[prenta uppsett í dálka] 121. fundur, 130. lþ.
Mörður Árnason:
Forseti. Það er klént að þurfa að taka til máls þegar klukkuna vantar þrjár mínútur í tvö, aðfaranótt laugardagsins 22. maí, nær hálfum mánuði eftir að þinginu átti að vera lokið samkvæmt starfsáætlun. Eftir umræður um fundarstjórn forseta, sem áttu sér eðlilegan uppruna og uppsprettu í því að augljóst er að þessu máli á að halda fram eins og það hófst, reka það öfugt í gegnum þingið án umræðu nema þeirrar sem stjórnarandstæðingar leggja til og jafnvel án þess að þinglegir forsvarsmenn málsins, formaður allshn. eða einhver á hans vegum, svari þeim spurningum sem hér eru fram bornar og verji málstað sinn. Þar fyrir utan hafa ráðherrar verið hér fáséðir.
Utanrrh. talaði að vísu í fyrsta sinn um þetta mál í upphafi 3. umr. Hann svaraði þeim andsvörum sem að komust en var síðan rokinn úr salnum. Segja má að langt sé síðan sá maður, hæstv. utanrrh., hafi flutt jafninnihaldslausa ræðu og þunna. Það verður að segjast, hvernig sem mönnum líkar við þann hæstv. ráðherra, að ræður um hans eigið efni, utanríkismál, eru yfirleitt vel undirbúnar af honum og starfsmönnum hans. Þær eru yfirleitt efnismiklar og þess virði að taka til umræðu um þær. Það var ekki í þetta sinn heldur flutti hæstv. utanrrh. ræðu sem augljóslega var eins konar lokapunktur aftan við tilraunir hans undanfarna daga og vikur við að koma Framsfl. saman í þokkalega sveit í þessu máli. Þar hafa þó margir þráast við og þráast við enn.
Það var augljóst af ræðu hæstv. utanrrh. að hann flutti hana einungis til að sveifla svipunni yfir flokksmönnum sínum. Ræða utanrrh. var í raun form en ekki innihald og það hefur gilt um flestar ræður stjórnarsinna, með örfáum undantekningum. Í þessum þremur umræðum og í forumræðunni, um fjölmiðlaskýrsluna, hafa þær fyrst og fremst verið form og ekki haft innihald. Þær hafa verið til að sýnast, til að láta sem í gangi væri einhvers konar umræða í takt við loforð forsrh. en ekki til að takast á um sjálft málið sem hér er um að ræða.
Forseti. Ég hef flutt nokkrar ræður í málinu. Þetta er síðari ræða mín við 3. umr. Ég hyggst í þetta skiptið drepa á nokkra þætti málsins sem ég hef ekki áður komið að með þeim hætti sem vert væri.
Mig langar fyrst að leiðrétta eða svara fyrir fólk sem mér er skylt í pólitískum og persónulegum efnum, þótt ekki sé um ætterni að ræða, og hefur sætt ámæli að ósekju. Ég á þar við þingkonur frá árinu 1995, annars vegar Lilju Á. Guðmundsdóttur sem sat á þingi sem varaþm. um nokkurt skeið haustið 1995. Hins vegar varðar málið hv. þm. Ástu Ragnheiði Jóhannesdóttur sem þá var á þingi og er enn en hefur verið fjarverandi við þessa umræðu þar sem hún hafði bundið sig í merkilegri kynnisferð um fjarlægð lönd á þeim tíma sem þinginu átti að vera lokið. Ásta hefur einkum verið nefnd til sögu í margháttuðum upprifjunum stjórnarliða á þinginu og utan þings. Hafðar eru eftir henni klausur þar sem hún á að hafa játast fyrir fram undir frv. sem hér er um að ræða. Menn hafa vitnað í þingræður þeirra og þær hafa verið slitnar úr samhengi, textar slitnir úr samhengi og snúnir til. Það er ekki víst að félagi minn, hv. þm. Ásta Ragnheiður Jóhannesdóttir, nái að svara fyrir sig sjálf. Ég tek mér það bessaleyfi að gera það.
Síðast gerðist þetta í sjónvarpsþætti á þeirri hræðilegu Stöð 2, sem kölluð er, í þættinum Ísland í dag. Þar komu saman Jafet Ólafsson viðskiptafræðingur og Benedikt Jóhannesson tölfræðingur, ágætir menn báðir. Benedikt gefur nú út tímarit, var áður formaður Skeljungs þegar Skeljungur var markaðsráðandi fyrirtæki. Hann er orðhvatur maður og skemmtilegur en ber ekki alltaf vopnin eins og á að bera þau. Í þessum þætti sagði hann um hv. þm. Ástu Ragnheiði Jóhannesdóttur, og gekk lengst þeirra sem um orð þeirra hafa talað, að hún hefði á sínum tíma flutt frv. sem væri nánast eins og það frv. sem hér liggur fyrir. Þetta er nánast hægt að flokka undir sakir sem eðlilegt er að menn beri af sér. Ég vona að það lái mér enginn þótt ég geri það fyrir hönd Ástu hér við 3. umr.
Staðreyndin er sú að þau orð, sem kennd hafa verið við Ástu Ragnheiði Jóhannesdóttur og hafa verið notuð til að snúa á og reyna að niðurlægja hana og bera brigður á málflutning Samf. og jafnaðarmanna nú og á undanförnum árum, eru sprottin úr till. til þál. sem flutt var haustið 1995. 1. flm. var Lilja Á. Guðmundsdóttir sem þá sat á þingi, að ég hygg varamaður Ágústs Einarssonar, sem var fjarri í tvær vikur. Meðflutningsmaður Lilju var hv. þm. Ásta Ragnheiður Jóhannesdóttir en tillagan var um mótun opinberrar stefnu í fjölmiðlun. Það er rétt að rekja með nokkrum orðum tillögu þessa því að hún er um margt merkileg. Lilja Á. Guðmundsdóttir og hv. þm. Ásta Ragnheiður Jóhannesdóttur báru fram tillögu um að menntmrh. skipaði nefnd sem ætti að gera tillögu um mótun opinberrar stefnu í fjölmiðlun. Markmið þeirrar stefnu átti að vera þríþætt:
,,1. að standa vörð um tjáningarfrelsi sem hornstein lýðræðis,
2. að tryggja almenningi aðgang að alhliða, málefnalegum og faglegum upplýsingum,
3. að efla íslenska tungu og menningu.``
Í greinargerð sinni rekur Lilja Á. Guðmundsdóttir, 1. flm. þessarar tillögu, ýmislegt um fjölmiðla. Hún segir m.a., með leyfi forseta:
,,Í lýðræðisþjóðfélagi gegna fjölmiðlar tvíþættu hlutverki. Þeir fræða þjóðfélagsþegnana og veita þeim innsýn í opinber mál, málefni samfélagsins, umheimsins og einstaklinga eftir því sem við á. Þannig geta þegnarnir staðið vörð um lýðréttindi sín. Auk þess veita fjölmiðlar ríkisvaldinu aðhald með því að fylgjast með starfi þess á gagnrýninn hátt og koma í veg fyrir að það misbeiti valdi sínu.``
Hér er auðvitað um það hlutverk fjölmiðlanna sem fellt hefur verið í gælunafnið ,,fjórða valdið`` eða ,,varðhundur almennings``. Lilja segir jafnframt árið 1995, með leyfi forseta:
,,Undanfarin ár eða áratug hafa átt sér stað ótrúlegar breytingar á sviði fjölmiðlunar og upplýsingatækni.`` --- Undir það má taka níu árum síðar. Hún talar um að tækniþátturinn vegi mjög þungt þegar þróun fjölmiðlunar er athuguð. Hún segir árið 1995 að þessi nýja tæki hafi opnað áður þekktar þróunarleiðir og átt stóran þátt í því sem við getum kallað alþjóðahyggju. Lilja talar nokkuð um Ríkisútvarpið í greinargerð sinni og segir þetta, um menningarlega stöðu í sjónvarpsmálum á þeim tíma sem um ræðir, með leyfi forseta:
,,Þættir á ensku eru áberandi á sjónvarpsskjáum flestra þjóða í nær öllum heimshornum, og í kvikmyndahúsum er bandarískur kvikmyndaiðnaður næstum því allsráðandi. Lönd þriðja heimsins hafa gagnrýnt þessa þróun vegna þess að fjölmiðlaefni er framleitt út frá sjónarmiði og gildismati Vesturlanda. Þegar fámenn þjóð eins og Íslendingar flytur inn enskar og bandarískar sjónvarps- og kvikmyndir er ekki einungis verið að flytja inn afþreyingu heldur einnig gildismat, fyrirmyndir, tísku og lífsstíl.
Þessi þróun hefur haft djúpstæð áhrif á íslenskt þjóðlíf. Sjóndeildarhringur okkar hefur víkkað, við höfum kynnst menningu annarra þjóða og gildismati. Einangrun okkar hefur verið rofin. Jafnframt hefur íslensk menning fengið samkeppni. Dægurlög og dægurmál hafa fengið æ meira rúm á öldum ljósvakans. Fjölgun útvarpsstöðva hefur ekki haft í för með sér fjölbreyttara efni því að nýju útvarpsstöðvarnar bjóða nær eingöngu upp á einhæft afþreyingarefni.``
Lilja segir síðar í greinargerð sinni, með leyfi forseta:
,,Því er oft haldið fram að vald fjölmiðla hafi aukist í þjóðfélaginu, ekki síst vegna þess að þeir eru mikilvægasti gluggi samfélagsins, bæði okkar eigin samfélags og annarra fjarlægari. Víst er að notendum fjölmiðla og tölvutækni fjölgar stöðugt, hvort heldur er til afþreyingar, fræðslu eða tjáskipta. Fjölmiðlaþróunin býður upp á gífurlega möguleika, en hún á sér einnig neikvæðar hliðar. Virk fjölmiðlastefna getur því skipt sköpum ef við viljum hafa áhrif á þróunina á fjölmiðlamarkaðnum.``
Síðar segir í greinargerð Lilju Á. Guðmundsdóttur, sem ég hef gripið niður í á nokkrum stöðum, það sem tekið hefur verið upp sem stuðningur við frv. sem hér er til umræðu, þá atlögu gegn einu fyrirtæki og það virðingarleysi fyrir tjáningarfrelsinu og öðrum mannréttindum sem það lýsir. Sá kafli er svohljóðandi, með leyfi forseta:
,,Eignasamruni og samþætting fjölmiðlafyrirtækja og stýring fjölmiðla í hvaða formi sem er getur haft hættuleg áhrif á tjáningarfrelsi og upplýsingaflæði í samfélaginu. Því hlýtur að vera verkefni hins opinbera að tryggja að fjölmiðlar bjóði upp á fjölbreytt efni. Huga þarf að eignarhaldi fjölmiðlafyrirtækja og koma í veg fyrir að einn eða fáir sterkir aðilar nái slíkum yfirburðum á markaðnum að tjáningarfrelsi og upplýsingaflæði sé ógnað. Jafnframt ber að rannsaka fjárhagslega tengingu fjölmiðlafyrirtækja við önnur fyrirtæki sem augljóslega gæti haft áhrif á tjáningarfrelsið.``
Forseti. Það er út í hött að færa þessi orð, sem eru rituð af miklu viti og innsæi fyrir nærri áratug, um fjölmiðlunina, til stuðnings við frv. sem nú er til umræðu. Ég get tekið undir hvert orð sem hér er skrifað. Í vetur höfum við samfylkingarmenn, með þáltill. okkar og þingmálum um fjölmiðla, einmitt fjallað um efnið í sama dúr og gert var í greinargerð með tillögu Lilju Á. Guðmundsdóttur og hv. þm. Ástu Ragnheiðar Jóhannesdóttur frá árinu 1995. Rétt væri að lesa líka næstu grein, sem sjálfstæðismenn sem talað hafa úr ræðustól og talað í sjónvarpssal eða annars staðar úr samfélaginu hafa gleymt, kannski vegna þess að það hentaði tilteknu markmiði. Í framhaldinu segir nefnilega, með leyfi forseta:
,,Öruggasta leiðin til að tryggja fjölbreytt framboð efnis til dreifingar er rekstur öflugra og sterkra innlendra fjölmiðla til mótvægis við alþjóðlegan fjölmiðlaiðnað. Kröftugir fjölmiðlar geta einbeitt sér að sjálfstæðri miðlun frétta og menningar.
