíulöndum í kjölfar efnahagsþrenginga þar. Framboð hefur ekki minnkað að sama skapi og birgðir því hlaðist upp.
    
Óvissar horfur.
    Þrátt fyrir að mjög hafi syrt í álinn í efnahagsmálum heimsins byggja spár alþjóðastofnana almennt á þeirri forsendu að það versta sé nú þegar að baki og smám saman skapist jafnvægi á ný. Reiknað er með því að fjármálakreppan í Asíu leysist á farsælan hátt og breiðist ekki út til annarra svæða. Þannig er búist við því að hagvöxtur glæðist í Japan strax á seinni hluta þessa árs. Einnig er búist við því að myntbandalag ESB hafi jákvæð áhrif og styrki efnahag aðildarlandanna. Að síðustu er gert ráð fyrir því að jafnvægi skapist í bandarísku efnahags­lífi án þess að peningayfirvöld þar í landi grípi til aðhaldsaðgerða.
     Gangi þetta eftir er vissulega rúm fyrir hóflega bjartsýni um efnahagshorfurnar í heim­inum á næstu árum. Margt getur þó farið úrskeiðis. Í fyrsta lagi er enn töluvert langt í land með að leysa þann mikla skipulagsvanda sem hrjáir fjármálastofnanir margra Asíulanda og liggur til grundvallar þeirri kreppu sem þar ríkir. Margt hefur þegar áunnist og lönd á borð við Suður-Kóreu og Tæland hafa þegar náð góðum árangri. En töluverður efnahagsvandi virðist blasa við í Japan. Peningayfirvöld hafa þegar slakað eins mikið á stefnunni og frekast er unnt og ríkisútgjöld hafa verið aukin stórlega. Engu að síður gengur erfiðlega að auka innlenda eftirspurn og koma hjólum efnahagslífsins af stað á ný.
    Kreppan í Rússlandi hefur einnig haft sitt að segja. Þótt vægi Rússlands sé ekki mikið í alþjóðaviðskiptum, eiga fjármálastofnanir á Vesturlöndum og í Asíu verulegra hagsmuna að gæta þar í landi. Þróunin í Rússlandi gefur einnig vísbendingu um að áhrifa Asíukreppunnar sé farið að gæta í öðrum heimshlutum.
    Mikil áhrif kreppunnar í Rússlandi á hlutabréfamarkaði í Evrópu og Bandaríkjunum komu ekki á óvart. Ljóst hefur verið um alllangt skeið að hátt verð hlutabréfa í iðnríkjunum gæti ekki staðist til lengdar og því mætti vænta þess að „leiðrétting“ mundi eiga sér stað fyrr en síðar. Hvort sú verður raunin hefur enn ekki komið í ljós, en ef af því verður má fastlega reikna með neikvæðum áhrifum, sérstaklega í Bandaríkjunum þar sem stærstur hluti einka­sparnaðarins er í hlutabréfum.
    Það ríkir því sannarlega óvissa um efnahagsmál heimsins um þessar mundir þar sem allir helstu áhættuþættirnir virðast leggjast á eitt um að dekkja myndina.

Fjármagnsmarkaður.
    Eins og undanfarin ár hefur markmið Seðlabankans í peningamálum verið stöðugt verðlag. Til þess að ná því markmiði hefur bankinn einkum miðað peningaaðgerðir sínar við gengi krónunnar, því reynslan sýnir að fast gengi veitir mikið aðhald að verðlagi. Aðhald bankans hefur fyrst og fremst komið fram í háum vöxtum og vaxtamun gagnvart útlöndum. Vöxtur helstu peningastærða og slök lausafjárstaða innlánsstofnana er hins vegar mikið áhyggjuefni.

