Forseti. Ég mæli hér fyrir tillögu til þingsályktunar um heiðurslaun listamanna. Þetta er 145. mál á þskj. 145.

Tillögugreinin er svona:

„Alþingi ályktar að veita skuli árlega heiðurslaun listamanna á fjárlögum. Heiðurslaunin séu að jafnaði veitt allt að fjörutíu íslenskum listamönnum hverju sinni og ekki færri en tuttugu og fimm. Sá sem hefur fengið heiðurslaun skal halda þeim ævilangt. Launin skulu að fjárhæð miðast við lífeyriskjör kennara.

Menntamálanefnd geri, ef ástæða þykir til, tillögur fyrir 3. umræðu um fjárlagafrumvarp ár hvert um það hvaða listamenn bætist í þann hóp sem heiðurslaun hlýtur. Nefndin skal við það verk hafa samráð við forustumenn Bandalags íslenskra listamanna. Við tillögugerðina skal miða við að listamaðurinn hafi varið starfsævi sinni eða verulegum hluta hennar til liststarfa, að hann hafi skarað fram úr við listsköpun sína eða störf hans að listum skilað miklum árangri á Íslandi eða á alþjóðavettvangi, og að listamaðurinn sé kominn á eftirlaunaaldur eða nálgist starfslok. Nefndin skal eftir atvikum taka tillit til skiptingar í hópi heiðurslaunamanna eftir listgreinum og kynjum.“

Heiðurslaun listamanna voru fram til 1991 veitt samkvæmt sérstökum lögum. Það ár féllu þau lög úr gildi en ný lög um listamannalaun, nr. 35/1991, tóku við. Í hinum nýju lögum var ekkert ákvæði um heiðurslaunin og hefur Alþingi síðan samþykkt að veita þau frá ári til árs í tengslum við fjárlagaumræðu að hausti án sérstaks rökstuðnings, laga- eða regluramma.

Um veitingu heiðurslauna hefur ekki verið verulegur vafi á Alþingi þótt engin séu lögin enda hefur þingið fullt frelsi til slíkrar fjárveitingar hvenær sem því sýnist. Hins vegar hafa verið uppi ýmis viðhorf um ástæður heiðurslaunanna og hafa þau sjónarmið komið fram, m.a. af hálfu listamanna, að eðlilegt sé að gera skýran greinarmun á þeim og starfslaunum listamanna. Þau eru veitt skamman tíma í senn, í mesta lagi til þriggja ára eins og nú háttar til og eru miðuð við tiltekin verkefni sem skýrt er frá og reifuð eru í umsóknum manna um starfslaun.

Hér er gert ráð fyrir að Alþingi lýsi vilja sínum í þessum efnum með þingsályktun en án lagasetningar, enda ekki þörf á því að Alþingi setji lög um eigin gerðir af þessu tagi. Með samþykkt tillögunnar væru forsendur þessarar heiðursfjárveitingar skilgreindar á ýmsa vegu, að mestu í samræmi við þá hefð sem hefur skapast í meðförum þingsins. Menntamálanefnd stæði betur að vígi við val heiðurslaunahafa þar sem vísir að starfsreglum lægi fyrir í þingsályktun. Samþykkt tillögunnar mundi að auki lýsa stöðu heiðurslaunahafa og greina betur á milli heiðurslaunanna og starfslauna listamanna en verið hefur.

Í tillögutextanum er fyrst rætt um fjölda þeirra sem þiggja heiðurslaun. Þeir eru nú 27 talsins. Þeir voru 25 þegar þessi tillaga var lögð fram. Hér er lagt til að sú tala, 25, marki framvegis lágmarksfjöldann í þessum hópi. Hins vegar er eðlilegt og í samræmi við þá þróun sem orðið hefur á síðustu árum að smám saman fjölgi í hópnum. Rétt er þó að hafa efri mörk í þessari tillögu, ef hún yrði samþykkt, og er hér lögð til talan 40 en þó settur fyrirvari við þau mörk líka og reyndar hvort veggja með orðunum „að jafnaði“ í tillögunni.