Opinber stefna í fjölmiðlun ætti að ná yfir bæði prent- og ljósvakamiðla. Af því sem að framan greinir er ljóst að mikilvægt er að stjórnvöld móti stefnu í þessum málaflokki og í því augnamiði er þessi tillaga lögð fram.``
Ég minnist þess þegar þessi tillaga var lögð fram. Ég fylgdist töluvert með þinginu á þeim tíma og var sjálfur nýorðinn varaþingmaður. Þessi tillaga mætti ekki mikilli velvild. Mönnum þótti sérkennilegt að farið væri fram á að mótuð væri opinber stefna í fjölmiðlun. Sumir spurðu hátt og í hljóði hvort hér væri einhvers konar ritskoðun á ferðinni, hvort til stæði að beina framkvæmdarvaldi, löggjafarvaldi og dómsvaldi gegn fjölmiðlum, sem þá væru fjórða valdið og ætti að fá að vera í friði. Sjálfur man ég að ég hafði efasemdir um þessa leið þótt hún ætti sér erlendar hliðstæður. Það er kannski ekki gaman en a.m.k. fróðlegt að rifja upp þessar kenndir gagnvart þessari tillögu sem ég tel að hafi verið mjög viturlegt. Hún hefði betur verið samþykkt á sínum tíma og vakið meiri athygli.
Ég ætla að rekja þá 11 liði sem Lilja og meðflutningsmaður hennar lögðu til að snert yrði á við könnun á því hvort æskilegt væri að móta opinbera stefnu í fjölmiðlun. Það er fróðlegt að hafa það fyrir sér nú þegar móta skal opinbera stefnu í fjölmiðlun á aðeins einum punkti og að því er virðist vera af aðeins einni ástæðu, að hæstv. forsrh. vill ná sér niður á ímynduðum eða raunverulegum óvinum sínum. Hann beitir til þess meiri hluta þeim sem hann þykist hafa á þingi og ber í gegnum samfélagið með ofbeldi og gassagangi lög sem geta skaðað fjölmiðlun til frambúðar. Lögin eru í greinilegri andstöðu við þorra þjóðarinnar. Hætt er við að lögin skaði íslenska menningu, þannig að vitnað sé í álit minni hluta menntmn. í þessu máli, og geti einnig takmarkað óðal íslenskrar tungu.
Flutningsmenn tillögunnar töldu að í 11 atriðum væri rétt að kanna hvort menn gætu komið sér saman um opinbera stefnu í fjölmiðlun. Þessi atriði voru eftirfarandi, með leyfi forseta:
,,1. Gerð verði grein fyrir tækniþróun í greininni og aukinni tilhneigingu til markaðshyggju og alþjóðahyggju í framleiðslu fjölmiðlaefnis: Er ef til vill þörf á að stofna embætti sem fylgist með þessari þróun og skilgreinir sambönd og samhengi?
2. Skýrt verði hlutverk og starfsemi fjölmiðla: Hvernig er fjölmiðlanotkun hér á landi? Hvert er pólitískt hlutverk fjölmiðla? Hver er hlutur fjölmiðla í efnahagslífi þjóðarinnar?
3. Könnuð verði rekstrarskilyrði fjölmiðla hér á landi: Hvernig skiptast auglýsingatekjur milli fjölmiðla? Er sjónvarp helsti auglýsingamiðillinn? Hvernig er unnt að tryggja fjárhagsgrundvöll Ríkisútvarpsins?
4. Reglur um eignarhald fjölmiðla verði skoðaðar: Í mörgum löndum hafa verið settar reglur sem takmarka eignaraðild að fjölmiðlafyrirtækjum. Hvernig eru íslensk lög og reglur? Er tilhneiging til samruna fjölmiðlafyrirtækja hér á landi sem gæti haft áhrif á tjáningarfrelsið?``
Ég staldra hér við, forseti, vegna þess að það var þessi fjórði liður sem þótti í haust skyndilega svo mikilvægur að skipuð var sérstök nefnd til að kanna hann. Þetta lagði Lilja Á. Guðmundsdóttir, varaþingmaður sem sat um skeið á þingi árið 1995, til að yrði athugað við litlar vinsældir. Þetta var sem sagt fjórði liðurinn af 11 sem hún og meðflutningsmaður hennar vildu athuga fyrir níu árum. Því var tekið af fálæti og í raun af andúð, eins og ég rek nokkuð síðar í ræðu minni.
,,5. Hugað verði að gildandi reglum um auglýsingar í íslenskum ljósvakamiðlum: Eru reglurnar virtar og hafa þær gefið góða raun?
6. Í flestum Evrópulöndum starfa fjölmiðlar eftir ákveðnum siðareglum. Hér taka fjölmiðlar mið af siðareglum blaðamanna. Frá 1969 hefur í Svíþjóð starfað sérstakur réttargæslumaður (pressombud) gagnvart fjölmiðlum. Kannað verði hvernig ástandið er í þessum efnum hér á landi.
7. Skoðuð verði lög og reglur um ljósvakamiðlana og lög um Ríkisútvarpið.
8. Reglur um Menningarsjóð útvarpsstöðva verði endurskoðaðar og fundin leið til að tryggja rekstrargrundvöll Sinfóníuhljómsveitar Íslands.``
Þarna held ég að ég staldri við aftur og minni á þá einkennilegu sögu nokkuð margra undanfarinna ára sem leiðir af því að ekki var fundin leið til þess, árið 1995 eða enn þá fyrr, að tryggja rekstrargrundvöll Sinfóníuhljómsveitar Íslands. Þetta kemur fjölmiðlum allmikið við. Eftir að Menningarsjóður útvarpsstöðva var lagður niður lagðist aftur á Ríkisútvarpið sú skylda að taka þátt í rekstri Sinfóníuhljómsveitar Íslands. Hún ætti auðvitað að vera Ríkisútvarpinu ljúf en ekki var gert ráð fyrir henni þegar fjárhagsgrundvöllur Ríkisútvarpsins var ákveðinn árið á eftir. Enn er þetta óleyst mál í menntmrn., þ.e. hvernig farið skuli með rekstrargrundvöll Sinfóníuhljómsveitar Íslands og framlög Ríkisútvarpsins til þess rekstrar. Það er ekki er á nokkurn hátt á valdi Ríkisútvarpsins frekar en annarra sem leggja fé til rekstrarins. Það fer ósköp einfaldlega eftir útkomu Sinfóníuhljómsveitar Íslands á hverjum tíma en til hljómsveitarinnar fer síðan hluti af hinu svokallaða afnotagjaldi, réttara sagt útvarpsgjaldi, sem innheimt er á vegum Ríkisútvarpsins og á að ganga til rekstrar þess.
Ég sný mér aftur að upptalningunni á þeim atriðum sem Lilja Á. Guðmundsdóttir taldi að ætti að vera uppistaðan í opinberri stefnumótun varðandi fjölmiðla, með leyfi forseta:
,,9. Stuðningur ríkisins við útgáfu fjölmiðlaefnis verði endurskoðaður: Hvernig getur stuðningur ríkisins helst orðið til þess að stuðla að fjölbreyttri framleiðslu íslensks fjölmiðlaefnis?
10. Áhrif fjölmiðla á börn og unglinga verði könnuð: Taka gildandi reglur um auglýsingar nægjanlegt tillit til barna og unglinga? Hvernig er óbeinum auglýsingum háttað þegar börn og unglingar eru annars vegar? Hver er niðurstaða rannsókna á áhrifum ofbeldis í fjölmiðlum á börn og unglinga? Eru gildandi reglur um aldurstakmarkanir og aðgang að fjölmiðlaefni virtar? Þarf að huga betur að rétti barna og unglinga þegar fjölmiðlar eru annars vegar?``
Hér vil ég en staldra við. Það hefði betur verið gengið í að kanna þennan 10. lið í greinargerðinni með þáltill. Lilju Á. Guðmundsdóttur og hv. þm. Ástu Ragnheiðar Jóhannesdóttur frá 1995. Ég rakti það við 2. umr. að ein af hættunum samfara lögum sem kynnu að verða til úr frv. því sem hér er til umfjöllunar væri sú að framboð á efni í fjölmiðlum, einkum í ljósvakamiðlum, einkum sjónvarpi, handa börnum og unglingum mundi versna. Þrátt fyrir ágæta frammistöðu Ríkisútvarpsins, sjónvarps, eftir efnum og aðstæðum, í útsendingum fyrir börn og unglinga urðu nokkur þáttaskil þegar Stöð 2 komst á legg.
Ég hygg ekki ofsagt að Stöð 2 hafi með barnaefni sínu, morgunefninu sérstaklega, tekið ákveðið frumkvæði sem og í ýmsum öðrum efnum, í upphafi samlífis Stöðvar 2 og ríkissjónvarpsins. Það þótti ekki félegt á sínum tíma vegna þess að morgunsjónvarpið á Stöð 2 um helgar samanstóð einkum af bandarískum teiknimyndum og var upp og ofan hversu börnin skildu það sem þar fór fram. Í upphafi létu menn nægja að texta þetta efni en svo er um börn að þau eru misvel læs. Fer það nokkuð eftir aldri og þroska.
Síðan gerðist það að ríkissjónvarpið fór líka af stað með barnaefni á morgnana og smám saman fundu báðar stöðvar út að þjónusta við börnin væri betri með því að talsetja myndefnið. Alltaf voru fleiri og fleiri barnamyndir talsettar og er það svo að meiri hluta í dag, að ég hygg. Það hafði svo áhrif á sýningar fyrir börn í kvikmyndahúsum. Það þótti ekki lengur boðlegt, þegar þessi þjónusta var orðin almennur siður hjá sjónvarpsstöðvunum, að sýna börnum annað efni en hið talsetta. Það hefði a.m.k. þótt nokkur munur í mínu ungdæmi þegar börn þurftu meira og minna að spá í það sín á milli hvað væri að gerast á hvíta tjaldinu, einkum í myndskeiðum með samtölum. Við skildum hins vegar betur hvað um var að ræða þegar hetjurnar fóru á hesta sína eða óku í vögnum og frömdu hetjudáðir sem til stóð að fremja í myndinni, að ógleymdu því þegar karlhetjan hitti kvenhetjuna og mynntist við hana. En þá var iðulega haft uppi hrópið ,,bingó!`` í kvikmyndasalnum eins og lýst hefur verið í ágætri bók.
Þótt ýmsir frumþættir í mannlegri athöfn færu ekki fram hjá börnum á mínum aldri í því sem þá hét þrjú-bíó þá fór ansi mikið fram hjá okkur af raunverulegu efni þessara mynda. Þær voru á ensku með hröðum og sennilega nokkuð þunnum texta, þær sem yfirleitt voru textaðar. Það var ekki heldur algengur siður á þeim tíma að texta myndir. Hér mætti reyndar fara í menningarsögulegt mál, um bókmenntagreinina prógrömm sem einmitt stafaði af því að ekki voru textaðar myndir í kvikmyndahúsum fyrr en seint á sjöunda áratugnum, hygg ég. Þess vegna varð til sú einstæða bókmenntagrein í íslenskri listasögu, prógrömmin, sem ekki hefur verið nægilega skoðuð með hliðsjón af frásagnarhætti og stílfimi. Prógramm var keypt fyrir nokkurt fé í upphafi myndar og síðan sættu menn lagi að skoða þetta að hluta eða í heild áður en myndin hófst eða í hléum, sem voru meðal annars til þeirra hluta. En prógrömmin hentuðu ekki börnum á þeim tíma mjög vel. Við vorum mislæs eftir aldri og þroska og áhugi okkar á því að vita fyrir fram um hvað myndin var átti í nokkurri samkeppni við áhuga okkar á öðrum hlutum sem fram fóru í þeirri menningarstofnun sem þrjú-bíóin voru í Reykjavík á þeim tíma.
