sjúkratryggingar.

Frú forseti. Ég mæli fyrir frumvarpi um breytingu á lögum um sjúkratryggingar, nr. 112/2008, með síðari breytingum, um aukið aðgengi að sálfræðimeðferð. Ég vil byrja á að þakka fyrir þann breiða stuðning sem þetta góða mál hefur hlotið á þinginu en samtals standa 24 þingmenn úr öllum flokkum að málinu, þ.e. meira en þriðjungur þingsins ber hér fram mál um að sjúkratryggingar taki til sálfræðimeðferðar og því ber að fagna.

Meginmarkmiðið með frumvarpi þessu er að almenn sálfræðiþjónusta falli undir greiðsluþátttökukerfi Sjúkratrygginga Íslands og verði þannig veitt á sömu forsendum og önnur heilbrigðisþjónusta. Sálfræðiþjónusta er nú undanskilin almennri greiðsluþátttöku Sjúkratrygginga. Vaxandi fjöldi fólks greinist með geðraskanir eða önnur andleg veikindi en aðgengi að úrræðum og þjónustu fyrir þennan hóp er takmarkað og kostnaðurinn oft töluverður, eins og við þekkjum mýmörg dæmi um. Mikilvægt er að tryggja að þeir sem eru með virk einkenni fái lausn á vanda sínum sem fyrst til að koma í veg fyrir vítahring lyfja, þunglyndis og óvirkni. Slíkt getur haft alvarlegar afleiðingar, bæði fyrir þá sem þurfa á hjálp að halda, fjölskyldur þeirra og samfélagið allt. Frumvarpinu er því ætlað að tryggja bætt aðgengi einstaklinga að sálfræðiþjónustu. Aðgengi að sálfræðiþjónustu er lykilatriði þegar kemur að því að greina kvilla snemma og tryggja nauðsynlega meðferð eftir að greining liggur fyrir. Samkvæmt klínískum leiðbeiningum landlæknis á gagnreynd sálfræðimeðferð, sem er sú meðferð sem hefur í rannsóknum sýnt mestan árangur, að vera fyrsti meðferðarkostur við kvíða, þunglyndi og öðrum sálrænum kvillum. Reyndin er því miður önnur í dag og allt of oft er gripið í lyfjagjöf sem fyrsta valkost. Sálfræðimeðferð í stað lyfjagjafar gerir það að verkum að ráðist er að rótum vandans og getur komið í veg fyrir eða dregið verulega úr lyfjagjöf. Þrátt fyrir það er slík meðferð oftast ekki raunhæfur kostur nema fyrir hluta almennings þar sem framboð er of takmarkað innan heilsugæslunnar, með tilheyrandi biðlistum og töfum á nauðsynlegri meðferð. Þar spilar einnig inn í að ekki er heimild til samninga samkvæmt gildandi lögum um að sjúkratryggingar taki til nauðsynlegrar sálfræðimeðferðar. Ólíkt annarri heilbrigðisþjónustu er því sálfræðiþjónusta fyrst og fremst í boði á starfsstofum sjálfstætt starfandi sálfræðinga, án opinbers stuðnings við þá sem þurfa á þjónustunni að halda. Þetta viljum við laga.

Algengi sjálfsvíga og geðrænna veikinda er alvarlegt vandamál. Orsakir eru margar og mismunandi, en ljóst er að bregðast verður við þessum vanda. Forvarnir í heilbrigðismálum skipta þar miklu máli, og á það jafnt við um líkamlega sjúkdóma sem andlega. Lykilatriði er að greiða aðgengi fólks að fyrirbyggjandi úrræðum og auka möguleika á því að takast strax á við sjúkdóma eins og þunglyndi og kvíða sem virðist vera að aukast meðal ungs fólks. Slíkt myndi án efa hafa jákvæð þjóðhagsleg áhrif til lengri tíma. Koma þarf til móts við ósýnilega sjúkdóma líkt og komið er til móts við þá sem sýnilegir eru. Þannig má auka lífsgæði fólks. Enginn á að neita sér um þjónustu vegna kostnaðar eða skorts á aðgengi, en samkvæmt upplýsingum Hagstofu telja um 33% fólks sig ekki hafa efni á geðheilbrigðisþjónustu. Þetta á sérstaklega við um ungt og tekjulágt fólk. Algengast þykir að einstaklingur þurfi á bilinu 10–15 meðferðartíma hjá sálfræðingi til að ná bata. Algengasta verð á sálfræðitíma í dag er 14.000–18.000 kr. Bein útgjöld vegna slíkrar meðferðar eru því talin í hundruðum þúsunda króna sem ekki er á færi hvers sem er að reiða af hendi.

