velferðartækni.
Virðulegi forseti. Ég flyt hér tillögu til þingsályktunar um velferðartækni. Fyrsti flutningsmaður er hv. þm. Silja Dögg Gunnarsdóttir og með henni á tillögunni eru hv. þm. Albertína Friðbjörg Elíasdóttir, Björn Leví Gunnarsson, Bryndís Haraldsdóttir, Guðjón S. Brjánsson, Guðmundur Ingi Kristinsson, Halla Signý Kristjánsdóttir, Helgi Hrafn Gunnarsson, Oddný G. Harðardóttir, Ólafur Þór Gunnarsson og Vilhjálmur Árnason.
Tillagan hljóðar svo:
„Alþingi ályktar að fela heilbrigðisráðherra að skipa starfshóp sem meti með hvaða hætti velferðartækni nýtist í þjónustu við eldra fólk og fólk með fatlanir. Hópurinn leggi áherslu á að skoða hvernig aðferðir, t.d. í fjarþjónustu, geti nýst hér á landi með hliðsjón af reynslu annarra Norðurlanda. Hópurinn skili áliti sem nýtist við gerð heilbrigðisstefnu sem nú er unnin í ráðuneytinu. Ráðherra kynni Alþingi niðurstöður starfshópsins eigi síðar en í september 2019.“
Þá ætla ég að fylgja þessu eftir með greinargerðinni. Hugtakið velferðartækni er tiltölulega nýtt á Íslandi en það nær yfir fjölmargar tæknitengdar lausnir í þágu notenda sem eru til þess fallnar að viðhalda eða auka færni, samfélagsþátttöku og lífsgæði. Hugtakið er einkum notað á Norðurlöndunum en þau hafa unnið markvisst að því að kanna hvernig nýta megi nútímatækni til að þróa velferðarþjónustu. Velferðartækni er eitt af áherslumálunum í norrænu samstarfi og var nefnt sérstaklega í formennskuáætlun Noregs í Norðurlandaráði fyrir árið 2018. Í stjórnarsáttmála ríkisstjórnarinnar er áhersla lögð á nýsköpun í heilbrigðismálum með því að nýta nýjustu tækni á því sviði og að styrkja þjónustu fyrir aldraða, þ.e. heimahjúkrun, dagþjálfun og endurhæfingu.
Þá er það stefna stjórnvalda. Í september 2015 skipaði heilbrigðisráðherra verkefnisstjórn til að greina núverandi stöðu heilbrigðishluta þjónustu við aldraða og setja fram tillögur að mótun nýrrar stefnu í þjónustu við aldraða. Verkefnisstjórnin skilaði tillögum til heilbrigðisráðherra í mars 2016 og í september kom út skýrsla starfshópsins sem nefnist Mótun stefnu í þjónustu við aldraða til næstu ára. Tillögur samstarfsnefndar um málefni aldraðra til félags- og húsnæðismálaráðherra (2016). Á bls. 6 segir að rannsóknir sýni að flestir aldraðir vilji búa á eigin heimili eins lengi og mögulegt er. Mikilvægt sé að réttur til sjálfstæðrar búsetu sé virtur, þrátt fyrir þverrandi heilsu einstaklingsins og að sérstök áhersla verði lögð á að aldraðir fái viðeigandi stuðning og einstaklingsmiðaða þjónustu til að geta búið sem lengst á eigin heimili við öryggi.
Í skýrslunni kemur fram að tæknilausnir verði sífellt mikilvægari til að ná fram aukinni hagræðingu í opinberum rekstri. Þá kemur fram að félags- og húsnæðismálaráðherra hafi „markað stefnu í nýsköpun og tækni á sviði velferðarþjónustu. Nýting ýmiss konar tæknilausna og nýsköpunar við framkvæmd þjónustunnar, meðal annars til að viðhalda og auka færni aldraðra, getur aukið líkur á því að þeir geti búið lengur heima og þurfi síður að dvelja á hjúkrunarheimilum. Áskoranir framtíðarinnar í þjónustu við aldraða munu ekki bara felast í því að bregðast við og veita meiri þjónustu til þess að koma til móts við óskir og væntingar. Áskoranirnar munu felast í því að kveikja hugmyndir sem stuðla að nýsköpun innan þjónustunnar. Þetta kallar á að þjónustan verði einstaklingsbundin og að margra kosta verði völ þannig að hægt verði að laga þjónustuna að þörfum hvers og eins. Snjalllausnir munu bæta nýju lagi af getu inn í þjónustuna sem hjálpar til við að takast á við hinar nýju áskoranir.“
Í skýrslunni frá 2016 er vitnað í aðra skýrslu sem unnin var í ráðuneytinu og gefin út árið 2015 sem ber yfirskriftina Stefna í nýsköpun og tækni á sviði velferðarþjónustu. Í henni er rík áhersla lögð á nýsköpun og tækni í velferðarþjónustu. Þar segir m.a. að „horfast þarf í augu við að velferðartækni er ein vænlegasta leiðin til að takast á við þær breytingar sem velferðarkerfið stendur frammi fyrir og því þarf að tryggja að mótuð sé sýn til lengri tíma og fjárframlög tryggð.“
Hér er einnig fjallað um fjarþjónustu og rafræna heimaþjónustu. Samkvæmt mannfjöldaspá Hagstofu Íslands 2017 verða yfir 20% landsmanna eldri en 65 ára árið 2039 og yfir 25% árið 2057. Frá árinu 2047 verða þeir sem eru eldri en 65 ára í fyrsta sinn fjölmennari en þeir sem eru undir tvítugu. Þessi þróun setur ríki og sveitarfélögum þrengri fjárhagslegar skorður við úrlausn verkefna á sviði heilbrigðis- og velferðarmála.
