minning þeirra Íslendinga sem fórust í seinni heimsstyrjöldinni.
Frú forseti. Ég mæli hér fyrir tillögu til þingsályktunar um að heiðra minningu þeirra Íslendinga sem fórust í seinni heimsstyrjöldinni. Við erum 24 þingmenn sem stöndum að þessari þingsályktunartillögu eins og kemur fram í þskj. 83. Þingsályktunin hljóðar svo:
„Alþingi ályktar að fela ríkisstjórninni að setja fram áætlun um að heiðra á varanlegan hátt minningu þeirra Íslendinga sem fórust í seinni heimsstyrjöldinni. Ríkisstjórnin hafi samráð við sérfræðinga við gerð áætlunar sem verði borin undir Alþingi í formi þingsályktunartillögu eigi síðar en í apríl 2019.“
Í greinargerð sem fylgir tillögunni kemur fram að hún hafi verið lögð fram á 145. löggjafarþingi en ekki hlotið afgreiðslu. Hún er lögð hér fram lítið breytt.
Þrátt fyrir herleysi Íslands fóru Íslendingar ekki varhluta af því mannfalli sem átök seinni heimsstyrjaldarinnar höfðu í för með sér. Siglingar voru landinu lífsnauðsyn því að flytja þurfti afurðir landsins út og birgja landið að hvers kyns nauðsynjum á stríðsárunum. Þá jókst verðmæti og mikilvægi útflutnings sjávarafurða gríðarlega. Jafnframt leiddi herseta Breta og síðar Bandaríkjamanna til þess að íslensk skip voru að einhverju leyti í þjónustu þeirra og skiptu miklu máli í baráttunni fyrir frelsi Evrópu og heimsins alls. Mikilvægi íslenska skipaflotans fólst þó ekki síst í útflutningi á afurðum landsins. Siglingar á hafsvæðinu í kringum Ísland voru því tíðar og má rekja megnið af mannfalli Íslendinga á stríðsárunum til árekstra og árása á íslenska skipaflotann þótt allnokkur íslensk skip hafi farist langt frá Íslandsströndum. Við Íslendingar og bandamenn allir stöndum í þakkarskuld við þá sem lögðu líf sitt að veði í þessum siglingum fullkomlega meðvitaðir um áhættuna. Fórnir þeirra sem fórust voru miklar og er löngu tímabært að heiðra minningu þeirra varanlega líkt og lagt er til í þingsályktunartillögu þessari.
Fyrir liggja heimildir um þann fjölda Íslendinga sem lést á stríðsárunum þótt heildartalan ráðist nokkuð af því hvað er álitið flokkast undir fall af völdum stríðsátaka. Í sumum tilvikum skortir upplýsingar um ástæður þess að skip fórust. Þó liggja fyrir tilgátur sérfræðinga sem hafa rannsakað þessa sögu og skráð heimildir. Má þar nefna Þór Whitehead sem gaf út verkið Ísland í hers höndum árið 2002. Gunnar M. Magnúss tók saman verkið Virkið í norðri III sem var endurútgefið með breytingum og viðbótum árið 1984 af Helga Haukssyni. Þar er yfirlit yfir alla Íslendinga sem létust af stríðs völdum. Af þessum heimildum má álykta að í það minnsta 153 Íslendingar hafi látist vegna árása á skip sem þeir voru á eða árekstra skipanna við tundurdufl. Um er að ræða íslensk skip og erlend skip sem höfðu íslenska skipverja um borð. Þetta eru 0,13% af íbúafjölda hér á landi miðað við manntal í lok árs 1940 (121.474). Þessu til viðbótar fórust 58 á tveimur skipum, Sviða og Max Pemberton, sem líkur standa til að hafi tengst árekstrum við tundurdufl. Einnig er gert ráð fyrir þeim sem féllu á Íslandi á stríðsárunum fyrir hendi bandarískra hermanna. Heildarfjöldi Íslendinga sem féll af völdum stríðsátaka var því um 211 eða 0,17% af íbúafjölda landsins í lok árs 1940. Það er áhugavert að skoða þessar tölur í samanburði við hlutfallslegt mannfall annarra þjóða. Lauslegar tölur til samanburðar sýna að sem hlutfall af heildarfjölda íbúa er þetta sambærilegt mannfalli Dana og mun meira en mannfall Svía. Bandaríkin misstu um 0,2% af heildarfólksfjölda sínum í stríðinu, Kanada missti 0,4%, Bretland missti 0,7% og Frakkland 1,5%.
Eins og áður hefur komið fram eru nokkuð góðar heimildir til um þá Íslendinga sem féllu af völdum stríðsátaka. Þetta hefur þó ekki verið fullrannsakað og vera má að þessar tölur breytist eitthvað við frekari rannsóknir fræðimanna á skráðum orsökum dauðsfalla á þessum viðsjárverðu tímum. Í greinargerðinni er síðan birtur listi eftir árum, nafnalisti yfir þá sem féllu á stríðsárunum, og eru ekki tök á því að lesa hann hér upp en kannski vinnst tími til þess síðar.
Í greinargerðinni kemur líka fram að nú þegar er að finna nokkur minnismerki um þá sem hafa látist á einstaka skipum, svo sem á Sjóminjasafninu um þá sem fórust með Dettifossi og Goðafossi. Í einhverjum tilfellum eru grafreitir erlendra manna sem fórust við Ísland sérstaklega merktir. Jafnframt er við höfnina í Reykjavík yfirlit yfir öll skip sem farist hafa við Íslandsstrendur, m.a. á stríðsárunum. Ekki er fyrir að fara neinum varanlegum minnisvarða um alla þá Íslendinga sem taldir voru upp hér að framan. Er því löngu tímabært að skipa þeim varanlegan sess í sögu þjóðarinnar. Með hvaða hætti slíkt verður best gert skal nánar útfært af ríkisstjórn í samráði við sérfræðinga sem starfa t.d. á sviði sagn- eða safnafræði. Víða í Evrópu, til að mynda í Frakklandi, hafa minnismerki um fallna verið reist í þeim bæjum sem viðkomandi einstaklingar voru frá, t.d. við kirkjur eða í kirkjugörðum. Einnig hefur verið farin sú leið að reisa styttu eða listaverk sem minnisvarða þar sem nöfn allra þeirra sem létust eru talin upp, eins og gert er á Víetnam-minnismerkinu í Washington. Loks hafa margar þjóðir farið þá leið að tileinka árlega sérstakan dag minningu þessa fólks.
Frú forseti. Ég vonast til þess að þessi þingsályktunartillaga sem nýtur víðtæks stuðnings þingmanna, enda standa að baki henni 24 þingmenn úr öllum flokkum, fái framgang á þessu ári. Mér finnst við hæfi að við gerum það vegna þess að við stöndum í þakkarskuld við þá sem féllu en ekki síður við fjölskyldur þessara manna og kvenna sem fórnuðu lífi sínu. Að lokinni þessari umræðu legg ég til að þingsályktunartillögunni verði vísað til allsherjar- og menntamálanefndar.