Þetta var útúrdúr til fróðleiks og skemmtunar þeim sem á hlýða. Ég hygg að 10. liðurinn, könnun á áhrifum fjölmiðla á börn og unglinga, til undirbúnings á opinberri stefnu í fjölmiðlun, hefði betur hlotið hljómgrunn og verið framkvæmt það sem lagt var til í tillögu þeirri frá árinu 1995 sem ég hef gert að umtalsefni. Áfram held ég upptalningunni, með leyfi forseta:
,,11. Kannað verði hvort efla má ljósvakamiðlun í þágu almennings: Hvernig verður það best gert? Á að skylda einkarekna ljósvakamiðla sem ná til landsins alls til að starfa í almannaþágu? Hvernig verður rekstur Ríkisútvarpsins best tryggður og efldur? Hvaða skyldur hafa einkareknir fjölmiðlar?``
Ég hygg að tillaga þessi hafi verið betri en mönnum sýndist á sínum tíma. Þegar ég les hana aftur, níu árum síðar, undrast ég raunar hve langt Lilja Á. Guðmundsdóttir var komin í fjölmiðlaumfjöllun sinni. Að vísu hafa verið fjölmiðlafræðingar í skólum landsins, einkum háskólanum, sem vissu ýmis deili á þessu. Ég hygg að bók Stefáns Jóns Hafsteins, um sagnaþuli samtímans, hafi komið út á þessum tíma. En það var ekki algeng orðræða og þótti nokkur djörfung, eins og ég sagði áður, að leggja til að mótuð yrði opinber stefna í þessu. Það var ekki talið par fínt. Ég hygg að það hefði betur verið gert. Ef það hefði verið gert og unnið samkvæmt henni í sátt og samlyndi stjórnmálaflokka sem þá voru og nú eru, auk hagsmunahópa og fagstétta sem að fjölmiðlum koma með margvíslegum hætti, þá stæðum við ekki í þeim skrefum vandræða og vitleysu sem við stöndum í núna.
Eins og menn sjá af þeim dæmum sem ég hef tekið úr greinargerð Lilju Á. Guðmundsdóttur og hv. þm. Ástu Ragnheiðar Jóhannesdóttur, með þáltill. þeirra frá árinu 1995, um mótun opinberrar stefnu í fjölmiðun, þá fer því fjarri að hv. þm. Ásta Ragnheiður Jóhannesdóttir eða stallsystir hennar frá 1995, Lilja Á. Guðmundsdóttir, hafi með nokkrum hætti lagt fram þingmál sem svipaði til málsins sem hér er til umræðu. Ég vona að mér hafi tekist að leiðrétta þann misskilning sem hér hefur vaðið uppi í þingræðum og einnig í fjölmiðlum, t.d. í dag á Stöð 2 hjá Benedikt Jóhannessyni. Ég veit að hann leiðréttir sitt mál fyrr en síðar, heiðarlegur maður þó hann sé nokkuð djarforður. Hann er ágætur kunningi minn frá æskuárum okkar. Nefna má þingheimi til skemmtunar að við vorum samtíða í merkilegu félagi í Menntaskólanum í Reykjavík sem Framtíðin heitir. Við gegndum þar reyndar sama starfi, ég fyrra árið og hann hið síðara. Ég veit því að hann fellst fúslega á að leiðrétta orð sín á þeim vettvangi sem hann kýs.
Önnur ástæða fyrir því að ég kaus að rifja upp þáltill. þeirra Lilju er sú að í umræðunni um þáltill. varamannsins tók þátt þáv. menntmrh. Eins og við vitum, sem höfum haft einhver kynni af þinginu, þótt þingreynsla mín sé ekki löng, þá er ekki algengt að mikið sé rætt um svokölluð þingmannamál, hvað þá þingmál sem varamenn flytja á þinginu á þeim skamma tíma sem þeir hafa viðstöðu. Þess vegna er þeim mun merkilegra að í þessu máli skuli hafa talað ráðherra úr andstæðum flokki. Ráðherra talaði þar ekki tilneyddur heldur af fullkomnum sjálfsdáðum og má því telja að ráðherra hafi á sínum tíma kosið að leggja sérstaka áherslu á þau orð sín og sjónarmið. Ráðherra, sem þá var menntmrh. en er núverandi hæstv. dómsmrh., Björn Bjarnason, fagnaði því í upphafi máls síns að fram færu umræður um starfsemi fjölmiðla. En hann talaði í sama dúr og ég sagði frá áðan, með leyfi forseta:
,,... hins vegar tel ég mjög varasamt að farið sé inn á þá braut að mótuð sé opinber stefna í fjölmiðlun. Ég tel að þar sé verið að fara inn á svið sem sé mjög vandasamt fyrir opinbera aðila að hafa afskipti af og það kunni að leiða til þess`` --- sem er merkilegt að heyra frá hæstv. núverandi dómsmrh. --- ,,að reistar verði skorður við því frelsi sem ég tel eðlilegt að ríki þegar fjölmiðlun er annars vegar.``
Þetta sagði hæstv. dómsmrh., þáverandi menntmrh., árið 1995. Síðan sagði hann, með leyfi forseta:
,,Ríkisvaldið kemur að fjölmiðlun eins og þið vitið með rekstri Ríkisútvarpsins og einnig eru í gildi almennar reglur um starfsemi fjölmiðla sem tiltölulega góð sátt hefur ríkt um.``
Ráðherrann tekur síðan fyrir hin þrjú markmið sem sett eru fram í tillögunni. Fyrsta markmiðið var að standa vörð um tjáningarfrelsið sem hornstein lýðræðis. Það telur ráðherrann óþarft markmið, að Alþingi hafi með breytingum á stjórnarskrá lýðveldisins árið áður gert ráðstafanir til að standa vörð um tjáningarfrelsið. Það er best að ég lesi úr ræðu hans orðrétt, með leyfi forseta:
,,Að því er varðar fyrsta liðinn tel ég, herra forseti, að Alþingi hafi með breytingum á stjórnarskrá íslenska lýðveldisins sem var hér til umræðu á síðasta og næstsíðasta þingi gert ráðstafanir til þess að standa vörð um tjáningarfrelsið og viðurkennt að það sé hornsteinn lýðræðisins, að stjórnarskránni hafi þegar verið breytt með þeim hætti að vel sé að þessari varðstöðu hugað og að ekki þurfi að setja sérstaka nefnd til þess að fjalla um þetta mál.``
Þetta sagði þáverandi menntmrh. Björn Bjarnason árið 1995, núverandi dómsmrh. Hann á við breytingar á stjórnarskránni, þarfar breytingar sem gerðar voru í fullkominni sátt allra þingflokka og þingmanna í tilefni af 50 ára afmæli lýðveldisins Íslands árið 1994. Það er merkilegt að heyra frá þáv. menntmrh., núv. hæstv. dómsmrh., að hann taldi fyrir níu árum að á Þingvöllum árið 1994 hefðu þingmenn, m.a. nokkrir þeirra hv. þingmanna sem hlýða á mál mitt, gengið svo frá að ekki þyrfti að gera frekari ráðstafanir til að standa vörð um tjáningarfrelsið. Þeir höfðu viðurkennt að það væri hornsteinn lýðveldisins og þeir höfðu breytt stjórnarskránni árið 1994 með þeim hætti að vel væri að þeirri varðstöðu hugað. Í ljósi þeirra tíma sem við nú lifum, þeirra vikna sem einkennast af hörðum átökum um þetta óþarfa og ómerka frv. sem hæstv. forsrh. hefur troðið inn í þingið og ætlar að troða því þar í gegn. Í raun dæmir hæstv. dómsmrh., þáverandi hæstv. menntmrh., þá leið sem ómögulega árið 1995 vegna þess að menn hafi staðið svo vel að stjórnarskránni árið 1994.
Þá tekur ráðherra fyrir annað markmiðið af þremur, þ.e. að tryggja almenningi aðgang að alhliða málefnalegum og faglegum upplýsingum. Um það segir ráðherra, með leyfi forseta:
,,Með því að ætla sér að ríkisvaldið setji reglur um það hvernig unnt sé að tryggja almenningi aðgang að alhliða málefnalegum og faglegum upplýsingum held ég að við séum komin inn á svið sem eigi ekki að vera á valdi löggjafans eða stjórnvalda að setja reglur um. Auk þess er þróunin í þá átt, hvað sem líður ágætum vangaveltum í greinargerð með þessari tillögu annars vegar sem er rétt hjá tillögumönnum, að samruni á sér stað hjá mörgum stórum aðilum í fjölmiðlaheiminum en á sama tíma aukast möguleikar bæði einstaklinga og smærri fyrirtækja til þess að taka þátt í fjölmiðlun með þeim hætti sem aldrei hefur verið áður.``
Menntmrh. segir 1995 að ekki þurfi að hafa áhyggjur af aðgangi almennings að upplýsingum gegnum fjölmiðla, annars vegar vegna þess að samruni eigi sér stað hjá mörgum stórum aðilum í fjölmiðlaheiminum. Það telst jákvætt hjá menntmrh. árið 1995. Síðan hefur hann þá trú, sem ýmsir höfðu þá og hafa enn, að möguleikar bæði einstaklinga og smærri fyrirtækja til að taka þátt í fjölmiðlun séu betri en nokkru sinni áður. Þá á ráðherrann einkum við þá þróun sem þá þegar var hafin í nettækninni, sem ráðherrann hefur reyndar sjálfur notfært sé betur en flestir aðrir stjórnmálamenn. Ráðherrann heldur áfram, með leyfi forseta, á þennan hátt:
,,Einn maður á heimili sínu getur stundað fjölmiðlastarfsemi með því að hafa tölvu og síma að vopni sem aldrei hefur verið til áður í sögu mannkynsins. Upplýsingamiðlunin er orðin á þann veg að það er algerlega ógerlegt að ætla sér að setja um það opinberar reglur hvernig að slíku verði staðið og alls ekki unnt að beina athyglinni að einstaka fjölmiðlafyrirtækjum heldur verður að líta á tækniþróunina en hún hefur sem betur fer verið í þá átt að fjölbreytnin hefur aukist og kostir manna til þess að koma sjónarmiðum sínum á framfæri í tæknivæddum þjóðfélögum og vel upplýstum þjóðfélögum eins og því íslenska eru miklu meiri en nokkru sinni áður í sögu okkar.``
Þetta er merkileg lýsing og spásögn um leið. Ráðherra segir að upplýsingamiðlunin sé orðin slík á árinu 1995 að ógerlegt sé fyrir menn að setja um það opinberar reglur hvernig að þessu verði staðið. Hann telur, forseti, ekki unnt á árinu 1995 að almannavaldið, stjórnmálamenn m.a. í þessum sal, beini athyglinni að einstaka fjölmiðlafyrirtækjum. Hann telur að líta þurfi á tækniþróunina í heild sem hafi sem betur fer verið í þá átt að fjölbreytnin hafi aukist og menn hafi meiri tækifæri til að koma sjónarmiðum sínum á framfæri í íslensku samfélagi og öðrum vestrænum löndum en áður í sögu mannkynsins.
Ég hygg, forseti, að þessi spásögn þáv. menntmrh. og núverandi hæstv. dómsmrh. hafi mótast nokkuð af bjartsýni sem ríkti á þeim tímum um framþróun netmiðla. Sú bjartsýni átti, hvað viðskiptaleg efni varðar, eftir að bíða nokkurn hnekki í því þegar bólan sprakk í netgeiranum, nokkrum árum eftir að þessi orð voru sögð. Þá skapaðist kreppa á því sviði sem við glímum enn við. Enginn efast þó um að til langframa eru netmiðlanir, eins og forseti veit, komnir til að vera eins og sagt er á nútímamáli. Þeir sennilega koma sjá og sigra með ýmsum hætti þótt ég efist um að þeir útrými öðrum fjölmiðlum. Það hefur ekki verið reyndin í sögu tækniþróunarinnar.
Sú von manna eins og hæstv. dómsmrh. Björns Bjarnasonar, fyrrverandi menntmrh., og manna eins og Þorgeirs Þorgeirsonar, sem nýlega er látinn en var eins og dómsmrh. fljótur að kynna sér þá möguleika sem netið og tölvutækni bauð fram, um að einstaklingar gætu stofnað fjölmiðla þvert á fyrirtæki í rekstri og náð með því áhrifum hefur heldur dofnað. Menn geta þó, ef þeir hafa skapað sér nafn og hafa aðstæður til, haft veruleg áhrif með því að reka með tiltölulega einföldum hætti vefsetur eða heimasíðu eins og það er oft kallað, frá heimili sínu. Menn þurfa ekki til þess mikinn tilkostnað þegar stofnkostnaður er frá dreginn. Besta dæmið um slíkan mann eru þessir tveir, annars vegar Björn Bjarnason sem heldur uppi ákveðnum pólitískum fjölmiðli og hins vegar Þorgeir, sem til dauðadags var með vefsetur þar sem hann birti eigin texta og hélt uppi umræðum um bókmenntir og samtímamálefni.
