[28:59]

Iðnaðarráðherra (Valgerður Sverrisdóttir):

Herra forseti. Frv. það sem ég mæli fyrir felur í sér heildarendurskoðun á löggjöf um vinnslu, flutning, dreifingu og sölu raforku. Um þessa þætti raforkumarkaðar er nú fjallað í mörgum lögum og er því samhliða frv. einnig lagt fram frv. til laga um breytingu á viðkomandi lögum sem nauðsynlegar eru vegna frv. þessa.

Núverandi skipulag raforkumála hefur að mörgu leyti reynst vel. Raforkukerfið er tæknilega gott og búa notendur við mikið afhendingaröryggi. Engu að síður er þörf á breytingum og nauðsynlegt var orðið að endurskoða lagaumhverfið. Hvers vegna? spyrja sumir. Svörin við því eru mörg.

Á síðustu árum hefur kerfið sætt gagnrýni. Meðal annars þykir það vera ógegnsætt. Því er haldið fram að aðilar á raforkumarkaði sitji ekki við sama borð og gagnrýnt að engin samkeppni sé fyrir hendi í raforkuframleiðslu. Þá er Ísland skuldbundið samkvæmt samningnum um Evrópska efnahagssvæðið til að innleiða tilskipun í ESB um innri markað raforku fyrir 1. júlí 2002.

Með ákvörðun sameiginlegu EES-nefndarinnar frá því í nóvember 1999 var tilskipunin hluti af EES-samningnum. Hornsteinar tilskipunarinnar eru:

1. Frelsi til vinnslu raforku og opnun raforkumarkaðarins í áföngum.

2. Aðskilnaður vinnslu, flutnings, dreifingar og sölu í raforku a.m.k. í bókhaldi.

3. Jafnrétti hvað varðar aðgang að flutnings- og dreifikerfi raforku.

Herra forseti. Hér er um að ræða afar efnismikið mál og hefur það verið til umræðu bæði utan þings og innan sl. sex ár. Í apríl 1996 skipaði þáv. iðn.- og viðskrh. sérstaka ráðgjafarnefnd vegna endurskoðunar löggjafar um vinnslu, flutning og dreifingu orku. Í ráðgjafarnefndinni áttu sæti fulltrúar orkufyrirtækja, stjórnmálaflokka, sveitarfélaga og aðila á vinnumarkaði. Álit nefndarinnar var gefið út í ítarlegri skýrslu sem ber heitið Framtíðarskipan orkumála.

Í kjölfar nefndarstarfsins mælti iðnrh. fyrir till. til þál. um framtíðarskipan raforkumála og var hún lögð fyrir Alþingi á 122. löggjafarþingi. Byggðist tillagan að verulegu leyti á skýrslu nefndarinnar.

Efni þáltill. er gerð skil í athugasemdum við frv. Eðlilega urðu talsverðar umræður um tillöguna á Alþingi. Var henni í kjölfar umræðunnar vísað til iðnn. Fékk nefndin á sinn fund marga aðila og fjölda umsagna um ályktunina. Í niðurstöðum meiri hluta nefndarinnar kom fram að til þess að stuðla að þjóðhagslegri hagkvæmni í nýtingu orkulinda þyrfti að móta löggjöf sem tryggði jafnan aðgang að orkulindum á markaði. Þá þyrfti að haga verðjöfnunaraðgerðum með þeim hætti að kostnaður við notendur væri sýnilegur sem og ráðstafanir vegna orkuverðsjöfnunar. Þá kom fram að opna þyrfti leiðir fyrir fjárfesta til að leggja áhættufé í orkumannvirki og það yrði best gert með því að skapa fyrirtækjum og fjárfestum í raforkugeiranum starfsumhverfi sambærilegt því sem aðrar atvinnugreinar byggju við. Nauðsynlegt væri að breyta eignarformi þeirra í hlutafélög. Meiri hlutinn taldi að megininntak þeirrar skipulagsbreytingar sem gera þyrfti væri aðskilnaður ýmissa þátta starfseminnar sem til þessa hafi verið á einni hendi, þ.e. vinnslu, flutnings, dreifingar og sölu raforku.

