almannatryggingar.

Virðulegur forseti. Flokkur fólksins leggur fram frumvarp til laga um breytingu á lögum um almannatryggingar, með síðari breytingum (upplýsingaskylda og eftirlitsheimildir). Auk mín sem flutningsmanns er Inga Sæland á frumvarpinu.

Frumvarpið felur í sér í 1. gr. að 2. mgr. 39. gr. laganna falli brott og 2. gr. er um að 2. og 3. mgr. 40. gr. laganna falli brott. Í 3. gr. segir: „Í stað orðanna „umsækjanda, greiðsluþega eða maka hans“ í 1. málslið 41. gr. laganna kemur: „umsækjanda eða greiðsluþega.“

Frumvarpið var lagt fram á 149. löggjafarþingi (789. mál) og er nú lagt fram að nýju óbreytt. Það var aldrei mælt fyrir því á þeim tíma. Með frumvarpinu er lagt til að tilteknar eftirlitsheimildir í lögum um almannatryggingar, nr. 100/2007, verði felldar brott. Nánar tiltekið ákvæði sem heimila Tryggingastofnun ríkisins að afla upplýsinga um tekjur maka umsækjanda eða greiðsluþega samkvæmt lögunum, eða skylda maka til að taka þátt í meðferð máls. Þá verði umsækjandi eða greiðsluþegi ekki látinn bera hallann vegna skorts á nauðsynlegum upplýsingum sem rekja má til maka hans.

Það er mat flutningsmanna frumvarpsins að núgildandi ákvæði laganna um upplýsingaskyldu og eftirlitsheimildir gangi of langt í skerðingu á friðhelgi einkalífs umsækjenda og greiðsluþega og rétti til aðstoðar vegna sjúkleika, örorku, elli, atvinnuleysis, örbirgðar og sambærilegra atvika, samanber ákvæði 76. gr. stjórnarskrár lýðveldisins Íslands, nr. 33/1944. Þá er sú meginregla ákveðin í a-lið 3. gr. samnings Sameinuðu þjóðanna um réttindi fatlaðs fólks að virðing skuli borin fyrir meðfæddri göfgi og sjálfræði einstaklinga, þar með talið frelsi til að taka eigin ákvarðanir, og sjálfstæði þeirra. Er það mat flutningsmanna að ákvæði núgildandi laga um almannatryggingar séu íþyngjandi og leggi of ríkar kvaðir á einstakling, sem nýtur réttinda samkvæmt samningnum, að afla upplýsinga hjá maka sínum og íþyngi einstaklingum sem bera þurfi hallann af vanrækslu maka á því að sinna upplýsingaskyldu sinni. Lögin heimila þannig frestun á ákvörðun og greiðslu bóta vegna atriða sem ekki verða rakin til umsækjanda eða greiðsluþega sjálfs.

Þegar þessi lög voru sett upphaflega, 2014, var eiginlega verið að brjóta mannréttindi á örorkuþegum sem voru að sækja um örorkubætur. Einn flokkur baðst afsökunar á því að hafa samþykkt þessi lög, sem voru samþykkt með öllum greiddum atkvæðum. Það voru Píratar. Lögin fela í sér að ef maki þess sem sækir um örorkulífeyri upplýsir ekki allt um sín mál, ef hann neitar á einhvern hátt að gefa upp upplýsingar um einkamál, er hægt að svipta örorkulífeyrisþegann sem sækir um, hinn makann, réttindum sínum að fá örorku metna. Það er með ólíkindum að svona lög hafi yfir höfuð verið samþykkt á Alþingi á sínum tíma.

Hitt sem er enn þá furðulegra er að þessi lagaákvæði skuli enn þá vera í gildi því að þau, og ég er alveg sannfærður um það, brjóta ekki bara á mannréttindum viðkomandi heldur eru þau líka brot á persónuverndarlögum sem er búið að samþykkja, nýjum persónuverndarlögum, og geta aldrei staðist þá skoðun.

Ef við horfum á hvernig þessi lög voru sett á sínum tíma þá er í 39. gr. þeirra sagt að ákvæði 1. mgr., um upplýsingaskyldu umsækjenda og greiðsluþega, eigi einnig við um maka umsækjanda eða greiðsluþega eftir því sem við getur átt. Þarna er í sjálfu sér eiginlega farið aftur í tímann og verið að tekjutengja maka við örorkulífeyrisþega sem var í raun búið að afnema og var ljótur blettur á okkar kerfi á sínum tíma og gerði að verkum að ef annar aðilinn var vinnandi og hinn á örorku var sá síðarnefndi kominn á framfærslu viðkomandi. Því hærri tekjur sem vinnandi makinn hafði, því minni tekjur fékk örorkulífeyrisþeginn.