Velferðartækni getur stuðlað að margvíslegum jákvæðum áhrifum, svo sem auknu öryggi, aukinni þátttöku og meira sjálfstæði hjá einstaklingum með skerta hæfni og aðstandendum þeirra. Velferðartækni getur fyrirbyggt eða verið viðbót við þá stuðningsþörf sem veitt er. Einnig getur hún aukið skilvirkni í þjónustunni og auðveldað samskipti milli notenda, aðstandenda og starfsfólks. Síðast en ekki síst getur velferðartækni aukið félagslega virkni fólks og dregið úr einmanaleika þótt hún komi að sjálfsögðu aldrei í staðinn fyrir mannleg samskipti, svona „live“, eins og maður getur sagt, eða augliti til auglitis.
Einmanaleiki er samfélagslegt og einstaklingsbundið vandamál. Það er staðreynd að aldraðir eiga á hættu á að einangrast félagslega, sérstaklega þeir sem glíma við krónískan sjúkdóm eða hafa misst maka. Í doktorsritgerð Braga Skúlasonar Samtal um dauða og sorg: Íslenskir karlar og ekklar frá 2014 kemur fram að vísbendingar séu um að staða karla sem misst hafa maka sé á mörgum sviðum verri en staða kvenna sem misst hafa maka. Félagsleg aðstoð skiptir sköpum fyrir þessa einstaklinga. Samkvæmt könnunum hefur einmanaleiki aukist árlega og er mun meiri í þéttbýli. Nú er talið að um 18% telji sig einmana. Í könnun sem gerð var í lok árs 2016, Greining á högum og líðan aldraðra, og unnin var af Félagsvísindastofnun Háskóla Íslands fyrir velferðarsvið Reykjavíkurborgar, velferðarráðuneytið og Landssamband eldri borgara, kom fram að um tveir af hverjum þremur eldri borgurum eru aldrei einmana. Hópurinn sem upplifir einmanaleika hefur þó stækkað frá árinu 2007 þegar fyrsta könnunin var gerð og árið 2012 reyndust 13% eldri borgara stundum eða oft einmana. Þá kom einnig fram að mun fleiri upplifa einmanaleika stundum eða oft í hópi þeirra sem eru ógiftir eða ekkjur/ekklar, búa einir, eru tekjulitlir eða búa við slæma heilsu.
Norðurlöndin og Bretland hafa sett af stað átaksverkefni til að sporna gegn einmanaleika. Fullyrt er að 9 milljónir Breta séu oft eða alltaf einmana og í danskri rannsókn kemur fram að um 24% þeirra sem eru 65 ára og eldri upplifi sig stundum eða oft einmana.
Ef við lítum til Norðurlanda og fleiri nágrannalanda hafa þau þróað ýmis verkefni tengd velferðartækni og við horfum til þeirra í þessari þingsályktunartillögu. Við höfum dæmi frá Álandseyjum um tilraunaverkefni sem var sett þar af stað og því lauk í desember 2015. Landsstjórn Álandseyja setti sér það markmið að 90% af öllum 75 ára einstaklingum gætu búið á eigin heimili árið 2020. Markmiðið var að innleiða fjarþjónustu hjá minnst tíu sveitarfélögum á Álandseyjum og að minnst fimmtíu aldraðir myndu nýta sér fjarþjónustu. Flest sveitarfélög þar hafa þetta markmið í áætlunum sínum á sviði öldrunarþjónustu. Öllum sveitarfélögum Álandseyja var boðin þátttaka í verkefninu. Á árinu 2013 skráðu átta sveitarfélög sig til þátttöku og sex bættust við árið eftir. Þeir sem vildu nýta sér fjarþjónustu fengu leiðbeiningar um hvernig nota mætti tæknina og notandavænum snertiskjá var komið fyrir á heimili notandans. Valin var skjástærð sem hæfði notandanum.