Meiri hlutinn lagði til að gerðar yrðu nokkrar breytingar á þáltill. til frekari áherslu. Lögð var áhersla á að ný skipan raforkumála leiddi til þjóðhagslega hagkvæmrar nýtingar orkulinda í sátt við umhverfi landsins. Þá var lagt til að mörkuð yrði stefna í rannsóknum á orkulindum og ítrekað að við mótun skilyrða fyrir veitingu virkjunarleyfa yrði sérstaklega litið til afhendingaröryggis. Meiri hlutinn taldi jafnframt að kanna þyrfti rækilega á hvern hátt verðjöfnun yrði best komið fyrir við nýskipan raforkumála.

Með vísan til framangreindra breytinga mælti meiri hlutinn með samþykkt tillögunnar í nál. sínu. Hún kom þó ekki til afgreiðslu Alþingis.

Í framhaldi af umfjöllun á Alþingi skipaði iðnrh. nefnd til að fjalla um stofnun fyrirtækis til að sjá um flutning orku frá virkjunum til dreifiveitna. Nefndin lauk störfum í febrúar 2000 og var álit nefndarinnar gefið út í sérstöku riti og kynnt öllum helstu hagsmunaaðilum vorið 2000. Nefndin lagði til nokkrar skipulagsbreytingar á raforkuflutningi þar sem gert var ráð fyrir að stofnað yrði sjálfstætt fyrirtæki til að sjáum flutning raforku. Skyldi það verða í eigu orkuveitnanna og bæri þeim að leggja eignir til fyrirtækisins. Nefndin gerði ráð fyrir að gjaldskrá fyrir flutning yrði þannig upp byggð að notendur og framleiðendur gætu merkt breytilegan kostnað við raforkuflutning. Lagði nefndin til að í gjaldskrá yrði tekið tillit til jaðartapa í flutningskerfinu. Þá gerði nefndin ráð fyrir því að öll fyrirtækin í greininni yrðu hlutafélög til að tryggja jafnræði milli þeirra.

Herra forseti. Fyrstu drög að frv. til raforkulaga voru unnin í iðnrn. í árslok 1998 og byrjun árs 1999. Hagsmunaaðilar fengu þau í hendur og voru haldnir margir kynningarfundir um efni frv. 1999. Fjöldi athugasemda barst sem hafðar voru til hliðsjónar við áframhaldandi vinnu við frv. Eftir að skýrsla flutningsnefndarinnar kom út í ársbyrjun 2000 var í iðnrn. lögð aukin vinna í lokaundirbúning frv.

Frv. til raforkulaga var lagt fram til kynningar á 126. löggjafarþingi. Iðnn. sendi frv. til umsagnar. Í frv. þessu hefur verið tekið tillit til margra þeirra, bæði efnislegra og þeirra er lúta að orðalagi. Eru breytingarnar raktar í athugasemdum við frv.

Herra forseti. Eins og áður hefur komið fram hefur skipan raforkumála víða um lönd tekið miklum breytingum á undanförnum árum. Í ríkjum Evrópusambandsins hefur þróunin almennt grundvallast á tilskipun ESB um innri markað raforku. Tilskipunin setur lágmarkskröfur og er hún málamiðlun margra ríkja. Vænta má breytinga á henni í náinni framtíð en í mars á síðasta ári kynnti framkvæmdastjórn Evrópusambandsins tillögur um breytingar á tilskipuninni. Miða þær að því að tryggja frekar forsendur samkeppni, auka frelsi á markaði, tryggja framboð raforku og vernd neytenda. Tillögurnar eru nú til meðferðar hjá ráðherraráði Evrópusambandsins og þinginu.

Vinnsla raforku á samkvæmt frv. að vera frjáls þegar 1. janúar 2003. Frá sama tíma mun ekki þurfa samþykki Alþingis fyrir nýjum virkjunum. Í frv. er gert ráð fyrir að settar verði hlutlægar og gegnsæjar reglur um veitingu vinnsluleyfis. Jafnræði til vinnslu á því að vera tryggt sem og gegnsæi við ákvarðanatöku stjórnvalda. Leyfisveitingavaldið á að vera í höndum ráðherra og þarf leyfi hans fyrir virkjunum sem eru 1 megavatt eða meira. Getur ráðherra framselt valdið til Orkustofnunar.