Þrátt fyrir að vonin kunni að hafa dofnað, útópían um að í fjölmiðlum hefði kapítalisminn engin áhrif lengur og upplýsingar manna í millum í heiminum mundu ekki kosta neina peninga og menn gætu haft þessi áhrif sem Björn Bjarnason nefnir, hefur tækniþróunin samt sem áður gefið mönnum færi á og reyndar neytt þá til að halda ákveðinni fjölbreytni í fjölmiðlun, umfram það sem áður var. Margvísleg tækni og miðlun nú á tímum er talin eiga verulegan þátt í falli ýmissa þeirra ríkja sem alla 20. öldina þrifust og voru alræðisríki. Ýmsir segja að það hafi ekki verið stjörnustríðsáætlun Bandaríkjaforsetans Reagans sem felldi veldi Sovétríkjanna heldur hafi það verið ljósritunarvélin eða faxtækið. Tækniþróunin mótar samtímann og hefur á hann veruleg áhrif, líka hvað upplýsingasamskipti og fjölmiðla varðar. Það er auðvitað ekki þar með sagt að tæknin nægi. Það verður að vera ákveðið skipulag og ákveðnar reglur, ákveðin opinber stefna á vegum almannavaldsins. Menn þurfa að skapa sátt um að ríkisvaldið eigi að sjá um tiltekna hluti fyrir hönd almennings. Það á að sjá til að ákveðin þjónusta sé við almenning á fjölmiðlasviði og sjá til þess að enginn einoki annan.
Það á að sjá til þess að fjölmiðlar í landi hverju, ekki síst í smáríki eins og við búum í og erum stolt af, sinni því hlutverki sínu að viðhalda menningu landsins. Fjölmiðlum ber að hjálpa landsmönnum við að þroska þá menningu áfram, bæði klassíska listmenningu, verkmenningu og ýmsar nýjar greinar. Almannavaldið ætti a.m.k. að sjá til þess að innlendir fjölmiðlar fari ekki halloka í samkeppni sinni við erlenda. Sú samkeppni hefur á Íslandi aukist mjög síðustu ár eins og ég hef áður rakið. Sú samkeppni er reyndar eitt af því sem gerir hið nýja fjölmiðlafrumvarp sérkennilegt, þessa opinberu stefnu varðandi fjölmiðlun, sem hæstv. forsrh. hefur mótað og hæstv. dómsmrh., sem var menntmrh. árið 1995, hefur tekið eindregið undir. Það er auðvitað þess vegna sem ég vitna til orða hans í framhaldi af því að ég fann mig knúinn til að leiðrétta missagnir um málatilbúnað Ástu Ragnheiðar Jóhannesdóttur og Lilju Á. Guðmundsdóttur, þingmanna á þinginu 1995. Hv. þm. Ásta Ragnheiður Jóhannesdóttir er enn á þingi.
Ég held áfram að vitna til orða þáverandi menntmrh., hæstv. dómsmrh., í ræðu hans um þáltill. þeirra Lilju Á. Guðmundsdóttur og hv. þm. Ástu R. Jóhannesdóttur, um mótun opinberrar stefnu í fjölmiðlun. Þar segir, með leyfi forseta:
,,Að mínu mati er það einnig tímaskekkja að ætla að álykta um þetta efni sérstaklega og setja niður nefnd til þess að fjalla um þetta í ljósi þeirrar greinargerðar sem hér liggur fyrir. Þar eru setningar eins og þessi: ,,Opinber stefna í fjölmiðlun ætti að ná bæði yfir prent- og ljósvakamiðla.`` Ef þessi stefna ætti ekki að ná yfir annað en frétta- og ljósvakamiðla næði hún alls ekki yfir það sem menn eru að tala um núna þegar rætt er um fjölmiðlun og hvernig upplýsingum er komið á framfæri. Ég lít þannig á, herra forseti, að hér sé farið inn á brautir sem er, eins og ég hef rakið, óþarft að fara inn á og Alþingi þurfi ekki að setja niður nefnd og þurfi ekki að fjalla um þetta mál með þessum hætti þar sem þegar sé vel að því staðið.``
Þetta segir þáverandi menntmrh. árið 1995, hæstv. núverandi dómsmrh. Björn Bjarnason. Hann taldi fráleitt að búa til stefnu sem ætti bæði við prent- og ljósvakamiðla í fyrsta lagi. Hann telur í öðru lagi að einhvers konar stefna sem nái yfir pappírsmiðla og ljósvakamiðla nái alls ekki yfir þá fjölmiðlun sem í landinu þrífist og sé því tilgangslaus. Hann telur í þriðja lagi fullkomlega óþarft að huga að því að tryggja almenningi aðgang að alhliða málefnalegum og faglegum upplýsingum árið 1995 og telur óþarft að Alþingi færi að setja niður nefnd og fjalla um þetta mál með þeim hætti sem tillagan gerði ráð fyrir. Það er merkilegt í því ljósi að nú, níu árum síðar, hefur ekki aðeins þáverandi menntmh. breyst í núverandi hæstv. dómsmrh. heldur hefur þáverandi menntmrh. tekið upp, sem núverandi hæstv. dómsmrh., andstæða skoðun við hina fyrri. Í fyrsta lagi telur hann þurfa ákveðna stefnu um eignarhald á bæði prent- og ljósvakamiðlum en slíka stefnu þurfi ekki um eignarhald á annarri fjölmiðlun í landinu. Í öðru lagi telur hann að stefnan gagnvart prent- og ljósvakamiðlum þurfi ekki að ná yfir netmiðlun eða aðrar greinar fjölmiðlunar, sem hann þó tók skýrt fram að væri fáránlegt árið 1995. Í þriðja lagi taldi hann árið 1995 fáránlegt eða óþarft að Alþingi setti niður nefnd og fjallaði um það að tryggja almenningi aðgang að alhliða málefnalegum og faglegum upplýsingum en telur nú ekki bara rétt heldur aðdáunarvert að þáverandi menntmrh. Tómas Ingi Olrich skyldi setja slíka nefnd. Hann telur núna nauðsynlegt að þingið fjalli um þessi mál, ekki með þeim kurteislega rannsóknarhætti sem áðurnefnd tillaga gerði ráð fyrir heldur með því að setja á á skömmum tíma lög um viðkvæm efni, raska rekstrargrundvelli fjölmiðlafyrirtækis í landinu, níðast á starfsfólki þess fyrirtækis, setja framtíð innlendrar dagskrárgerðar í ljósvakanum í hættu, stefna íslenskri menningu að þessu leyti út á kaldan klaka og láta sér standa á sama um framtíð íslenskrar tungu í útvarpsmiðlun.
Þetta er auðvitað undarlegt. Betur væri að hæstv. dómsmrh. væri á staðnum til að hlýða á eigin orð frá 1995 og svara því, forseti, hvernig stendur á þessari stefnubreytingu. (Gripið fram í: Hann er flúinn af hólmi.) Ég hygg að ekki sé hægt að kalla á hann og þar hafi forseti nokkra afsökun. Hæstv. dómsmrh. mun vera í útlöndum í embættiserindum, sjálfsagt með einhverja ermahnappa á ferð af sama tagi og hann afhenti um daginn kollega sínum í Bandaríkjunum Ash\-croft. Hann hitti því miður ekki Rumsfeld þann sem hann vill helst líkjast eins og Sturla Snorrafaðir Þórðarson Óðni forðum daga.
Þetta voru skoðanir Björns Bjarnasonar árið 1995 um opinbera stefnu í fjölmiðlun. Þá bætti Björn Bjarnason við ræðu sína eftirfarandi, sem er ekki ógáfulega sagt, með leyfi forseta:
,,Hvað er virk fjölmiðlastefna? Ef opinberir aðilar eiga að fylgja slíkri stefnu hvar eru mörkin á milli virkrar fjölmiðlastefnu og ritskoðunar eða annarra hamla sem menn setja á þá sem stunda fjölmiðlun? Við settum á sl. vetri lög um Kvikmyndaeftirlit ríkisins í því skyni að herða ákvæði í lögum varðandi ofbeldiskvikmyndir og annað slíkt og við höfum farið inn á þau svið. Við höfum takmarkað tjáningarfrelsið að því er varðar auglýsingar á tóbaki og áfengi og við höfum gert ýmsar ráðstafanir til þess að takmarka tjáningarfrelsið en ég vara við því að menn fari að móta eitthvað sem kallað er virk fjölmiðlastefna án þess að þeir geri sér glögga grein fyrir því áður en út á þær brautir er farið hvað í slíku hugtaki felst.``
Þannig kemst Björn Bjarnason að orði árið 1995, núv. hæstv. dómsmrh., núv. stuðningsmaður frv. um að kippa fótunum undan einu fjölmiðlafyrirtæki, þáverandi menntmrn. sem er víðsýnn og glöggur. Ég vek athygli á því að þetta er sami maðurinn, þá menntmrh., sem talar og hér hélt fyrir nokkrum dögum mikla ræðu til varnar því frv. sem hér hefur verið til umræðu og gengur út á að skerða tjáningarfrelsi, takmarka prentfrelsi og kippa fótunum undan einu tilteknu fyrirtæki hér á landi með ófyrirséðum afleiðingum fyrir fjölmiðlun á Íslandi. Menn sjá ekki fyrir áhrifin á lýðræðissamfélagið og íslenska menningu og tungu án þess --- svo ég vitni aftur, að gefnu tilefni í þáverandi menntmrh. Björn Bjarnason og núv. hæstv. dómsmrh. --- án þess að menn geri sér glögga grein fyrir því áður en út á þær brautir er farið hvað í slíku felst.
Ég hygg, forseti, að gagnlegt og þarft væri fyrir menn að finna sér þessa umræðu á þinginu árið 1995. Þótt ég hafi í þessari stuttu ræðu ekki einungis leiðrétt rangfærslur, misskilning skulum við kalla sumt af því og annað rangfærslur, sem beinst hafa að hv. þm. Ástu R. Jóhannesdóttur í fjarveru hennar. Samhliða hef ég sýnt fram á að hæstv. dómsmrh. Björn Bjarnason skuldar þingi og þjóð skýringar á þeim skoðanaskiptum sem orðið hafa síðan hann stóð í þessari umræðu árið 1995, að ekki sé minnst á ýmsar aðrar tilvitnanir í mál hans á þeim árum sem á undan fóru og eftir komu. Ég ætla hins vegar að láta því lokið.