Vextir.
    Vaxtamyndunin fer fram á tveimur mörkuðum; peningamarkaði og skuldabréfamarkaði. Ákvörðun vaxta innlána og útlána innlánsstofnana ræðst ekki með sama hætti á markaði. Hér verður fjallað um þróun þessara markaða og innbyrðis tengsl þeirra.
    Helstu tæki Seðlabankans til stjórnunar peningamála beinast að peningamarkaði, því við­skipti bankans við innlánsstofnanir fara einkum fram þar. Með peningamarkaði er átt við markað fyrir ríkisvíxla og bankabréf, sem eru til skamms tíma. Vextir á peningamarkaði fóru heldur lækkandi lengst af á síðasta ári, en í kjölfar aðgerða Seðlabankans í desember hækk­uðu skammtímavextir um 32 punkta og stóð þá ávöxtun þriggja mánaða ríkisvíxla í 7,22% miðað við kauptilboð. Ávöxtunin hækkaði í febrúar sl. og var í mánaðarlok 7,43%, en hefur síðan lækkað heldur og haldist á bilinu 7,25–7,3%.
    Sveiflur í ávöxtun á peningamarkaði tengjast m.a. lausafjárstöðu innlánsstofnana, því þær leita á þann markað er laust fé vantar og ávaxta fé þar til skamms tíma þegar lausafjárstaða er góð.
    Munur skammtímavaxta hér og í helstu viðskiptalöndum okkar var um 3% í ársbyrjun 1997. Munurinn lækkaði jafnt og þétt fram eftir ári í fyrra, er saman fóru hækkandi vextir erlendis og vaxtalækkun hér á landi. Með vaxtahækkun hér á landi í lok árs í fyrra jókst vaxtamunur á ný og hélst svo fram í febrúar. Erlendir skammtímavextir hafa þokast uppá við á þessu ári og vaxtamunurinn hefur minnkað og var í ágústbyrjun 2,57 prósentustig. Mælt á þennan kvarða virðist aðhald í peningamálum hafa farið minnkandi.
    Í byrjun september sl. ákvað Seðlabanki Íslands að hækka ávöxtun í endurhverfum við­skiptum sínum á uppboði um 0,3 prósentustig, þannig að hún verði 7,5% í stað 7,2%. Sam­svarandi hækkun var ákveðin á ávöxtun í viðskiptum Seðlabankans með ríkisvíxla sem skammt eiga eftir til innlausnar. Tilefni þessarar hækkunar er gjaldeyrisútstreymi og nokkur lækkun á gengi krónunnar að undanförnu. Með þessari vaxtahækkun ítrekar Seðlabankinn gengisstefnu sína.
    Ávöxtun verðtryggðra markaðsskuldabréfa lækkaði í fyrra um nálægt ¹/ ₂ prósentustig. Þessi þróun hélst fram eftir þessu ári. Í lok síðasta árs var ávöxtun húsbréfa um 5,3%, en var um miðjan maí um 4,84% og á sama tímabili lækkaði ávöxtun spariskírteina til 10 ára úr 5,3% í 4,7%. Ávöxtun skuldabréfa þokaðist uppá við í sumar og var ávöxtun húsbréfa komin í 5% um miðjan ágúst og ávöxtun 10 ára spariskírteina var um 4,9%. Síðari hluta ágúst og fyrri hluta september hefur ávöxtunin lækkað á ný og um miðjan september er ávöxtun húsbréfa 4,85% og 10 ára spariskírteina 4,75%.
    
Mynd 10. Skammtímavextir og vaxtamunur, %.
Vextir ríkisvíxla til þriggja mánaða.

---

Hér er myndað efni sem sést ekki í vefútgáfu

---

Heimild: Seðlabanki Íslands.