Virðulegur forseti. Ég tel að mikilvægasta verkefnið okkar sé að setja unga fólkið okkar í forgang og horfast í augu við þann raunveruleika sem blasir við okkur á Íslandi í dag. Á dögunum komu fram í fréttum niðurstöður rannsóknar sem gerð var í 44 Evrópulöndum á líðan unglinga en þar kom fram að íslenskir unglingar hafa aldrei mælst daprari og að þróunin á líðan hérlendis sé slæm. Þar kom fram að 39% nemenda í 10. bekk fundu fyrir depurð vikulega eða oftar. Hér eru augljósar vísbendingar sem við berum ábyrgð á að bregðast við. Eftir 18 ára aldur hafa einstaklingar ekki sama rétt til niðurgreiðslna og þeir nutu áður og meðan á námi stendur hefur fólk ekki sama aðgang að styrkjum, t.d. styrkjum stéttarfélaga, til að sækja sálfræðiþjónustu og jafnaldrar þeirra á vinnumarkaði. Aldurshópurinn 18–25 ára er sá aldurshópur sem er í hvað mestri hættu þegar kemur að andlegum veikindum en í raun í hvað snúnustu aðstöðunni. Samkvæmt evrópskri heilsufarsrannsókn frá árinu 2015 mældust fleiri ungar konur á þeim aldri með þunglyndiseinkenni á Íslandi en í nokkru öðru Evrópuríki, en hérlendis mælist um fimmta hver kona á þeim aldri með þunglyndiseinkenni. Þá eru sjálfsvíg algengasta dánarorsök íslenskra karlmanna á aldrinum 18–25 ára, en árlega deyja um sex menn á þeim aldri af þeim völdum. Yfir heildina litið taka 11–13 af hverjum 100 þúsund líf sitt á hverju ári sé litið til nýjustu talna um sjálfsvígstíðni á Íslandi. Yfirlæknir geðsviðs Landspítalans sér ekki fram á að sú tíðni lækki á næstunni. Við erum að tala um 11–13 af hverjum 100 þúsundum sem geta tekið líf sitt á hverju ári samkvæmt þessum nýjustu tölum. Um helmingur íslenskra ungmenna á aldrinum 16–25 ára hefur hugsað um að enda líf sitt og af þeim hefur einn af hverjum tíu gert eitthvað til að skaða sig. Þá gefa niðurstöður nýrrar skýrslu embættis landlæknis, um sjálfsvígshugsanir og sjálfsvígstilraunir meðal íslenskra ungmenna, til kynna sláandi staðreynd, en samkvæmt henni sögðust 350 drengir og 613 stúlkur árið 2016 hafa gert tilraun til sjálfsvígs einhvern tímann á ævinni — eða um 9% ungmenna á Íslandi.

Mikilvægt er að auka aðgengi að geðheilbrigðisþjónustu fyrir alla en jafnframt þurfa að liggja fyrir raunhæf úrræði til að koma sérstaklega til móts við þá hópa samfélagsins sem eru í hvað mestum áhættuvanda, líkt og ungt fólk eða félagslega bágstatt fólk. Þetta eru þeir hópar sem ég vil sérstaklega draga hér fram. Ég tel gríðarlega mikilvægt að þingið, löggjafarvaldið og fjárveitingavaldið, sendi þau skilaboð að við ætlum okkur að fjárfesta í geðheilbrigði. Það er góð fjárfesting. Rekja má brotthvarf íslenskra háskólanema úr háskólum að miklu leyti til slæmrar geðheilsu. Það felur í sér umtalsverðan samfélagslegan kostnað þegar ungt fólk hverfur frá námi eða dettur úr virkni. Fjármunum er sem stendur ekki forgangsraðað rétt til að bregðast við þessum vanda. Það leiðir til umfangsmeiri vandamála og kostnaðarmeiri úrræða að bregðast við þeim. Lyfjakostnaður vegna andlegra vandamála er að miklu leyti niðurgreiddur en mikill skortur hefur verið á öðrum úrræðum en lyfjameðferð við þunglyndi og kvíða. Ávísanir þunglyndislyfja hafa færst í aukana. Árið 2017 leystu 31.000 konur út þunglyndislyf og 17.000 karlar, eða um 48.000 einstaklingar. Til hliðsjónar ber að nefna að samkvæmt upplýsingum frá landlækni leystu ríflega 46.200 einstaklingar út þunglyndislyf á Íslandi árið 2016, sem var þá um 22% aukning frá árinu 2012 — 22% aukning frá 2012–2016.