Næst ætla ég að taka fyrir, eins og ég gat um í upphafi ræðunnar, mál sem er ekki í beinu framhaldi af þessu. Mér þótti hins vegar þörf á að koma því að áður en 3. umr. lyki í þinghúsinu um frv. forsrh. til að sparka í Jón Ásgeir Jóhannesson, óvin hans, og eyðileggja í leiðinni Norðurljós, steypa undan starfsfólki á þeim vinnustað og fjölmörgum öðrum. Þar skal vanvirða íslenska menningu, innlenda dagskrárgerð, fjölmiðlun sem atvinnugrein og framtíð íslenskrar tungu í ljósvakamiðlunum. Ég ætla að fjalla í nokkrum orðum um afstöðu Skjás 1 í þessum efnum. Framkvæmdastjóri Skjás 1 sem er ungur maður, Magnús Ragnarsson, hefur haft sig nokkuð í frammi í umræðum síðustu vikna um málefni fjölmiðlunar á Íslandi og frv. sem ég hef áður nefnt nokkrum sinnum og er til umræðu. Ég hef tvenns konar gögn um orð Magnúsar. Annars vegar hef ég umsögn Íslenska sjónvarpsfélagsins, rekstrarfélag Skjás 1, um frv. sem um ræðir. Hins vegar hef ég viðtal við Magnús í Morgunblaðinu. Ég hygg að það sé einfaldara, kannski vegna fagmennsku blaðamanna á Morgunblaðinu, að lesa viðtalið við Magnús í Morgunblaðinu. Með leyfi forseta:
,,Hann segir að Skjár 1 mundi ekki lifa lengi við núverandi markaðsumhverfi og ákveðin hætta sé á að vandi skapist þegar fyrirtæki á borð við Baug geti bæði stjórnað hilluplássinu og markaðsaðgerðum heildsala.`` --- Svo segir Magnús Ragnarsson í inngangi að viðtalinu. Ég ætla að lesa viðtalið og fjalla um það í nokkrum orðum. Ég hef ekki komist til þess í fyrri ræðum mínum nema í aukasetningum og útúrdúrum. Viðtalið birtist í Morgunblaðinu föstudaginn 14. maí þessa árs og hljóðar svo, með leyfi forseta:
,,Magnús Ragnarsson, framkvæmdastjóri Skjás 1, segir að þær raddir hafi heyrst frá Norðurljósum að þær breytingar sem gerðar voru á fjölmiðlafrumvarpinu svokallaða hafi verið sérsniðnar fyrir Skjá 1. Hann vísar því algjörlega á bug.``
Hér verð ég að skjóta inn í að um er að ræða þriðju gerð frv., aðrar breytingar á því, þá gerð sem í ljós kom á milli 1. og 2. umr. áður en þær tillögur sem við lítum nú á sem lokatillögur komu fram. Enn er þó hugsanlega von á nýjum tillögum í þeirri viðleitni höfunda frv. að reyna að samrýma frv. stjórnarskránni. Hins vegar hefur verið á það bent aftur og aftur, í margs konar umsögnum, blaðagreinum og orðræðu í nefndum þingsins, að ekki sé minnst á ræður þær sem fluttar hafa verið í þessum stól, að frv. kunni í mörgum atriðum að rekast á við stjórnarskrá lýðveldisins. Enn kann að vera von á því að flutningsmaður frv. og höfundur þess reyni að gera breytingar til að sneiða hjá því á sama hátt og fyrir 3. umr. var gerð breyting sem margir hyggja að sneiði hjá stjórnarskránni að því er varðar hina tæknilegu afturvirkni sem áður var sannarlega fyrir hendi í frumvarpsgerðunum, þ.e. í frumvarpsgerð eitt, tvö og þrjú. Ég held áfram í þessu fréttaviðtali við Magnús Ragnarsson, framkvæmdastjóra Skjás 1 úr Morgunblaðinu 14. maí fyrir nokkrum dögum á þessu ári 2004, með leyfi forseta:
,,Meðal þeirra breytinga sem gerðar voru á frumvarpinu er að gert er ráð fyrir að markaðsráðandi fyrirtæki á öðru sviði en fjölmiðlun, megi eiga allt að 5% hlut í ljósvakamiðli og er markaðsráðandi fyrirtæki skilgreint sem fyrirtæki eða samsteypa sem veltir yfir 2 milljörðum króna á ári.
Íslandsbanki á tæplega 5% hlut í Skjá 1. ,,Það mundi ekki breyta neinu, hvorki fyrir félagið né Íslandsbanka þó að hann losaði sig út, því að hann er ekki viðskiptabanki félagsins og það er út af eldgömlum málum sem hann er hér inni,`` segir Magnús.
Hann segir að eins hafi Norðurljósamenn talið að tveggja milljarða reglan væri sérsniðin fyrir Skjá 1 vegna IKEA. Norðurljós hafi haft upplýsingar um að velta IKEA væri um 1.840 millj. kr. Magnús segir að sú tala sé tveggja ára gömul. ,,Staðan er sú að velta IKEA á síðasta ári er yfir 2 milljörðum þannig að ef þetta var sérsniðið þá heppnaðist það voðalega illa. Þannig að þetta er úr lausu lofti gripið.``
Af þessu mætti ætla að Skjár 1 væri kominn undir hina nýju gerð frv., sem þá var, og yrði þá að sæta þeim sömu reglum og Stöð 2 þar sem velta IKEA er yfir 2 milljörðum kr. á síðasta ári þótt fyrirtækið hafi verið undir þeirri upphæð á þarsíðasta ári. En við erum líka upplýst um það í fréttaviðtali Morgunblaðsins að svo er ekki. Skjár 1 sleppur undan þessum lögum. Með leyfi forseta heldur greinin svo áfram:
,,Ekki sé heldur víst að þetta ákvæði hefði áhrif á starf Skjás 1. ,,Það er ekki IKEA sem á í Skjá 1 heldur fjárfestingarfélag þar sem Pálmasynir eru hluthafar.````
Þannig kynni Skjár 1 að sleppa við hinn mikla refsivönd sem reiddur er yfir Stöð 2 þar sem það er ekki sjálft fyrirtækið IKEA sem á í Skjá 1 heldur fjárfestingarfélag þar sem Pálmasynir, það munu vera synir Pálma í Hagkaup sem kallaður var, merkilegur kaupsýslumaður á öldinni sem leið, eru hluthafar. Ég kann ekki lögfræði til að geta skorið úr um hvort þetta er rétt hjá Magnúsi Ragnarssyni. Það eru ákvæði um það í núverandi gerð frv. um fyrirtækjatengsl sem mér sýnist í fljótu bragði að ættu að eiga við um Pálmasyni og hið ágæta fyrirtæki IKEA. En hér kann Magnús að hafa réttara fyrir sér.
Það hefur nokkuð verið rætt um það í þessu samhengi hvort IKEA sé markaðsráðandi fyrirtæki. Magnús hefur einmitt nefnt að í húsgagnaiðnaði á Íslandi sé velta --- nú fer ég kannski rangt með af því að ég er ekki talnaglöggur --- um 12 milljarða kr. Ég veit ekki hvað Samkeppnisstofnun telur í því efni en ég mundi, af tilfinningunni og reynslu sem fjölskyldufaðir og íbúðareigandi í Reykjavík, telja að IKEA sé ef ekki markaðsráðandi þá allt að því í ákveðinni gerð í húsgagnaiðnaði.
Það er reyndar merkilegt að skoða fyrirtækið IKEA. Ef það er markaðsráðandi þá fer það ákaflega vel með það og misnotar, hygg ég, ekki ráðandi stöðu á sínu sviði. Ég held raunar að fyrirtækið IKEA, sem ég kynntist fyrst í Noregi að mig minnir og hefur nú lagt undir sig heiminn, sé með betri fyrirtækjum. Það þjónar viðskiptavinum sínum ákaflega vel og hefur með hugkvæmni og tæknilegum fullkomleik breytt daglegu lífi fólks á Vesturlöndum, losað menn undan miklum fjárfestingum í húsgögnum og tekist að byggja upp vöru sem er ákaflega væn fyrir lágstéttir og millistéttir og hjálpað ungu fólki til að byggja heimili sín smám saman en þó með þeim hætti að vel verði við unað. Þetta var hrósið um fyrirtækið IKEA og ég vona að því farnist vel á sínu sviði. Ég tel ekki síður að það eigi að geta leyft sér að setja fé í fjölmiðla. Ég tel reyndar, forseti, að það eigi ekki að skipta máli hvort IKEA hefur 1.840 millj. kr. veltu eða veltu yfir 2 milljarða. Ef fyrirtækið IKEA, þ.e. það íslenska fyrirtæki sem því nafni gegnir, vill setja fé í fjölmiðla þá tel ég að því eigi að vera það heimilt. Ef menn telja að hagnaði þeirra sé vel varið í fjölmiðlum þá eigum við að taka því fegins hendi. Auðvitað eiga að vera til reglur um að IKEA geti ekki þar með knúið fjölmiðla sem það á í til að fjalla eingöngu jákvætt um fyrirtækið og framleiðslu þess.
Samkeppnisstofnun ætti að hafa reglur og hafa heimild til að grípa inn í ef svo færi að IKEA yrði bert að ruðningi við auglýsingar í þeim fjölmiðlum sem það á hlut í. Ég sé raunar ekkert að því að IKEA eigi í fjölmiðlum, hvort sem það heitir Skjár 1, Stöð 2, Fréttablaðið eða hvar í veröldinni það fjárfestir. Ég tel hins vegar að því kynnu að fylgja ákveðnar hættur ef IKEA reyndi að þrengja að samkeppnisaðilum og keppinautum sínum. --- Ég biðst afsökunar á því á því, forseti, að hafa notað þetta orð ,,samkeppnisaðili``. Það er smitandi að nota þetta skrýtna orð en við erum nokkrir sem reynum að nota gamla íslenska orðið ,,keppinautur`` um þetta og ef IKEA reyndi að þjarma að keppinautum sínum með eign sinni í fjölmiðlum ættu að vera til almennar reglur sem hindruðu fyrirtækið í því.
Í þessu samhengi má einnig benda á að IKEA gæti þjarm\-að að keppinautum sínum með öðrum hætti en þeim að eiga í fjölmiðlum þar sem fyrirtækið auglýsir. IKEA gæti freistast til þess, í krafti stöðu sinnar, að reyna að hafa áhrif á fjölmiðla með því að skammta þeim auglýsingar. IKEA gæti neitað að auglýsa í fjölmiðli sem fjallaði á neikvæðan hátt um framleiðslu IKEA, sem hefði uppi aðhald að þessari verslun eða þessum geira og hefði athugasemdir við þjónustu IKEA eða talaði illa um vöru sem þar er til sölu. Fjölmiðillinn gæti með einhverjum hætti staðið gegn IKEA á annan hátt, sem ég tel að væri reyndar fráleitt og lýsti ákaflega sérkennilegum bakgrunni þess fjölmiðils sem hann hefði þó fullan rétt til. IKEA gæti brugðist við í þeirri stöðu með því að neita þeim fjölmiðlum um auglýsingar. Væri sá fjölmiðill viðkvæmur á slíkum markaði, segjum t.d. að hér væri um að ræða tímarit sem sérhæfði sig í húsgögnum, sem sum tímarit gera. Til er tímaritið Hús og híbýli, forseti, svo dæmi sé nefnt um tímarit af því tagi á Íslandi. Tímaritið gæti þá lent í vandræðum, ekki af því að húsgagnaverslunin hefði ítök í fyrirtækinu gegnum hlutabréf eða stjórnarmenn fyrirtækisins á sínum snærum heldur vandræðum af allt öðru tagi. Það eru vandræði sem einnig þarf að setja um reglur en núverandi frv. forsrh. tekur ekki á nokkurn hátt tillit til slíkra vandræða. Stjórnarsinnar á þinginu og á opinberum vettvangi hafa ekki hirt um að ræða það með nokkrum hætti þótt þeir séu þráspurðir. Hvernig á að koma í veg fyrir að stór og mikill auglýsandi reyni að hafa áhrif á umfjöllun um sjálfan sig eða á almenna umfjöllun, jafnvel pólitíska umfjöllun, með því að beita því afli sem felst í ákvörðun hans um að auglýsa eða auglýsa ekki í tilteknum fjölmiðum.
Ég var í miðju fréttaviðtali Morgunblaðsins við Magnús Ragnarsson á Skjá 1 og held áfram, með leyfi forseta, þar sem frá var horfið:
,,Magnús hefur komið á fund allsherjarnefndar og menntamálanefndar til að ræða um frumvarpið og segir að hann hafi ekki gert athugasemdir við ákveðin atriði frumvarpsins, hvorki í upphafi né við breytingartillögurnar. ,,Það er verk stjórnmálamanna að leysa þessi frumvarpsmál, síðan þurfum við bara væntanlega að laga okkur að löggjöfinni.````
Ég get staðfest að Magnús Ragnarsson gerði á fundi sínum með menntmn. engar athugasemdir við frv., hvorki til eins vegar né annars. Raunar var áhyggjuefni Magnúsar ekki í tengslum við frumvarpsákvæðin. Hann ræddi þau ekki sem einnig má sjá í framhaldi fréttaviðtalsins í Morgunblaðinu. Ég held þá áfram að kynna þingheimi efnis þess viðtals, með leyfi forseta:
,,Hann hafi fyrst og fremst tjáð sig um það samkeppnisumhverfi sem Skjár 1 búi við. ,,Það er ekki heppileg staða á markaði sem er drifinn af auglýsingum, að fyrirtæki á borð við Baug hafi svona mikil völd og áhrif í auglýsingasölu,`` segir Magnús. Aðspurður segir hann að Skjá 1 hafi ekki gengið erfiðlega að fá auglýsingar frá fyrirtækjum Baugs. ,,Nei, ég ætla ekki að kvarta. Í fyrsta lagi er eignarhaldið á Norðurljósum mjög nýlega breytt og flestir birtingarsamningar á auglýsingum eru mjög langir, oft til sex eða tólf mánaða, þannig að við myndum aldrei verða varir við þær breytingar fyrr en síðar á árinu og ég vona að svo verði ekki.``
Hann segir að ákveðinn vandi gæti komið fram vegna stærðar Baugs á matvörumarkaði og aðkomu að fjölmiðlum. Fyrirtæki á borð við Baug gæti bæði stjórnað hilluplássinu og markaðsaðgerðum heildsala og innflytjenda sem fara fram á hillupláss í verslunum fyrirtækisins. Þannig gæti Baugur boðið heildsölum hillupláss í verslunum sínum og í gegnum Norðurljós sé hægt að bjóða heildarlausn á því hvernig eigi að markaðssetja vöruna.