    Peningamarkaðurinn er sá hluti fjármagnsmarkaðar sem er langnæmastur fyrir markaðs­aðstæðum. Þetta er eðlilegt í ljósi þess að þar fara fram viðskipti með fjárskuldbindingar til afar skamms tíma. Vextir á skuldabréfamarkaði fylgja hins vegar peningamarkaðsvöxtum allvel. Það felur í sér að með aðgerðum sínum á peningamarkaði hefur Seðlabankinn áhrif á vaxtaþróun skuldabréfa.
    Ýmsir þættir móta út- og innlánsvexti innlánsstofnana. Vextir þeir sem Seðlabanki setur í viðskiptum við þessar stofnanir er einn slíkur þáttur auk peningamarkaðsvaxta. Markaðsað­stæður og þá ekki síst ávöxtun sem býðst annars staðar eru einnig afgerandi þættir. Innláns­stofnanir hafa kosið að vera varfærnar í vaxtabreytingum. Meðalvextir verðtryggðra útlána voru 9% í fyrra en hafa heldur þokast niður á við það sem af er ári og voru 8,7% í lok september. Meðalvextir óverðtryggðra skuldabréfalána hafa hins vegar verið óbreyttir um langt skeið, en lækkuðu niður í 12,9% í september. Með lækkandi verðbólgu hafa raunvextir þessara lána farið hækkandi og við verðbólgustigið um mitt ár voru þessir vextir ígildi 10,7% raunvaxta.
    Munur á raunávöxtun verðtryggðra bankalána og húsbréfa hefur aukist jafnt og þétt á undanförnum tveimur árum. Í lok árs 1996 var raunávöxtun bankalána rúmum 3 prósentu­stigum hærri en húsbréfa, en munurinn var orðinn rúmlega 4 prósentustig í apríl sl. Á síðustu mánuðum hefur ávöxtun verðtryggðra bankalána hins vegar lækkað meira en húsbréfa og er munurinn nú rúm 3 prósentustig. Á skemmri endanum má bera saman ávöxtun víxillána og ríkisvíxla á peningamarkaði. Nafnávöxtun víxillána hækkaði verulega umfram ávöxtun ríkis­víxla árið 1996 og náði hámarki um mitt ár í fyrra, en frá þeim tíma hefur ávöxtun almennra víxla ekki hækkað í takt við ríkisvíxla og nemur munurinn nú 6,6 prósentustigum. Markaðs­vextir hafa því nokkur áhrif á vexti innlánsstofnana þótt aðrir þættir komi einnig inn í þá mynd.
    Aðhald Seðlabankans í peningamálum hefur einkum komið fram í háum vöxtum á pen­ingamarkaði og í aðhaldi að verðlagsmálum með gengisstefnunni. Þegar litið er á þróun pen­ingamálastærða blasir hins vegar við að mikill vöxtur er í umsvifum lánakerfisins.

Helstu stærðir peningamála.
Breyting, %.

			Janúar–ágúst.		Ágúst–ágúst.
		1996–97	1996–97	1997–98	1996–97	1997–98
Innlán og verðbréf		12,0	9,3	16,0	11,0	18,4
	Innlán	9,3	6,4	14,1	7,2	16,7
	Verðbréfaútgáfa	27,1	25,4	25,6	32,8	26,4
Útlán og markaðsverðbréf		17,0	8,5	14,8	15,5	23,1
	Útlán	13,0	6,2	10,8	12,3	17,5
	Markaðsbréf	62,5	38,1	48,1	60,0	73,1
Peningamagn
	M2	3,2	4,0	19,2	0,9	17,8
	M3	9,2	6,1	13,6	7,2	16,3
	M4	11,8	9,0	15,6	10,9	18,0
Endurlánað erlent lánsfé		33,2	26,6	18,1	65,1	24,3

    Útlán innlánsstofnana hafa vaxið mjög hratt að undanförnu. Á 12 mánuðum til ágústloka jukust útlán þeirra um 17,5%, en vöxturinn er enn meiri eða 23% þegar markaðsverðbréfum er bætt við. Flestir kvarðar peningamagns sýna 16–18% hækkun. Þetta er meiri hækkun en að öðru jöfnu samrýmist lágri verðbólgu og stöðugleika. Þegar þessar tölur eru metnar þarf þó að hafa í huga áhrif opnunar fjármagnsmarkaða og ýmsar kerfislægar breytingar. Þannig hefur reynsla annarra Norðurlanda verið svipuð okkar að opnun markaða leiðir til aukins vaxtar peningamagns og útlána.
    Fyrirtæki hafa í ríkum mæli greitt upp lán í íslenskum krónum með erlendum lánum. Með þeim hætti hafa þau sparað verulega í fjármagnskostnaði, því auk lægri vaxta hafa þau notið umtalsverðs gengishagnaðar. Þetta kemur fram í töflunni að ofan í miklum vexti á endur­lánuðu erlendu lánsfé. Taflan segir þó ekki nema hluta sögunnar því undan er skilinn Fjár­festingarbanki atvinnulífsins sem er umsvifamikill miðlari erlends lánsfjár. Minni vaxtamun­ur á þessu ári er nærtæk skýring þess að hægt hefur á aukningu á innstreymi erlends lánsfjár. Erlendu lánunum er auðvelt að breyta yfir í íslensk lán og fyrirtækin eru afar vör um sig gagnvart breytingum á vaxtamun og gengi.