Virðulegi forseti. Hér er um að ræða nokkur hundruð milljóna króna kostnað ríkisins vegna geðlyfjanotkunar á ári hverju. Á Íslandi eru rúmlega 17.000 manns á örorkubótum. Því er spáð að um 2030 verði einstaklingar á örorkubótum um 21.000 með árlegum kostnaði upp á 107 milljarða kr. Þetta er handan við hornið og við getum ekki slegið framtíðinni á frest. Stærstur hluti örorkubóta er síðan greiddur vegna geðrænna veikinda fólks eða stoðkerfisvanda. Það að fjárfesta í forvirkum aðgerðum á þessu sviði mun að öllum líkindum fela í sér langtímasparnað þegar fram í sækir. Árið 2017 höfðu 18% allra kvenna á Íslandi fengið ávísað þunglyndislyfjum og rúmlega 10% karla. Notkun Íslendinga á þunglyndislyfjum, eins og ég gat um áðan, er tvöföld; hún er mikil og hún er tvöföld á við meðaltal OECD og 24% meiri en sú OECD-þjóð sem notar næstmest og það eru Ástralir. Við erum með 24% meiri notkun en næsta þjóð sem er í sæti tvö. Af þeim 27.000 einstaklingum sem höfðu fengið ávísað svefnlyfjum árið 2003 voru 11.000 enn að fá svefnlyf á árinu 2018 þegar við vorum að vinna að gerð frumvarpsins. Í nóvember höfðu 33.000 Íslendingar fengið ávísað svefnlyfjum. Samkvæmt upplýsingum frá landlækni hafa Íslendingar notað 37% meira af svefnlyfjum en næsta Norðurlandaþjóð, sem er Svíþjóð.

Sé litið til viðbragða samfélags og stjórnvalda við geðrænum veikindum annars vegar og líkamlegum veikindum hins vegar er talsverður munur þar á. Frekari skilningur og stuðningur ríkir hvað varðar hið síðarnefnda og í garð sjúklinga. Raunar mætti segja að ekki sé hægt að tala um þetta í tvennu lagi þar sem geðræn veikindi hafi ávallt líkamlegar afleiðingar. Oftar en ekki er orsakir þeirra að miklu leyti að finna í líffræðilegum þáttum líkamans, erfða- og taugafræðilegum þáttum, nánar tiltekið. Þrátt fyrir það er töluverður munur þegar kemur að viðbrögðum og viðleitni stjórnvalda og samfélagsins. Það er mikilvægt að hvers konar samfélags- og menningarbundnir fordómar hindri ekki einstaklingana, fólk úti í samfélaginu, í að leita sér viðeigandi heilbrigðisþjónustu til að bæta geðheilbrigði sitt. Framkvæmd þeirra fyrirheita sem einkennt hafa umræðuna um geðheilbrigðismál hlýtur því að vera rökrétt framhald stjórnvalda, enda getur ekki annað staðist en að við viljum öll gera allt sem í okkar valdi stendur til að koma til móts við erfiða og raunar lífshættulega stöðu almennings, sér í lagi ungs fólks með fíknivanda og ýmsar geðraskanir.