,,Ég get ekki talað um að auglýsingar frá Baugstengdum aðilum séu að breytast hjá mér. Það sem ég mundi hafa meiri áhyggjur af er að einstakir heildsalar, sem eru kannski að auglýsa tómatsósu, séu að gera það á einhverjum annarlegum forsendum. Ég er ekki að segja að þetta sé svona vegna þeirrar stöðu sem er uppi í dag, en hún býður upp á þennan vanda.````
Mér virðist að hér grípi Magnús á ákveðnu vandamáli þótt nokkuð torvelt sé að gera sér nákvæmlega grein fyrir því. Það kann að vera vegna þess að Magnús hafi ekki greint það sjálfur eða vegna þess að hann treysti sér ekki til að setja það fullkomlega fram, ég veit það ekki. Hann talar um það vandamál við eignarhald óskylds aðila að það kunni að hafa áhrif á auglýsingasamninga, bæði hans og annarra aðila. Það getur vel verið vandamál.
Nú skulum við taka Baug út úr þessu vegna þess að ég veit ekkert um það og kæri mig ekki um að vera með ásakanir á hendur Baugi, hvað sem Magnús er að hugsa. En þannig gæti fyrirtækið X sem bæði á matvöruverslanir og fjölmiðil boðið tómatsósuheildsala annars vegar að stilla hans vörum vel upp í verslunum, sem ég veit að skiptir verulegu máli fyrir heildsalana hvort sem það er í tómatsósu eða fagurbókmenntum, en hins vegar sé það háð því að sami heildsali auglýsi vöru sína í fjölmiðlum fyrirtækisins X. Þetta er auðvitað ekki skemmtilegt mál. Ég tek undir með þeim sem telja heppilegasta ástandið það að fjölmiðlafyrirtækið sé sem óháðast öðrum hagsmunum í viðskiptum. Reyndar vil ég líka að þau séu sem óháðust pólitískum hagsmunum og hópum eins og unnt er. En við eigum við þetta vandamál að stríða og það hverfur ekki, hvað sem Baugi líður og hlutdeild þeirra í einstökum fjölmiðlum.
En þá er spurningin: Á að taka á þessum vanda með því að ná í rörtöngina og loftpressuna og brjóta niður húsið, eins og lagt er til í frv. hæstv. forsrh.? Ég tel að þar sé ekki gætt meðalhófsreglu og það sé klunnaleg og þunglamaleg aðferð. Mig minnir að Þorbjörn Broddason hafi orðað það svo í ágætri umsögn sinni að uppskurðurinn gæti vissulega heppnast en sjúklingurinn léti örugglega lífið. Hér er um það að ræða að við þurfum að hafa virkara eftirlit með þessum hlutum á markaði.
Við þurfum að efla eftirlitsstofnanir tvær sem gætu komið að málum af þessu tagi. Annars vegar er þar um að ræða, forseti, Samkeppnisstofnun, sem Sjálfstfl. hefur reyndar tekið ákaflega fálega. Samkeppnisstofnun hefur mætt beinni andstöðu hluta Sjálfstfl. Meira að segja á þinginu eru menn sem hafa látið hafa eftir sér í virtum ritum, m.a. Lagakrókum sem gefnir eru út af laganemum í háskólanum, að þeir séu á móti Samkeppnisstofnun og telji hennar ekki þörf. Það er sorglegt. Samkeppnisstofnun er boðið það umhverfi og þau starfsskilyrði að það tók hana sjö ár að fjalla um brýnan vanda á tryggingamarkaði, vanda sem eftir þessi sjö ár var í raun úreltur. Stofnunin getur ekki leyst þau mál sem til hennar er beint. Mér er kunnugt um endurtekinn málatilbúnað Neytendasamtakanna sem reyna að bregðast við kvörtunum félagsmanna sinna, bregðast við ástandi sem upp kemur á hverjum tíma með því að brýna Samkeppnisstofnun til verka. Samkeppnisstofnun getur það yfirleitt ekki þótt hún sé til þess fús. Hún hefur ekki mannskap eða fjármagn til að sinna þeim verkefnum, hún er svelt af fjármagni og býr ekki við jákvætt starfsumhverfi af hálfu stjórnvalda. Þar er þó meira við Sjálfstfl. að sakast en formlegan yfirmann hennar, hæstv. iðnrh. og viðskrh. Hún getur því ekki tekið slík verkefni að sér.
Það kemur í ljós þegar umkvartanir Magnúsar og yfirlit hans yfir stöðuna er skoðað, vegna þess að ég tek mark á framkvæmdastjóra Íslenska sjónvarpsfélagsins, að Samkeppnisstofnun bregst í samkeppnismálum fjölmiðlanna á milli. Hún virðist ekki hafa bolmagn til að hafa neitt eftirlit með auglýsingamarkaði þar sem viðgangast margir skrýtnir hlutir. Hún hefur ekki haft neina burði til að grípa inn í það með aðgerðum. Sé það rétt sem Magnús segir ætti það að ganga þannig fyrir sig í alvörusamfélagi að Samkeppnisstofnun berist kvartanir um þetta, m.a. frá fjölmiðli eins og Skjá 1. Samkeppnisstofnun mundi síðan benda fyrirtæki X eða Baugi á að slíkt gangi ekki, að verið sé að brjóta samkeppnislög með þeim afleiðingum að það komi niður á samkeppnisstöðu minni fjölmiðla gagnvart hinum stærri. Magnús lýsti því í löngu máli fyrir okkur á fundi menntmn. hversu háttar um samskipti Baugs við Ríkisútvarpið sjálft, sem er stóri bróðirinn á auglýsingamarkaði ljósvakamiðlanna og hafði ófagra sögu að segja.
Hin eftirlitsstofnunin sem ætti að koma við sögu er útvarpsréttarnefnd. Lagt er til að henni verði breytt í frv. hæstv. forsrh. Þar eru þó ekki lagðar til neinar breytingar á lögum um starfssvið nefndarinnar eða heimildir hennar, enda er ekki víst að það þurfi til að útvarpsréttarnefnd geti skilvíslega gegnt hlutverki sínu. Í frv. forsrh. eru hins vegar lagðar til mannabreytingar með þeim hætti að ólíklegt er að útvarpsréttarnefnd, verði þetta frv. að lögum, líti á það sem hlutverk sitt að sinna þeim skyldum sem upp eru taldar í lagabókstafnum sem mynda ramma um starfsemi hennar.
Útvarpsréttarnefnd hefur frá því hún komst á legg, við afnám einkaréttar Ríkisútvarpsins til útvarpssendinga, haft þá stefnu að gera ekki neitt og skipta sér ekki af nema brýn vandræði séu upp komin. Það er ekki hægt að finna í plöggum útvarpsréttarnefndar eða fréttum af starfsemi hennar neina samræmda línu sem fjölmiðlar geta starfað eftir eða auglýsendur geta miðað sig við. Það er óvíst að útvarpsréttarnefnd mundi sinna kvörtun frá Magnúsi Ragnarssyni á Skjá 1 um þessi mál. Enginn veit hversu með það er farið. Þá vakna spurningar um hvort þar sé unnið eftir geðþótta. Eðlilegt er að spyrja hvort það hafi áhrif að formaður útvarpsréttarnefndar, helsti ráðamaður þar um árin, er ekki bara framkvæmdastjóri Sjálfstfl., forustumaður stjórnmálaafls, heldur einnig víðkunnur viðskiptajöfur í innflutningi og á fasteignamarkaði. Hann er að auki bankaráðsmaður í Landsbankanum, bæði fyrir einkavæðingu, þá á vegum Sjálfstfl. sem áður var nefndur, og eftir einkavæðingu af einhverjum ástæðum. Ég þekki þennan mann frá fornu fari og tel ekki ástæðu til að ætla fyrir fram að hann hafi óhreint mjöl pokahorninu, umfram það ástand sem hlotist hefur af flokksræði og samþjöppun í fyrirtækjarekstri á allri 20. öldinni í tveimur samsteypum eða fjárfestingarbandalögum. En það er eðlilegt að svona sé spurt.
Ég ætla að halda áfram að rekja fyrir þingheimi fréttaviðtalið við Magnús Ragnarsson, framkvæmdastjóra Skjás 1. Það er fróðlegt, sérstaklega þegar reynt er að skoða, eins og ég hef verið að gera, hvaða ráð eru tiltæk til að sinna kvörtunum Magnúsar og bæta ástandið sem hann lýsir þar. Í viðtalinu við Morgunblaðið segir, með leyfi forseta:
,,Magnús hefur sagt í fjölmiðlum að við óbreytt markaðsumhverfi geti Skjár 1 ekki starfað lengur en í átján mánuði. ,,Þetta er ekki vísindalega útreiknað. Ég er bara að segja að í þessu samkeppnisumhverfi í dag geti lítill aðili eins og Skjár 1 ekki lifað samhliða svona aðila til lengri tíma. Átján mánuðir er bara gripið úr lausu lofti. Þeir segjast sjálfir, þ.e. Norðurljós, ætla að segja upp öllu sínu fólki um mánaðamótin. Þannig að þeir eru væntanlega að gefa til kynna að þeir geti ekki lifað lengur en í sex mánuði,`` segir hann.
Magnús segir ástæðuna vera tvíþætta. ,,Við þrífumst í fyrsta lagi eingöngu á auglýsingatekjum og það er vandi á því hvernig þær muni dreifast í framtíðinni. Hins vegar virðast Norðurljós núna hafa ótakmarkaðan aðgang að fjármagni til að keyra upp innkaupaverð á erlendu efni og eins til þess að bjóða í starfsmenn okkar. Það er rekstrarumhverfi sem við getum ekki keppt við.``
Þetta umkvörtunarefni Magnúsar er kannski ekki ...
(Forseti (HBl): Ég vil minna hv. þm. á að eigi er heimilt að lesa upp prentað mál nema með leyfi forseta.)
Ég biðst afsökunar hafi ég gleymt að biðja þess leyfis. Ég hygg að ég hafi gert það nokkuð reglulega í ræðu minni og skal reyna að bæta ráð mitt hér eftir.
Þetta umkvörtunarefni Magnúsar virðist nokkuð alvarlegt fyrir fyrirtækið sem hann rekur. Það er þó kannski ekki þess eðlis að flytja þurfi slíkt frv. um takmarkanir á eignarhaldi fjölmiðla og takmarkanir á starfsemi fjölmiðla sem hæstv. forsrh. hefur nú gert og frægt er orðið. Hér virðist fyrst og fremst um það að ræða að Skjá 1, sem þriðja stærsta eða í raun minnsta ljósvakasjónvarpsmiðlinum af þremur á Íslandi, gangi ekki nógu vel í samkeppni við hina stærri. Stöð 2 er nokkuð öflugt fyrirtæki sem býr að einhverju leyti við fjármagn sem nú til dags er kallað þolinmótt. Stöð 2 virðist hafa aðgang að meira fjármagni þrátt fyrir fyrir allar sínar skuldir en þann aðgang hafi Skjár 1 hins vegar ekki og þurfi eingöngu að treysta á auglýsingafé sitt.