Gengi.
    Aðgerðir Seðlabanka fara einkum fram á peningamarkaði og með þeim hætti hefur bank­inn mikil áhrif á vaxta- og gengisþróunina. Náin tengsl hafa verið á milli vaxtamunarins ann­ars vegar og gengisþróunar krónunnar hins vegar á síðustu árum. Þannig leiðir hækkun vaxta á peningamarkaði til þess að gengi krónunnar hækkar. Það hefur að öðru jöfnu í för með sér að innflutningur verður ódýrari og eftirspurn eftir honum eykst. Á móti kemur að vaxtahækk­un dregur úr eftirspurn.

Mynd 11. Vísitala gengisskráningar.
31. desember 1991=100.

---

Hér er myndað efni sem sést ekki í vefútgáfu

---

    Seðlabankinn hefur um nokkurra ára skeið fylgt sveigjanlegri fastgengisstefnu. Bankinn sér til þess að halda genginu innan tiltekinna vikmarka, sem eru 6% í hvora átt frá miðgengi. Viðmiðunin er gengisskráningarvísitalan sem byggð er á hlutdeild gjaldmiðla í utanríkisvið­skiptum landsmanna. Á þann kvarða hefur meðalgengi krónunnar hækkað um 1,6% frá árs­byrjun til ágústloka. Formlegum millibankamarkaði var komið á í júlí í fyrra og hafa við­skipti á honum vaxið stórlega og veltan á fyrri hluta árs nam um 220 milljörðum króna. Með tilkomu markaðarins hafa sveiflur í gengi krónunnar aukist sem vonlegt er, því gengið verður næmara fyrir breytingum á framboði og eftirspurn.

Hlutabréfamarkaður.
    Þótt mörg íslensk fyrirtæki hafi verið rekin sem hlutafélög í áratugi og hlutir í þessum félögum gengið kaupum og sölum, þá var markaðurinn lítt virkur og mikil óvissa var um markaðsvirði hlutanna. Fátítt var að fyrirtæki öfluðu fjár með útgáfu nýrra hlutabréfa. Á þessum áratug hefur þetta breyst mikið. Nú eru 51 fyrirtæki skráð á aðallista Verðbréfaþings Íslands (VÞÍ) og var markaðsvirði hlutabréfa þeirra 176 milljarðar króna í lok ágúst sl.
    Undanfarin ár hefur hlutafjármarkaðurinn vaxið mjög hratt. Árið 1993 seldu fyrirtæki á VÞÍ nýtt hlutafé fyrir tæpan milljarð króna og veltan á eftirmarkaði fyrir bréf í sömu fyrir­tækjum var rúmlega milljarður. Á árinu 1997 öfluðu fyrirtæki og sjóðir sem skráð voru á VÞÍ 17 milljarða króna með sölu nýs hlutafjár en veltan á eftirmarkaðinum nam 16,7 millj­örðum. Á árinu 1998 hafa orðið mikil umskipti á markaðinum. Á fyrstu 8 mánuðum þessa árs hefur ekkert nýtt hlutafé verið gefið út, en á sama tíma á árinu 1997 var nýtt hlutafé selt fyrir 11 milljarða. Á sama tíma dróst velta á eftirmarkaði mikið saman, eða úr 12 milljörðum króna í 7,5 milljarða.
    Miklar sveiflur hafa verið í verði hlutabréfa á undanförnum árum. Verð bréfa í fyrirtækj­um á aðallista VÞÍ hækkaði um 35% á árinu 1995 og enn um 60% á árinu 1996 enda var af­koma fyrirtækjanna mjög góð á þessum tíma. Framan af árinu 1997 hækkaði verðið enn, en umskipti urðu á síðari hluta ársins er verð tók að lækka. Verðið hélt áfram að lækka á fyrstu mánuðum þessa árs, en hefur hækkað aftur undanfarna mánuði. Frá áramótum til seinni hluta september hækkaði verð hlutabréfa í fyrirtækjum á aðallista VÞÍ um 3,4%, en svonefnd Úrvalsvísitala, sem tekur til 15 stórra fyrirtækja, hækkaði um 9,7% á sama tíma. Í kjölfar þessara hækkana hafa viðskipti með hlutafé glæðst nokkuð.
    Samkæmt skattframtölum áttu 44.500 manns hlutabréf í lok árs í fyrra og fjölgaði þeim um 10% frá árinu áður. Undanfarin 5 ár hefur þeim sem telja fram hlutabréf fjölgað um 50%. Þá má og nefna að 18.500 manns notfærðu sér heimild til frádráttar vegna hlutabréfakaupa á síðasta ári. Hlutabréfaeign er því orðin býsna almenn.