Í tillögunni er einnig talað um hversu lengi menn skuli njóta þessara launa. Nú er ekkert um það samþykkt í fjárlögum hvers árs heldur gildir veitingin í fjárlögunum aðeins það ár sem hverju sinni er um fjallað. En að tillögunni samþykktri lægi fyrir sá vilji Alþingis í samræmi við venju að heiðurslaunamenn njóti launa sinna til æviloka. Með því að velja heiðurslaunamenn væru menn að taka ákvörðun sem máli skiptir og ekki er hægt að taka aftur. Hún væri líka ákveðin trygging fyrir þá listamenn sem þessara launa nytu, að þau entust þeim til æviloka, sem ekki er nú þó að hefðin hafi auðvitað ákveðna tryggingu í för.

Í tillögunni er í fjórða lagi gert ráð fyrir að skýrður sé að nokkru ferillinn sem liggur að baki veitingu þessara heiðurslauna. Menntamálanefnd er falið að gera tillögur um það eins og verið hefur en það nýmæli er hér lagt til að nefndin hafi um þetta samráð við Bandalag íslenskra listamanna og þess er vænst að um það samráð skapist ákveðin hefð þannig að bandalagið eða þeir sem það vísar til ráði nokkru um það hverjir koma til greina. Ég held að ljóst sé að þingsályktun af þessu tagi mundi nýtast menntamálanefndarmönnum vel við störf sín í framtíðinni og samráðið við samtök listamanna stuðli að traustum faglegum grunni við tillögugerðina. Því miður hefur þetta verið með ýmsum hætti og það er mikilvægt, ef menn vilja á annað borð að þessi heiðurslaun séu áfram veitt, að skapa um þau trausta hefð og venju sem menn bregða ekki út af vegna deilumála eða persónulegrar eða pólitískrar afstöðu gagnvart listamönnunum eða öðrum hlutum sem málinu koma kannski ekkert við, eins og því miður hefur stundum verið.

Að auki er í tillögunni reynt að draga ramma um þá listamenn sem til greina koma. Um það eru nú engar reglur og í raun óljóst til hvers þessi heiðurslaun eru veitt. Hér er lagt til að þeir listamenn komi til greina sem hafa skarað fram úr í listsköpun sinni. Það leiðir nú nokkuð af sjálfu. En það er líka gert ráð fyrir því að listamönnum geti talist til tekna í þessu efni mikilsvert starf í þágu lista hér og erlendis jafnvel þótt þeir sjálfir teljist ekki í fremstu röð í list sinni. Hér getur til dæmis verið um að ræða listamenn sem hafa staðið framarlega í listfræðum, verið frumherjar í listgrein eða frumkvöðlar í stefnum og straumum, og einnig forustumenn í félagslífi listamanna eða menn sem hafa verið mikilvirkir í alþjóðasamskiptum á listasviði.

Hér væri auðvitað hægt að nefna ýmis nöfn en ég held ég láti áheyrendum það eftir. Meiningin er sú að það séu ekki eingöngu hinir fremstu afburðamenn sem koma til greina heldur líka ýmsir þeir sem hafa stuðlað að þróun lista og að listsköpun með öðrum hætti, með djörfung á hugmyndasviði, með atorku í félagslegum efnum og með því að vera sendiherrar Íslands erlendis eða sendiherrar liststefna og erlendra listheilda á Íslandi.

Þá er að lokum í tillögunni fjallað um stöðu listamanns sem heiðurslauna nýtur og gerð sú tillaga að þau hljóti að jafnaði listamenn sem eru komnir á almennan eftirlaunaaldur eða eru að nálgast starfslok. Þetta er í samræmi við álit flestra þeirra sem um þessi mál hafa fjallað og að mestu í samræmi við þá venju sem ríkt hefur um heiðurslaunin þessi næstum 15 ár sem þau hafa verið veitt án lagagrunns.