Ég veit ekki hvernig á að leysa úr vandræðum Skjás 1. Ég tel að Skjár 1 sé að mörgu leyti mjög þörf sjónvarpsstöð og vona að hún geti haldið áfram að lifa og þrífast. Ég tel hins vegar að hún og forsvarsmenn hennar geti ekki, vegna vandræða sinna í samkeppninni sem eru vonandi tímabundin, kallað til ráðherra eða almannavald til að biðja þá um að sparka í annan af tveimur keppinautum. Hinn er í raun látinn eiga sig og ég sé ekki að Magnús sé í raun, með þessum orðum, að gera neitt annað en það sem bændur á Íslandi hafa lengi stundað og eru sérfræðingar í, hvaða búum sem þeir stjórna, að berja lóminn.
Ég held áfram, virðulegi forseti, að lesa úr fréttaviðtali Morgunblaðsins 14. maí þessa árs við Magnús Ragnarsson framkvæmdastjóra Skjás 1, með leyfi forseta:
,,Inntur eftir því hvort 5% reglan gæti ekki gert nýjum fjölmiðlafyrirtækjum erfitt að starfa, þar sem fjársterkir aðilar þurfi að koma inn með fjármagn í upphafi, og einhvers staðar frá verði það að koma, segir Magnús að það þrengi vissulega að. ,,En sem betur fer er útlit fyrir að innkoma í sjónvarpi verði mikið auðveldari. Þegar stafrænt sjónvarp verður komið og sjónvarpsstöðvarnar þurfa ekki að fjárfesta lengur í eigin dreifikerfi og slíku, þá ætti innkoman að vera miklu auðveldari á markaðinn,`` segir hann.``
Hér kemur Magnús í að merkilegu máli sem hægt væri að reifa nokkuð lengi, þ.e. tæknibreytingar sem fram undan eru á sjónvarpsvettvangi. Hæstv. samgrh. Sturla Böðvarsson flutti um þær ágæta ræðu í umræðunni um skýrslu fjölmiðlanefndar. Ég verð að segja að þar var eitt skásta framlag sjálfstæðismanns til umræðunnar sem hér hefur staðið um fjölmiðla. Það er bót í máli fyrir Skjá 1, í þeirri stöðu sem hann er, að þegar við lítum dagsbrún breytinga sem fylgja stafrænni tækni sem fram undan virðist á Íslandi gæti einmitt minnsti bróðirinn af þessum þremur, þ.e. Skjár 1, fengið nokkurt forskot með því að hafa ekki til muna fjárfest í dreifibúnaði, sem hefur reynst Stöð 2 allþungur baggi. Við á Alþingi, einkum þeir sem lengur hafa setið, vitum hvað dreifikerfi Ríkisútvarpsins hefur kostað almannasjóði. Ef stofnað yrði stafrænt fyrirtæki allra ljósvakamiðlanna ætti Skjár 1 besta aðkomu að því þar sem Skjár 1 þarf ekki á neinu öðru að halda eftir að stafræna kerfið er komið. En við vitum það líka, það er eins og hlutirnir gerast í samkeppni á markaði, að Stöð 2 hefur ygglt sig nokkuð við þeirri hugmynd að til verði eitt fyrirtæki um hina stafrænu tækni. Það er kannski vegna þess að Stöð 2 vill ekki taka þátt í að gefa Skjá 1 þetta forskot. Í raun er ekki mikið við því að segja þótt ég voni að hæstv. samgrh. Sturla Böðvarssyni, eða þeim sem því starfi gegnir í framtíðinni, verði að þeirri ósk sinni að íslensku ljósvakafyrirtækin geti sem allra best sameinast um að stíga inn í þessa nýju tækni og aðra tækni sem fram undan er. Suma hluti hluti eigum við Íslendingar að gera sameiginlega, með fullri virðingu fyrir hinni nauðsynlegu samkeppni sem þarf að ríkja okkar á milli í nútímaviðskiptaumhverfi.
Ég ætla svo að lesa lok þessa fréttaviðtals sem ég vil ekki að verði út undan þótt það sé ekki jafnmerkilegt fyrir umræðuna á sama hátt og aðrir hlutar hennar. Ég tek því, með leyfi forseta, til við niðurlag fréttaviðtalsins við Magnús Ragnarsson, framkvæmdastjóra Skjás 1 frá því á föstudaginn 14. maí 2004:
,,Magnús segir að alls eigi 42 hluthafahópar í Skjá 1. Þar eru tveir hópar stærstir og ráða þeir um 2/3 af félaginu í sameiningu. Annar hópurinn er tengdur sonum Pálma Jónssonar og eru Gunnar Jóhann Birgisson, Hjörtur Nielsen og Kristinn Þór Geirsson í forsvari fyrir hinn hópinn. Þá á fjöldi smærri hluthafa í fyrirtækinu. Menn eiga allt niður í 0,01% hlut, en á síðustu fimm árum hefur hlutafé tvisvar sinnum verið fært niður.``
Það er merkilegt við þessa klausu að ýmsir þeir sem þarna eru nefndir eru vel þekktir. Þar á meðal er Hjörtur Nielsen. Það nafn er merkilegt fyrir okkur vegna þess að Hjörtur Nielsen var einn af þeim sem stóðu að baki DV áður en Frétt tók við því blaði, sem þá var nær að fótum fallið. Þátttaka Hjartar Nielsens í fjölmiðlafyrirtækjum hefur beinst bæði að ljósvakafyrirtækjum og prentmiðlum, að dagblaði og sjónvarpsstöð. En nú er Hirti Nielsen settur stóllinn fyrir dyrnar með þvílíkan bisness. Eitt af því allra heimskulegasta í frv. hæstv. forsrh. um að skerða tjáningarfrelsi á Íslandi með takmörkunum á eignarhaldi á fjölmiðlum, fyrir utan árás á starfsfólk fjölmiðla, íslenska tungu og innlenda dagskrárgerð, er að þar er fyrirtæki bannað, þar með kaupsýslumönnum einstökum, að eiga bæði í ljósvakamiðlum og prentmiðlum. Þetta er eitt af því sem ekki hefur verið reynt að færa nokkur rök fyrir í máli höfundar þessa frv. og meðhöfunda hans í síðari þremur gerðum frv. En stuðningsmenn frv., þeir sárafáu þingmenn Sjálfstfl. --- hv. þingmenn Framsfl. hafa forðast að færa nokkur rök fyrir hinum nauðbeygða stuðningi sínum við þetta frv. --- hafa ekki hirt um að færa nokkur rök fyrir hvers vegna eigi að banna ljósvakaeign og prenteign sama fyrirtækis eða sama eiganda.
Í raun eru þetta fornfálegar reglur, gamlar þar sem þær eru hafðar í útlöndum og einkum svæðisbundnar, t.d. í Bandaríkjunum. Ég hygg að aðallega sé um slíkar takmarkanir að ræða innan fylkis til að forðast það sem á ensku er kallað ,,company town`` og hér mætti kalla fyrirtækisbyggð. Þær hafa verið algengar þótt við höfum á síðari tímum ekki þurft að una við slíkt, a.m.k. áður en Alcoa kom á Reyðarfjörð. En fyrirtæki eru ekki hindruð í því að ávaxta sitt pund með því að leggja fé í fjölmiðlun af öðru tagi en þau þegar stunda því fyrirtækjum er heimilt að reka dagblað í einu fylki og ljósvakamiðil í öðru.
Forseti. Sú takmörkun sem hér er til umræðu kann að hafa litið eðlilega út á sínum tíma, fyrir 20 árum og ég tala ekki um 30 eða 40 árum. Vissulega var þessi takmörkun eitt af því sem við jafnaðarmenn töldum í gamla daga koma til greina þegar menn voru að hugleiða --- að vísu fremur akademískt en í praxís --- hvernig fara ætti með reglur um eignarhald á fjölmiðlum eða hvort setja ætti slíkar reglur. Síðan hafa miðlarnir vaxið saman á fjölmiðlavettvangi. Það er ekki lengur um að ræða eins skýra skiptingu og eitt sinn var milli ljósvakamiðils og prentmiðils. Þannig er, forseti, að prentmiðlar, t.d. Morgunblaðið, reka einnig margir netmiðla sína. Með þeirri tækni einni, að hægt sé að ekki einungis lesa netmiðilinn á skjánum heldur stilla á talgervil sem les netmiðilinn fyrir mann eða fá þá þjónustu á vefsetrinu að fréttir séu lesnar upp, hefur það sem áður var netútgáfa af dagblaði breyst í útvarp, í ljósvakamiðil sem við köllum þótt það kunni að vera ankannalegt á netinu. En kannski er það ekki lengur ankannalegt því að áður var netið einskorðað við símalínur en nú fer það líka um það fyrirbæri sem eldri menn töldu vera eterinn í loftinu og við eigum um þetta góða orð yfir ,,ljósvaka``, frá ynglingi okkar, Jónasi Hallgrímssyni.
Einnig er að nefna, forseti, að fyrirtæki í fjölmiðlun hafa erlendis, þannig að við höldum okkur utan landsteinanna, þróast þannig undanfarin ár að vaxa saman að þessu leyti. Miðlunin er í raun inntakið í starfsemi fyrirtækjanna en birtingarmynd miðlunarinnar kemur fram með ýmsum hætti í útvarpi, gamla radíóinu, í sjónvarpi með venjulegum hætti þar sem sent er út og tekið á móti um greiðu, í sjónvarpi af öðru tagi, í hefðbundnu dagblaði, í netmiðli --- annaðhvort lesnum eða töluðum, í tímariti og svo mætti lengi áfram telja. Í þessu felst ákveðin hagkvæmni og um er að ræða það að nýta sér þá tækni sem til boða stendur hverju sinni og taka þátt í þeirri miklu tækniframþróun sem einkennir okkar tíma á þessu sviði.
Það má líka nefna að víða á landsbyggðinni fer fjölmiðlun að vissu leyti fram með þessum hætti. Víða á landsbyggðinni, þar sem ekki er um að ræða dagblöð eða miklar sjónvarpsstöðvar, eru það ýmist eitt fyrirtæki eða samtengd fyrirtæki sem sjá um ýmis verk á sviði fjölmiðlunar og tengja þau útgáfu eða útvarpi og jafnvel annarri menningarstarfsemi, sums staðar auglýsinga- og markaðsstarfsemi. Hér er ekki bara um að ræða merkilega hluti í hinni stóru Ameríku heldur líka þróun sem við sjáum víða um landið á Akureyri, Höfn í Hornafirði og fleiri stöðum sem ég hef haft spurnir af. Þótt að í hinu fræga frv. hæstv. forsrh. sé á sérkennilegan hátt gerð almenn undantekning fyrir útvarpsréttarnefndina, þegar um er að ræða staðbundna fjölmiðlun, verður ekki annað séð en þegar útvarpsréttarnefndin tekur sig til og túlkar hin grimmilegu ákvæði frv. sem banna krossmiðlun, eins og við höfum kallað það í skorti á öðru betra orði, muni útvarpsréttarnefnd vera mjög treg að veita staðbundnum fyrirtækjum þetta leyfi.
Nafn Hjartar Nielsens vekur hugleiðingar um þá ótrúlegu heimsku að banna þessa miðla. Ég verð þó að leiðrétta mig strax, þ.e. við vitum það öll sem hér erum stödd að hér er ekki einkum um heimsku að ræða heldur þann megintilgang frv., sem ekki er nefndur, að ráðast að einu fyrirtæki og brjóta niður veldi þess af því að það sé hættulegt fjölbreytni í fjölmiðlun. Einkum er það þó vegna þess sem kom fram hjá hinum snjalla hv. þm. Gunnari Birgissyni fyrr í kvöld, að Sjálfstfl. líkar ekki fréttaflutningur sem hann getur ekki haft stjórn á. Gunnar Birgisson talaði sérstaklega um það að árið 2003, í fyrra fyrir kosningarnar, hefðu Fréttablaðið, DV, og að mér skildist Stöð 2 líka, hagað sér með ósæmilegum hætti gagnvart Sjálfstfl. Viðbrögð hans eru þau að úr því að svo var komið, að Fréttablaðið, DV og sjálfsagt fréttastofa Stöð 2 vissu ekki hvernig þau ættu að haga sér gagnvart stærsta flokki landsins, flokki sem að dómi hv. þm. Gunnars Birgissonar og fleiri flokksfélaga hans standa á að ríkja um alla eilífð, væri réttast og fullkomlega eðlilegt að setja á fyrirtækið sem á þessa fjölmiðla sérstök lög sem hluti það í sundur og veiki það. Það mundi kenna þá lexíu að láta Sjálfstfl. ekki bara í friði heldur halda með honum, eins og öllum sæmilegum fjölmiðlafyrirtækjum eins og Morgunblaðinu og Ríkisútvarpinu hefur verið gert að gera, í því fjölmiðlaveldi sem Sjálfstfl. hefur kosið að byggja í kringum sig á undanfarna áratugi. Sem betur fer hefur á móti komið faglegt móvægi blaðamannastéttarinnar á báðum þeim miðlum sem ég nefndi.