Í 40. gr. viljum við að falli brott 2. og 3. málsgrein þar sem segir:

„Þegar um hjón er að ræða er Tryggingastofnun heimilt að afla upplýsinga um tekjur maka og greiðslur til hans hjá framangreindum aðilum ef þær gætu haft áhrif á fjárhæð bóta. Sama gildir um tekjur sambúðarfólks sem uppfyllir skilyrði fyrir samsköttun skv. 3. mgr. 62. gr. laga um tekjuskatt.

Telji umsækjandi, greiðsluþegi eða maki upplýsingar frá þessum aðilum ekki réttar skal hann leggja fram gögn því til staðfestingar. Tryggingastofnun ríkisins ber að upplýsa viðkomandi aðila um fyrirhugaða upplýsingaöflun …“

Í 41. gr. segir um skort á upplýsingum:

„Ef ekki reynist unnt að taka ákvörðun um bótarétt, fjárhæð og greiðslu bóta og endurskoðun þeirra vegna skorts á nauðsynlegum upplýsingum sem rekja má til umsækjanda, greiðsluþega eða maka hans“ — það viljum við að fari út, maki hans — „er Tryggingastofnun heimilt að fresta ákvörðun og greiðslu bóta þar til úr því er bætt. Tryggingastofnun skal tafarlaust gera viðkomandi viðvart ef til frestunar kemur, skora á hann að veita nauðsynlegar upplýsingar og gera honum grein fyrir afleiðingum þess ef áskorun um að veita upplýsingar er ekki sinnt.“

Það er með ólíkindum að það skuli vera sett í hendur þess aðila sem sækir um örorkubætur að maki komi og gefi upplýsingar um allt sem varðar meðferð málsins. Við vitum að það gæti þess vegna verið skilnaður í gangi — og hvað þá? Hvernig í ósköpunum á í því tilfelli að þvinga maka og skerða réttindi þess sem sækir um örorku? Þetta er eiginlega bara sorglegt og ég vona svo heitt og innilega að þetta mál komist alla leið og þessi ákvæði verði tekin út eins og lagt er til í frumvarpinu.

Þegar þetta mál um almannatryggingalögin var lagt fram á sínum tíma og var hjá velferðarnefnd komu 15 umsagnir um það. Öryrkjabandalagið, Mannréttindaskrifstofa Íslands og Persónuvernd gerðu ýmsar athugasemdir við málið þegar það var í farvegi. Við vitum að almannatryggingalögin eru, má segja, bútasaumaður óskapnaður og ef vel ætti að vera þyrfti að pakka þeim saman og semja hreinlega ný lög til að reyna að taka út allar þær gildrur og allar þær furðulegu skerðingar sem er búið að setja inn í þau. Við vorum að takast á um það að það skuli vera hægt með þessum lögum að skerða bætur keðjuverkandi og svo mikið að fólk sem fær kannski 100.000–200.000 kr. bætur þarf að borga ekki bara það sem það fær greitt heldur meira, það tapar á því að hafa ekki vitað að það hefði verið miklu auðveldara fyrir viðkomandi að neita að taka við ákveðnum bótum. Það hlýtur að vera eitthvað mjög mikið og alvarlegt að kerfi sem er byggt þannig upp að það geti refsað fólki fyrir að leita réttar síns og leita eftir því að fá eitthvað í hendur sem löggjafinn hefur bent á að eigi að bæta líf þess og gera því lífið betra. En þegar viðkomandi tekur við því þá er það þveröfugt. Það veldur fjárhagslegum skaða.

Þegar þessi lög voru sett á sínum tíma voru svik bótaþega eitt af því sem var notað sem rökstuðningur með þeim, svik þeirra sem voru á bótum. Þar af leiðandi voru þeir spyrtir saman við maka og alls konar svik og tölurnar um svikaupphæðir voru skuggalegar sem komu þar fram. Síðan kom í ljós að þær voru byggðar á kolröngum upplýsingum, yfirfærðum ranglega yfir á íslenska örorkulífeyrisþega, og þegar upp var staðið voru einu svikin sem fundust þau sem komu eiginlega örorkulífeyrisþegum ekkert við.

Ég segi eins og er að það er þjóðþrifamál að taka út svona óskapnað í lögum þar sem er verið að brjóta á réttindum fólks, mannréttindum og persónuverndarréttindum. Okkur ber skylda til að sjá til þess að í lögum sé ekki neitt sem getur valdið fólki tjóni og tekið af því réttindi, persónuverndarréttindi eða mannréttindi. Meðan þessi heimild stendur í lögunum til að taka maka viðkomandi með er í lögunum heimild til þess að brjóta á persónuverndarréttindum og mannréttindum. Þess vegna vona ég að þetta mál fái góða meðferð hjá velferðarnefnd og fari í gegnum þingið. Þetta er bara eitt af mörgu sem þarf að laga í almannatryggingalögunum og eitt skref í átt að því að bæta lögin og alls ekki það síðasta.