Starfslaunaskipaninni, starfslaunum listamanna, er ætlað að tryggja stuðning við listamenn á ferli sínum, í upphafi hans og á honum miðjum og meðan hann stendur, og það er ekki eðlilegt að blanda um of saman heiðurslaununum og starfslaununum. Orðalag tillögunnar ætti þó að tryggja að hægt sé að taka tillit til ýmislegra og margvíslegra aðstæðna í þessu efni og þess vegna er ekki miðað við ákveðinn lífaldur. Rétt er að geta þess hér að lífeyrismál margra listamanna hafa verið lengi í bágu lagi og það má ætla að það loði við áfram þrátt fyrir breyttar aðstæður í lífeyrismálum. Þannig er nú ósköp einfaldlega listin og það er ótvírætt að heiðurslaunin hafa af þessum sökum komið ýmsu öldruðu listafólki einkar vel.

Þá er í tillögunni áskilið að taka skuli að öðru jöfnu tillit til skiptingar í þessum heiðurslaunahópi eftir kynjum og eftir listgreinum. Það er í samræmi við sjónarmið sem fram hafa komið við veitingu heiðurslaunanna að undanförnu.

Um upphæð heiðurslaunanna er hér ekki sérstaklega fjallað nema að lagt er til að þau miðist við lífeyriskjör kennara, en það er ekki neglt niður í launaflokka eða krónutölu. Eðlilegt er að heiðurslaunin séu þokkalega góð. Hins vegar má lengi deila um það við hvað þau eiga nákvæmlega að miðast og ég vil skilja það eftir fyrir þá sem um þetta véla í framtíðinni og tel nægilega ábendingu af því tagi sem í tillögutextanum er.

Þess er svo að geta að þessi tillaga er að nokkru sniðin eftir tillögu sem Svavar Gestsson, fyrrverandi menntamálaráðherra, flutti á Alþingi vorið 1999 en komst aldrei til umræðu. Þar var líka lagður til rammi um fjölda heiðurslaunamanna og að þeir héldu laununum ævilangt. En það munar á milli þessarar tillögu og tillögu Svavars Gestssonar að þar var miðað við 65 ára aldur og það aldursmark var reyndar einnig nefnt í frumvarpi að listamannalögunum frá 1991. En eins og áður gat var heiðurslaununum sleppt úr þeim lögum í meðferð þingsins án þess að frekar væri gert ráð fyrir ramma í kringum þau.

Í þessari tillögu er hins vegar, eins og áður segir, gert ráð fyrir nokkrum sveigjanleika gagnvart lífaldri heiðurslaunahafa með því orðalagi að miðað sé við að listamaðurinn sé kominn á eftirlaunaaldur eða nálgist starfslok. Þá er aftur að taka fram að það getur verið með ýmsum hætti eftir persónum og reyndar eftir listgreinum. Í sumum listgreinum eru starfslok tiltölulega snemma á ævinni. Í öðrum geta menn orðið allra karla elstir og kerlinga en verið virkir í sinni listgrein þannig að eðlilegra er að þetta sé sveigjanlegt.

Þess má vænta að samþykkt þingsályktunartillögu sem þessarar skapi meiri festu við veitingu heiðurslaunanna og dragi úr núningi milli manna innan þings og utan og jafnvel deilum sem stundum hafa komið upp um veitinguna. Það fer illa á því ef menn vilja veita þessi heiðurslaun á annað borð að slíkar deilur komi upp. Vissulega hafa menn reynt að hafa þær á lágværum nótum. En ég held að það skipti miklu að reyna sem verða má að koma í veg fyrir þær og það gerist að mínu viti ekki öðruvísi en svo að þessum heiðurslaunum sé skapaður rammi sem menn viðurkenna og reyna að vinna innan. Heiðurslaunin eiga að vera mikilvæg viðurkenning fyrir gott ævistarf, viðurkenning sem Alþingi sæmir bestu listamenn okkar fyrir hönd þjóðarinnar og þess vegna er okkur þingmönnum skylt að búa heiðurslaununum umgjörð sem hæfir tilgangi þeirra.

Ég legg að lokum til, forseti, að þetta mál gangi að lokinni þessari umræðu til menntamálanefndar.