Utanríkisviðskipti og greiðslujöfnuður.
Umhverfi utanríkisviðskipta.
    Ytri skilyrði þjóðarbúsins eru með hagstæðara móti um þessar mundir. Raungengi krón­unnar er lágt í sögulegu samhengi, viðskiptakjörin hafa farið batnandi og uppsveifla ríkir í viðskiptalöndum í Evrópu og Ameríku. Fyrirtæki í útflutnings- og samkeppnisgreinum búa því þegar á heildina er litið við hagstætt samkeppnisumhverfi, enda þótt hækkun raungengis undanfarin ár hafi þrengt nokkuð að þeim.
    
Mynd 12. Raungengi krónunnar.
Vísitölur 1990=100.

---

Hér er myndað efni sem sést ekki í vefútgáfu

---

Heimild: Seðlabanki Íslands.

    Raungengi krónunnar miðað við hlutfallslegt verðlag náði lágmarki árið 1994 og stóð síðan því sem næst í stað þar til á síðasta ári að það fór að mjakast upp á við. Framhald hefur orðið á þeirri þróun á þessu ári og er gert ráð fyrir að raungengið hækki um 3% frá ársbyrjun til ársloka og um 2,4% milli ára. Á mælikvarða hlutfallslegs launakostnaðar hefur raungeng­ið þróast með svipuðum hætti, en hækkunin að undanförnu er þó meiri, þar sem launakostn­aður hér á landi hefur hækkað töluvert umfram það sem gerst hefur í samkeppnislöndunum síðastliðin tvö ár.
    Rétt er að undirstrika mikilvægi raungengisins sem mælikvarða á stöðu efnahagsmála á hverjum tíma. Fyrir hagkerfi sem er jafnháð utanríkisviðskiptum og það íslenska skiptir kaupmáttur gjaldeyrisins á erlendum mörkuðum gífurlega miklu. Í hækkun raungengis felst að verðlag innfluttrar vöru og þjónustu lækkar hlutfallslega miðað við verðlag innan lands og leiðir því, að öðru óbreyttu, til vaxandi innflutningseftirspurnar. Á sama hátt dregur hækkun raungengisins úr tekjum útflutningsfyrirtækja í íslenskum krónum, sem að öðru óbreyttu leiðir til lakari afkomu.
    Á meðan gengi krónunnar laut beinni stjórn yfirvalda án tengsla við innlendan gjaldeyris­markað var það ákveðið með tilliti til afkomu útflutningsfyrirtækja eða viðskiptajafnaðarins og þessar tvær stærðir mörkuðu raungenginu viðmiðunarmörk. Eftir að fjármagnsmarkaður­inn opnaðist og gengi krónunnar fór að ráðast af framboði og eftirspurn á gjaldeyrismarkaði er annað uppi á teningnum. Gengi krónunnar er ekki lengur efnahagsleg stýristærð með sama hætti og áður heldur ræðst það fyrst og fremst af aðstæðum á fjármagnsmarkaði, væntingum fyrirtækja og einstaklinga og aðgerðum Seðlabankans. Aðhaldssöm stefna Seðlabankans í peningamálum hefur komið fram í umtalsverðum mun á vöxtum hér á landi og í helstu við­skiptalöndum og hækkun á gengi krónunnar.
    Annar mikilvægur þáttur sem mótar skilyrði utanríkisviðskiptanna er þróun viðskipta­kjaranna. Viðskiptakjörin mæla hlutfallslega verðþróun útflutnings og innflutnings og ná því bæði til markaðsverðs í viðskiptalöndunum og innbyrðis þróunar gengis einstakra gjaldmiðla sem tengjast utanríkisviðskiptunum.
    Þegar á heildina er litið hafa viðskiptakjörin breyst mjög til hins betra það sem af er ári. Á fyrstu sjö mánuðum þessa árs hækkaði verð almenns útflutnings, mælt í íslenskum krónum, um 8% og á sama tíma lækkaði verð almenns innflutnings um 1,5%. Viðskiptakjör þjóðar­búsins hafa því batnað um 9¹/ ₂% á þessu tímabili. Að baki þessari hagstæðu þróun liggja tvær meginskýringar. Annars vegar hefur verðlag sjávarafurða hækkað á erlendum mörkuðum og hins vegar hefur olíuverð lækkað á heimsmarkaði.