Verði frv. að lögum munu þeir sem við gildistöku laganna hafa rétt til að eiga, reisa eða reka raforkuver halda þeim rétti sínum. Þau sjónarmið sem heimilt er að byggja leyfisveitingar á eru tæmandi talin í frv. og eru þau samkvæmt tilskipun ESB um innri markað raforku. Líkt og samkvæmt auðlindalögum er lagt til að heimilt verði að innheimta gjald fyrir nýtingu auðlinda á jörðum í ríkseign. Um innheimtu slíks gjalds í þjóðlendum færi samkvæmt þjóðlendulögum.

Herra forseti. Miðað er við að viðskipti með raforkuver verði gefin frjáls í tveimur áföngum. Fyrri áfanginn er strax 1. janúar 2003 þegar lögin eiga að koma til framkvæmda. Þá eiga allir notendur sem nota meira en 100 gígavattstundir af raforku á ári að geta valið um raforkusala. Síðari áfanginn er 1. janúar 2004 og á þá að verða fullt frelsi á raforkumarkaði. Allir notendur geta þá skipt um raforkusala. Leyfi þarf til að stunda raforkuviðskipti en skilyrði þess eru almenns eðlis og því í raun á færi flestra sem það vilja. Orkuviðskiptin munu lúta sömu lögmálum og önnur frjáls viðskipti. Jafnræði í vinnslu og sölu verða því aðeins tryggð að skilið verði milli samkeppnis- og einokunarþátta. Í því frv. sem kynnt var á síðasta löggjafarþingi var lagt til að einokunarstarfsemi og samkeppnisstarfsemi þyrfti að reka í aðskildum fyrirtækjum. Fulltrúar dreifiveitna gerðu athugasemdir vegna þessa. Þeir töldu rangt að ganga lengra en tilskipun 96/92 EB um innri markað raforku gerir ráð fyrir. Bent var á smæð íslenskra fyrirtækja og að fyrirtækjaaðskilnaður mundi auka kostnað í rekstri.

Í því frv. sem nú er mælt fyrir er lagt til að bókhaldslegur aðskilnaður verði að meginstefnu til látinn nægja. Til þess að tryggja jafn vel og fyrirtækjaaðskilnaður gegnsæi og að ekki verði um að ræða óeðlilegar millifærslur milli einokunar- og samkeppnisþátta eru lagðar til ítarlegar reglur um hvernig að bókhaldslegum aðskilnaði skuli staðið.

Herra forseti. Þá mun ég víkja að sérleyfisþáttum, þ.e. flutningi og dreifingu.

Frv. byggir á því eins og almennt er viðurkennt að náttúruleg einokun sé ekki fyrir hendi við flutning og dreifingu raforku. Rök markaðsvæðingar eru því ekki fyrir hendi hvað þessa þætti varðar. Hins vegar eru í frv. reglur sem eiga að stuðla að því að þau fyrirtæki sem starfa að flutningi og dreifingu hafi sambærilega hvata til hagkvæmni í rekstri og ef um samkeppnisstarfsemi væri að ræða. Er hér um að ræða verulega breytingu frá gildandi kerfi.

Þá eru settar reglur sem eiga að tryggja að öryggi og áreiðanleiki kerfisins verði eftir sem áður fullnægjandi. Enn fremur eiga reglur frv. að stuðla að auknu gegnsæi.