Hvað varðar samanburð við Norðurlöndin er sálfræðikostnaður niðurgreiddur víða annars staðar. Í Noregi er sálfræðiþjónusta inni í þeirri þjónustu sem afsláttarkort gilda um, ásamt almennri læknisþjónustu o.fl. Í Danmörku getur einstaklingur valið á milli þess að vera skráður hjá heimilislækni, og þurfa þá tilvísun til sérfræðilækna, sálfræðinga og annarra meðferðaraðila, eða vera ekki skráður með heimilislækni og geta þá sjálfur leitað þangað sem hann vill, án tilvísana, og greiðir þá sjálfur hluta kostnaðar. Báðir hópar þurfa þó tilvísun frá lækni til að eiga rétt á niðurgreiðslu og þarf sálfræðingurinn að hafa samning við hið opinbera. Einstaklingar greiða 410 DKK fyrir fyrsta tímann og 342 fyrir næstu tímana og gildir tilvísunin fyrir allt að 12 tíma meðferð, 24 tíma í ákveðnum aðstæðum. Í sumum sveitarfélögum eru niðurgreiðslur hærri vegna sálfræðiþjónustu. Einstök verkefni bjóða líka ókeypis sálfræðimeðferð vegna sérhæfðra tilvika, svo sem sjálfsvígshættu, áfengisneyslu o.s.frv. Börn undir 18 ára aldri greiða almennt ekki fyrir heilbrigðisþjónustu, þar með talið sálfræðiþjónustu. Í Svíþjóð bera sýslurnar ábyrgð á heilbrigðisþjónustu og er á valdi hverrar sýslu að ákvarða greiðsluþátttöku vegna heilbrigðisþjónustu. Þak á greiðslur er ákveðið á landsvísu og er nú 1.150 SEK á 12 mánaða tímabili. Þar hefur verið gerður samningur við sjálfstætt starfandi sálfræðinga þar sem kostnaðurinn er lægri, og kostar heimsóknin þá það sama og læknisheimsókn. Í mörgum sýslum má finna sérstaka móttöku fyrir ungt fólk þar sem hægt er að fá ódýra sálfræðiaðstoð. Í Finnlandi niðurgreiðir ríkið sálfræðiþjónustu í endurhæfingarskyni fyrir fólk á aldrinum 16–67 ára í allt að 200 skipti á þremur árum sæki einstaklingur þjónustu til sálfræðinga með samninga við þá. Um það þarf að sækja samkvæmt ákveðnum reglum. Börnum og unglingum er að mestu leyti sinnt með sálfræðiþjónustu innan skólakerfisins og heilsugæslunnar.

Kostnaðarmat fyrir frumvarp þetta liggur ekki fyrir, ekki frekar en fyrir önnur þingmannamál, en ætla má að með því að fella sálfræðiþjónustu undir almannatryggingakerfið og auka þar með aðgengi fyrir almenning að geðheilbrigðisþjónustu verði unnt að spara stjórnvöldum háar upphæðir til lengri tíma. Fjárfestingar í mannauði og geðheilbrigði eru þjóðhagslega hagkvæmar og skila sér margfalt til baka eins og rannsóknir sýna. Nýverið birtist frétt um að nýgengi örorku vegna stoðkerfisvanda hafi minnkað með tilkomu niðurgreiðslu sjúkraþjálfunar frá ríkinu. Slíkt er dæmi um þann ávinning sem hlýst af því að ríkisvaldið fjárfesti í forvörnum og fyrirbyggjandi aðferðum í stað þess að afhenda plástra, af góðum vilja, til þess að setja á einstaklinga til skemmri tíma. Það hefur sýnt sig að fyrirbyggjandi aðferðir, svo sem sálfræðiþjónusta, skila árangri og auka þar með líkur á að einstaklingar nái að viðhalda heilbrigði og virkni í samfélaginu. Þetta er að mati flutningsmanna góð forgangsröðun fjármuna sem vel er hægt að rökstyðja sem þjóðhagslegan ávinning.

Virðulegi forseti. Ég leyfi mér að mæla með því í lokin að frumvarpið gangi til meðferðar hjá hæstv. velferðarnefnd og til 2. umr. Ég vonast heitt og innilega og af einlægni til þess að málið fái góðan framgang og ítarlega umfjöllun þar, þannig að við fáum tækifæri til að ræða það aftur hér við 2. umr.