    Frá miðju ári í fyrra hefur verð á sjávarafurðum hækkað jafnt og þétt. Í ágúst sl. var verðið 17,3% hærra en það var í júlí 1997 mælt í SDR en 13,9% hærra mælt í íslenskum krónum. Þessar verðhækkanir ná til flestra sjávarafurða, þó í mismiklum mæli. Á fyrstu átta mánuðum þessa árs var verð á sjávarafurðum 11,5% hærra en það var á sömu mánuðum ársins 1997, verð á landfrystum botnfiskafurðum var 7,9% hærra, verð á sjófrystum botnfiskafurðum var 2,6% hærra, verð á saltfiski var 6,7% hærra, verð á pillaðri rækju var 10,5% hærra, verð á skelrækju 3,9% hærra, verð á mjöli og lýsi var 29% hærra og verð á hörpudiski var 38% hærra.
    Ástæður þessara verðhækkana eru að eftirspurn hefur aukist og framboð minnkað. Mark­aðir í Vestur-Evrópu hafa leitt þessar miklu hækkanir, en aðrir markaðir hafa fylgt á eftir. Verð á Asíumarkaði hefur hins vegar verið tiltölulega óhagstætt. Því veldur gengislækkun japanska jensins og fleiri mynta í Asíu, en ekki eru líkur á að efnahagskreppan leiði til um­talsverðrar minnkunar fiskneyslu í þessum heimshluta.
    Verð á rækju hefur verið nokkuð stöðugt undanfarna mánuði. Sama má segja um verð á mjöli og lýsi, en verð á þessum afurðum er mjög hátt vegna aukinnar eftirspurnar frá fisk­eldisfyrirtækjum og vegna minna framboðs frá Suður-Ameríku þar sem veiðar eru í lágmarki vegna heitsjávarstraumsins sem kenndur er við El Niñjo. Ekki er ljóst hvenær vistkerfi hafs­ins undan vesturströnd Suður-Ameríku kemst í samt lag aftur en venjulega hefur það tekið um tvö ár.
    Verð á botnfiskafurðum hefur hækkað mikið undanfarna mánuði og er enn að hækka. Þrátt fyrir þessar hækkanir var raunverð botnfisks m.v. neysluvöruverðlag í helstu iðnríkjunum 8,7% lægra í ágúst en það var að meðaltali á árinu 1992 og 15,5% lægra en það var að meðaltali á metárinu 1991. Slæmar horfur varðandi afla í Barentshafi valda því að líklegt er að framboð á þorski muni minnka á næstunni. Erfitt er að spá um framboð á öðrum teg­undum botnfisks. Ólíklegt er að framboð á veiddum fiski aukist, en líklegt er að framboð á eldisfiski muni aukast, þótt óvíst sé hversu mikil sú aukning verður. Mikil óvissa er varðandi eftirspurnina vegna óvissu um framhald efnahagskreppunnar í Austur-Asíu og í Rússlandi og möguleg áhrif hennar á efnahagslíf Vesturlanda. Ef Japan er undanskilið þá er vægi þess­ara markaða í útflutningi sjávarafurða frá Íslandi frekar lítið. Hins vegar gætu þessir mark­aðir haft veruleg óbein áhrif á útflutning íslenskra sjávarafurða ef minni fiskneyslu fylgir aukning framboðs á mikilvægum mörkuðum Íslendinga í Vestur-Evrópu og Norður-Ameríku. Enn eru þó engar vísbendingar um að slíkt muni eiga sér stað.
    Þjóðhagsstofnun spáir því að verð á sjávarafurðum verði 8,8% hærra á þessu ári en það var á árinu 1997 og að verðið hækki í takt við almennt verðlag í helstu viðskiptalöndunum á næsta ári.

Mynd 13. Verðlag sjávarafurða í SDR 1990–98.
Vísitala 1990=100.