Hvað flutning raforku snertir byggir frv. að meginstefnu til á tillögum nefndar um framtíðarskipan raforkuflutnings á Íslandi. Er þó í nokkrum atriðum vikið frá áliti hennar. Er þar helst að nefna afmörkun flutningskerfisins þar sem frv. gerir ráð fyrir að það nái niður á lægri spennu en nefndin gerði ráð fyrir, þ.e. allt niður í 30 kílóvatta spennu. Er með því tryggt að allar dreifiveitur tengjast flutningskerfinu eins og gerð er krafa um í tilskipun ESB. Ekki er lagt til að stofnað verði fyrirtæki um flutningskerfið með þvingaðri eignaraðild eigenda flutningsfyrirtækja eins og nefndin lagði til. Þess í stað er lagt til að iðnrh. tilnefni það fyrirtæki sem á að reka flutningskerfið. Skal iðnrh. beita sér fyrir stofnun fyrirtækis með aðkomu eigenda flutningsvirkja. Ekki er skilyrði að allir eigendur flutningsvirkja eigi aðild að fyrirtækinu þó það sé æskilegt. Náist ekki að stofna slíkt fyrirtæki er gert ráð fyrir að stofnað verði ríkisfyrirtæki til að annast þá starfsemi. Þá er í frv. ekki gerð krafa um að raforkufyrirtæki verði rekin í hlutafélagaformi eins og flutningsnefndin lagði til. Er leitast við að ná fram sömu markmiðum með síður íþyngjandi leiðum. Eiga fyrirtækin samkvæmt frv. að vera sjálfstæðir lög- og skattaðilar. Hlutafélagsformið er þó að ýmsu leyti æskilegt, m.a. til þess að fá innlenda og erlenda fjárfesta til að taka þátt í byggingu virkjana hér á landi og draga þar með úr áhættu hins opinbera af fjárfestingu í orkuvinnslu vegna stóriðju. Flutningsfyrirtækið á samkvæmt frv. að annast alla flutningsstarfsemi og bera ábyrgð á að uppbygging kerfisins sé hagkvæm og tryggi skilvirkni og öryggi í flutningum. Flutningsfyrirtæki verður að gæta jafnræðis og verður að annast flutninga fyrir alla sem þess óska, enda greiði þeir fyrir það og næg flutningsgeta verði fyrir hendi. Flutningskerfið nær eins og áður segir niður á 30 kílóvött en þar sem því sleppir tekur dreifikerfið við. Flutningsfyrirtæki á enn fremur að sinna kerfisstjórnun sem felst fyrst og fremst í því að stilla saman raforkuþörf og vinnslu. Hefur fyrirtækið sem slíkt ríkar íhlutunarheimildir og getur krafið fyrirtæki um upplýsingar sem nauðsynlegar eru til að það geti sinnt hlutverki sínu. Er því afar mikilvægt að tryggja hlutleysi þessa fyrirtækis, m.a. með aðskilnaði frá annarri starfsemi. Er flutningsfyrirtækinu því óheimilt að stunda aðra starfsemi en raforkuflutning og kerfisstjórnun auk reksturs raforkumarkaðar.

Herra forseti. Í frv. eru settar reglur um gjaldskrá fyrir flutning raforku. Á gjaldskráin að vera gegnsæ og byggjast á rekstrarlegum forsendum. Byggðalínuhringurinn tryggir að unnt er að flytja raforku frá öllum vinnslum til allra notenda. Hann tryggir því forsendur samkeppni og öryggi raforkuafhendingar fyrir alla landsmenn. Það er því eðlilegt að allir landsmenn taki jafnan þátt í kostnaði við uppbyggingu og rekstur hans. Í samræmi við tillögu nefndar um framtíðarskipan raforkuflutnings á Íslandi á svo að byggja á raunverulegum stofn- og rekstrarkostnaði í aðveitukerfinu.

Sú breyting hefur verið gerð á frv. frá því að það var kynnt á síðasta þingi að ekki er lengur gert ráð fyrir að tekið sé tillit til jaðartapa í gjaldskrá. Jaðartöpin áttu að stuðla að því að notendur merktu breytilegan kostnað við flutning raforku. Við nánari skoðun þótti slík gjaldskrá flókin og hætta á að notendur skynjuðu því ekki ástæður breytileikans. Þess í stað er nú miðað við að tapi í flutningskerfinu verði jafnað þannig að gjaldskrá í meginflutningskerfinu verði sem næst sú sama alls staðar.