Ég held áfram, forseti, tilvitnun minni eða lestri viðtals við Magnús Ragnarsson í Morgunblaðinu föstudaginn 14. maí 2004. Þar segir að lokum, með leyfi forseta:
,,Uppi hafa verið hugmyndir um sameiningu Stöðvar 2 og Skjás 1, en Magnús segir að ekkert slíkt sé á borðinu nú. ,,Það voru viðræður í gangi síðasta haust, þá undir handleiðslu sameiginlegs viðskiptabanka. En þeim var slitið með aðkomu Jóns Ásgeirs Jóhannessonar að félaginu Norðurljósum og það eru engar viðræður í gangi í dag,`` segir hann.
Magnús svarar því ekki játandi að Skjár 1 hefði áhuga á að sameinast Stöð 2. ,,Það er ekki hægt að hugsa um það í þessari óvissu sem er í dag. Við erum ekki að biðja um neinar samningaviðræður.``
Tvennt er merkilegt við þetta niðurlag fréttaviðtalsins við Magnús. Í fyrsta lagi er það óvissan, óvissan sem er í dag. Í umræðunni hefur verið talað um að eyða þyrfti óvissu. Það var hygg ég hæstv. forsrh., flutningsmaður og höfundur a.m.k. fyrstu gerðar þess af fjórum sem fram eru komnar enn, sem orðaði það svo. Þegar hugleitt var hvaða óvissu ætti að eyða þá var það sú óvissa sem hæstv. forsrh. hafði sjálfur skapað. Óvissan skapaðist af því að kastað var fram þessu frv. sem við erum að ræða um, um takmarkanir á eignarhaldi á fjölmiðlum, með þeim afleiðingum sem það hefur á störf starfsfólks Norðurljósa og víðar í fjölmiðlum. Óvíst er með áhrifin á innlenda dagskrárgerð í ljósvakamiðlunum, á stöðu fjölmiðla í lýðræðissamfélaginu o.s.frv. Það er þessi óvissa sem Magnús Ragnarsson er að vitna til í lokaorðum sínum í viðtalinu við Morgunblaðið. Það er ljóst að frv. og umræðan sem hófst með svo ógætilegum hætti hefur búið til óvissu í fjölmiðlum á Íslandi, í þeirri atvinnugrein og í ýmsum hliðargreinum hennar. Í þeirri óvissu er ástandið t.d. þannig að samstarf eða sameining tveggja sjónvarpsstöðva, sem ýmsum hefði þótt eðlilegt framhald þótt ég taki ekki undir það eða óski þess, er lögð á hilluna.
Afskipti hæstv. forsrh. og þingmeirihlutans, sem hann telur sig hafa, af fjölmiðlunum með þessu frv. hafa skapað óvissu sem þegar er farin að breyta þeim grunni sem menn hafa undir ákvarðanir sínar í viðskiptum sem þeim tengjast.
Á hitt er svo að líta að í þessum lokaorðum Magnúsar er hann nokkuð brattur. Það eru engar viðræður í gangi í dag. Það skín úr orðum hins vígfima og sókndjarfa framkvæmdastjóra Skjás 1 að hann vonast í raun til þess að samkeppnisvandi hans á sjónvarpsvettvangi leysist með því frv. sem hér er til umræðu. Hann er ekki í samkeppni við Fréttablaðið og DV, það er Morgunblaðið. Hann sér fram á að Stöð 2 veiklist við það högg sem henni er greitt, að það verði hugsanlega hlutverkaskipti milli Skjás 1 og Stöðvar 2 þannig að Skjár 1 verði stærri ljósvakamiðillinn af þeim tveimur sem eiga a.m.k. að nást um landið allt. Ég held að það sé skammsýni hjá Magnúsi. Ég held að það stafi af því að Magnús er nýr í starfi og þarf að reisa sína stöð við eftir ákveðna erfiðleika sem þar hafa orðið á síðustu missirum. Almenningur nýtur raunar góðs af, almenningur getur horft á ýmislegt efni á Skjá 1 sem átti að fara á áskriftarstöð sem stofnuð var. Menn hættu við það. Ég held að það sé skammsýni hjá honum vegna þess að jafnvel þótt Skjár 1 næði þessari stöðu Stöðvar 2 og Stöð 2 annaðhvort legðist af eða breyttist með einhverjum hætti í litla bróðurinn í þessu samstarfi þá er ekki von til þess að Skjár 1 hafi möguleika til að dafna og vaxa, sem eðlilegt væri að slík stöð gerði. Frv. skerðir vaxtarmöguleika fjölmiðlafyrirtækjanna og kemur í veg fyrir að þau geti gengið að fjármagni eins og önnur fyrirtæki á landinu.
Hv. þm. Ásgeir Friðgeirsson, félagi minn í Samf., rakti í snjalli ræðu á miðvikudagskvöld, aðfarakvöld uppstigningardags, að með frv. yrðu fjölmiðlafyrirtæki annars flokks fjárfesting, bæði vegna þess að takmarkanir eru á því hversu sú fjárfesting blómgast. Á hverjum tíma meðan horft er á ársverk þess sem að fjárfestingunni stendur og horft til þess hvort viðkomandi sé á hverju augnabliki markaðsráðandi eða ekki. Markaðsráðandi getur fyrirtæki orðið óviljandi, með því að vera kannski númer 2 eða 3 í sínum geira og keppa það fyrirtæki sem er markaðsráðandi. Þegar stærra fyrirtæki fer síðan á hausinn eða veiklast með einhverjum hætti, sem hefur áhrif á afdrif þess, er keppinauturinn allt í einu kominn í markaðsráðandi stöðu og verður í einu vetfangi eða með skömmum fyrirvara að losa sig við hlut sinn í fjölmiðlafyrirtæki sem það á í allt niður í 5%. Þegar það gerir það er það tilneytt til að losa sig við þann hlut. Þá má ekki gera ráð fyrir að það fái það verð fyrir sem eðlilegt væri. Fjárfestir sem á það á hættu að fá ekki það verð fyrir hlut sinn sem honum finnst eðlilegt hugsar sig tvisvar um áður en hann leggur fé í slíkt fyrirtæki.
Auðvitað kemur fleira til, eins og hv. þm. Ásgeir Friðgeirsson rakti. Ég held því miður að Skjá 1 mundi ekki farnast betur, þegar til langs tíma er litið, en Stöð 2 við þau skilyrði sem Sjálfstfl. með formanni sínum, núv. hæstv. forsrh., hefur hugsað sér að búa fjölmiðlafyrirtækjum í framtíðinni.
Ég hygg, forseti, að nú sé nóg komið af Magnúsi Ragnarssyni og viðtali Morgunblaðsins við hann. Ég vil taka fram að ég óska honum og fyrirtæki hans alls velfarnaðar. Ég tel að þó að hann sé á villigötum í stuðningi sínum við frv. hafi hann með viðtölum sínum, bæði því sem er í Morgunblaðinu, við okkur í menntmn. og við ljósvakamiðla, sem og í umsögn sem hann hefur um vélað frá Íslenska sjónvarpsfélaginu hf. til allshn. sem við skoðuðum einmitt í menntmn., sýnt mjög glögglega að vandamál Skjás 1 eru ekki þau að eignarhaldið á Stöð 2 sé í of mikilli samþjöppun. Vandinn sprettur annars vegar af stöðu Skjás 1 sem litla bróður í félagi hinna þriggja landsmiðla á ljósvakasviði. Hins vegar sprettur hann af því að hlutverk Ríkisútvarpsins hefur ekki verið endurskoðað og því ekki mótuð ný stefna, ný starfsskilyrði, á þeim tímum sem gengu í garð fyrir 17 eða 18 árum, þegar það missti einkarétt sinn til útvarpssendinga.
Ríkisútvarpið birtist bæði Skjá 1 og Stöð 2 sem grimmur keppinautur en ekki forustuafl sem hægt er að líta til að svipaðan hátt og hinn frægi frændi þjóðarútvarps okkar, BBC eða skyld fyrirtæki, systurfyrirtæki nánast í almennri merkingu á Norðurlöndum sem hafa á hendi leiðsögn og forustuhlutverk á fjölmiðlavettvangi, heldur birtist Ríkisútvarpið þessum keppinautum sem grimmur og óvæginn stóri bróðir sem gín yfir hlut þeirra. Þeim finnst sárast, sem okkur sem þykir vænt um Ríkisútvarpið er nauðsynlegt að skilja, að RÚV skuli gera þetta með það mikla forskot sem það hefur í lögvernduðum og lögskyldum tekjum þess af svokölluðu útvarpsgjaldi eða afnotagjaldi.
Þessu þarf að breyta verulega, forseti. Það er eitt af því sem við ættum að ræða í staðinn fyrir að reyna að hamla á móti þessari einstöku og sértæku hefndaraðgerð hins valdamikla hæstv. forsrh. gegn einu fyrirtæki. Við hefðum fyrir löngu, fyrir 17 árum, 10 árum eða fyrir 5 árum, átt að skoða þessi mál. Lilja Á. Guðmundsdóttir og meðflutningsmaður buðu upp á slíkt samstarf fyrir nokkrum árum, þegar Ríkisútvarpið sjálft kallaði eftir athugun og umhugsun, starfsmenn þess m.a., eins og þeir hafa oft gert. Við hefðum átt að setjast niður og móta, í sameiningu og sem mestri sátt, stefnu til frambúðar sem við teljum að þjóðarútvarpið eigi að hafa.
Við hefðum átt að móta Ríkisútvarpinu hlutverk á fjölmiðlavettvangi, innan íslenskrar menningar og íslensks samfélags. Það að hafa ekki gert það kemur niður á okkur núna en ástæðan er sú að Sjálfstfl. hefur verið í innri baráttu. Þar hafa tekist á tvö til þrjú öndverð sjónarmið um þetta mál, annars vegar sjónarmið íhaldsmanna sem hafa ekki viljað missa af útvarpinu og hins vegar sjónarmið frjálshyggjumanna sem hafa viljað leggja útvarpið niður af djarfi hugsjón eða tómri kreddu. Niðurstaðan er að Ríkisútvarpið hefur verið í status quo, þar sem Sjálfstfl. hefur illu heilli verið í landstjórninni, með þriggja ára undantekningu, frá árinu 1983. Sjálfstfl. hefur farið með stjórn menntmrn. allan þann tíma. Þeir flokkar sem valist hafa til meðreiðar hafa að vísu haft uppi varnartilburði gagnvart straumum í stóra flokknum sem beinst hafa að því að rífa Ríkisútvarpið á hol. En þeir hafa ekki megnað að skapa almenna stefnu í samstarfi sínu við Sjálfstfl. sem gæti komið Ríkisútvarpinu almennilega á fæturna og skapað því það hlutverk sem það á að mínu viti að sinna.
Freistandi væri að fjalla betur um þá stefnu sem Samf. hefur mótað um hlutverk Ríkisútvarpsins og rekja meiningar mínar um það efni. Ég tel, forseti, að nú þegar klukkan er 3 mínútur yfir 4 sé nóg komið af máli mínu. Ég legg reyndar til við forseta að hann fari að stytta þennan fund. Ég hygg að hefjast eigi fundur aftur á morgun klukkan 10 og klukkan 9 í þingnefnd sem á að fjalla um mikilvægt mál. Nú eru tæpir sex tímar til klukkan 10 og tæpir fimm til klukkan 9. Fróðlegt væri að vita hversu lengi forseti ætlar að halda áfram en ég lýk máli mínu við 3. umr. með þeim frómu en sennilega haldlitlu óskum að menn vitkist í þingsalnum gagnvart þessu heimskulega frv. og hendi því út úr þinginu áður en það nær að valda þeim skaða sem ég er sannfærður um að af því hlytist ef það yrði að lögum, gegn öllu því sem til framfara horfir í samfélagi okkar.