Við getum sagt líka að við horfum til þeirra tæknibreytinga og þróunar sem verða í framtíðinni og þeir sem verða komnir á þennan aldur, ég tala nú ekki um eftir 2040 eða 2050 eru einstaklingar sem þekkja vel og eru fljótir að tileinka sér þessa tækni. Það getur skipt máli.
Þegar kemur að fyrirmyndum að fjarþjónustu eru til tvær raunhæfar leiðir til að samhæfa þjónustuna. Annars vegar er gengið út frá því að hvert sveitarfélag sjái alfarið um sína eigin þjónustu. Hins vegar kaupa þau sveitarfélög sem taka þátt í verkefninu þjónustuna frá utanaðkomandi aðila. Í verkefninu á Álandseyjum fólst stuðningsþjónustan í þrennu; daglegum athöfnum, fjarþjónustu og félagslegri samveru. Á meðan á verkefninu stóð sýndi það sig að daglegar athafnir og félagsleg samvera var sú þjónusta sem sveitarfélögin nýttu best og mest. Verkefnisstjórar nálguðust verkefnið heildrænt og gátu veitt stuðning til notenda og sveitarfélaga. Þarfir sveitarfélaganna eru náttúrlega mismunandi og fólkið líka. Sum sveitarfélög hafa þörf fyrir að geta boðið upp á alla hluta þjónustunnar á meðan önnur sveitarfélög þurfa að geta boðið upp á hluta af henni. Þörfin verður alltaf háð aðstæðum borgaranna sem njóta þjónustunnar.
Niðurstaða skýrslunnar er sú að reynsla verkefnisins á Álandseyjum sýnir að fjarþjónusta getur haft jákvæða þætti í för með sér; lækkun útgjalda, aukin afköst meðal starfsfólks og tímasparnað vegna ferða þannig að starfsfólk hefur meiri tíma fyrir þá sem þurfa meiri aðstoð. Þetta á nú einmitt við hér á landi á öllum stöðum, bæði getur þjónustuumhverfið verið stórt, t.d. bara í Reykjavík, og um langan veg að fara og tímafrekt að fara á milli, sérstaklega eins og umferðin er hér, og við erum líka að tala um víðfeðm sveitarfélög úti um landið þar sem getur verið jafnvel klukkustunda keyrsla á milli þjónustuþega. Þetta hefur verið reynt á Norðurlöndum og tekist þar og við horfum til þess að þetta gæti átt erindi hingað heim.
Flutningsmenn þessarar tillögu telja brýnt að ríki og sveitarfélög vinni saman að því að innleiða fjartækni í velferðarþjónustu og bæta með því heilsu og líðan eldra fólks og fólki með fötlun um land allt. Fjarþjónusta gerir fólki t.d. kleift að búa lengur á heimilum sínum sem er ósk flestra og sparar um leið hinu opinbera umtalsverða fjármuni við rekstur heilbrigðisstofnana og hjúkrunarheimila. Einmanaleiki og einangrun er heilsuspillandi. Það er því ekki síður mikilvægt að rjúfa félagslega einangrun fólks og nýta fjartækni til þess. Bætt heimaþjónusta og regluleg félagsleg samskipti hafa verulega jákvæð áhrif á heilsu fólks sem eykur hamingju og lífsgæði.
Lagt er til að heilbrigðisráðherra skipi starfshóp sem skili áliti sem nýtist við gerð heilbrigðisstefnunnar. Hópurinn leggi áherslu á að skoða hvernig aðferðir nýtist best hér á landi með hliðsjón af reynslu annarra Norðurlanda.
Virðulegur forseti. Nú hefur hæstv. heilbrigðisráðherra lagt fram heilbrigðisstefnu sem nær til ársins 2030. Í henni má finna áherslur sem snúa að því að nýta tækniframfarir til að ná til þjónustuþega heilbrigðiskerfisins með t.d. fjarlækningum og auka tækifæri með fjarþjónustu og jafna tækifæri allra landsmanna. Það er mikilvægt að afgreiðsla þessa máls verði samhliða heilbrigðisstefnunni því að í þessari þingsályktunartillögu má finna sama tóninn og þar er sleginn.
Þingsályktunartillagan gengur nú til velferðarnefndar og það er náttúrlega hennar að vinna úr henni. Það er vonandi gott að fá hana inn samhliða heilbrigðisstefnunni þannig að við getum tvinnað þetta saman og jafnvel styrkir þetta hvort annað. Auðvitað kemur þessi tækni aldrei í staðinn fyrir mannleg samskipti augliti til auglitis en þetta er vissulega leið til að reyna að rjúfa þann múr sem margir búa við sem búa einir eða eiga ekki kost á þeim samskiptum sem við búum alla jafna við.