Til að tryggja hagkvæmni kerfisins og vernda neytendur er frelsi fyrirtækisins til að ákveða gjaldskrá settar skorður. Gjaldskráin verður að byggja á tekjuramma sem Orkustofnun ákveður. Gerð verður krafa um arðsemi í rekstri fyrirtækisins og getur Orkustofnun sem eftirlitsaðili krafist þess að fyrirtækið hagræði í rekstrinum. Dreifikerfið tekur við þar sem flutningskerfinu sleppir. Gert er ráð fyrir að ráðherra veiti dreifiveitum sérleyfi til dreifingar á tilgreindum svæðum. Eins og flutningsfyrirtæki bera þær ríkar skyldur hvað snertir hagkvæmni, skilvirkni og öryggi kerfisins og jafnræði gagnvart notendum þess. Sama gjaldskrá á að gilda á fyrrgreindum gjaldskrársvæðum og eru dreifiveitum settar sambærilegar takmarkanir við ákvörðun gjaldskrár og flutningsfyrirtækjum.

Herra forseti. Í dag eru óarðbærar einingar í aðveitu- og dreifikerfinu og hefur kostnaður vegna þeirra verið jafnaður út í gjaldskrá á svæðum viðkomandi veitna. Þannig hafa viðskiptavinir Rariks og Orkubús Vestfjarða einir borið kostnað af óarðbærum einingum í aðveitu- og dreifikerfi fyrirtækjanna. Enn fremur hafa hinar óarðbæru einingar leitt til hallareksturs hjá Rarik þar til í óefni hefur verið komið en þá hefur ríkið yfirleitt yfirtekið hluta af uppsöfnuðum rekstrarskuldum. Með því að gjaldskráin á að endurspegla raunverulegan kostnað í aðveitu- og dreifikerfinu og gerðar eru arðsemiskröfur til flutningsfyrirtækisins og dreifiveitna er ljóst að mæta þarf þessum kostnaði með öðrum hætti en verið hefur.

Samhliða frv. þessu er lagt fram frv. til laga um jöfnun kostnaðar við flutning og dreifingu raforku þar sem fram koma tillögur um hvernig jöfnun skuli háttað.

Til að tryggja að markmiðum frv. verði náð þarf opinbert eftirlit með því að leyfishafar uppfylli sett skilyrði og að flutningsfyrirtæki og dreifiveitur ræki skyldur sínar og fari að reglum um gjaldskrá. Mikilvægt er að opinbert eftirlit sé ekki umfram það sem nauðsyn ber til og að því sé hagað á þann veg að kostnaður vegna þess sé í lágmarki. Af þeim sökum er miðað við að eftirlit verði sem mest hjá fyrirtækjunum sjálfum, þ.e. innra eftirlit. Hjá beinu eftirliti verður þó ekki komist. Þar sem því verður við komið þykir rétt að faggiltar skoðunarstofur annist eftirlit fyrir hönd opinberra eftirlitsaðila.

Orkustofnun er falið að hafa eftirlit með því að fyrirtæki sem starfar samkvæmt lögunum fullnægi þeim skilyrðum um starfsemina sem þar eru sett. Felst eftirlitið einkum í eftirliti með gjaldskrá og starfsemi sérleyfisfyrirtækjanna. Stjórnsýsluhlutverk Orkustofnunar verður því aukið frá því sem nú er. Þá getur ráðherra framselt leyfisveitingavald sitt samkvæmt frv. til Orkustofnunar. Ef um slíkt framsal verður að ræða verða ákvarðanir Orkustofnunar varðandi leyfið kærðar til ráðuneytisins. Aukið hlutverk Orkustofnunar kallar á rækilega skoðun á starfsemi og skipulagi stofnunarinnar.

Áréttað er í frv. að Samkeppnisstofnun fari með eftirlit með fyrirtækjum sem starfa á samkeppnismarkaði, þ.e. vinnslu- og sölufyrirtækjum. Til að tryggja neytendavernd er gert ráð fyrir að settar verði reglur um öryggi og gæði raforkuafhendingar. Á Löggildingarstofa að hafa eftirlit með að þeim reglum sé fylgt. Er slík neytendvernd nýmæli. Árlegur kostnaður vegna opinbers eftirlits er metinn um það bil 70 millj. kr. Lagt er til að flutningsfyrirtæki og dreifiveitur skuli greiða kostnaðinn.

Hæstv. forseti. Ég mælist til þess að að lokinni umræðu verði málinu vísað til 2. umr. og hv. iðnn.