Herra forseti. Ég mæli fyrir frumvarpi til laga um breytingu á lögum um mat á umhverfisáhrifum, nr. 106/2000, og skipulags- og byggingarlögum, nr. 73/1997, með síðari breytingum. Frumvörp sama efnis voru lögð fram af hálfu þáverandi umhverfisráðherra á 130. löggjafarþingi en hlutu ekki afgreiðslu á því þingi.

Með hliðsjón af umsögnum sem bárust umhverfisnefnd Alþingis við umfjöllun þeirra hafa verið gerðar breytingar á frumvarpinu og ég geri grein fyrir þeim helstu.

Markmiðsákvæði frumvarpsins sbr. 1. gr. hefur verið breytt til samræmis við a-lið 1. gr. gildandi laga. Í ákvæðinu koma fram viðmið eins og nú gilda um þær framkvæmdir sem falla undir lögin, þ.e. eru mats- og tilkynningarskyldar samkvæmt viðaukum við þau. Þá er lögð til sú breyting að skilgreining laganna á umtalsverðum umhverfisáhrifum verði ekki felld brott heldur haldist óbreytt frá gildandi lögum. Lagt er til að matsskýrsla framkvæmdaraðila sem Skipulagsstofnun ber að auglýsa verði kölluð frummatsskýrsla sbr. 9. gr. frumvarpsins en ekki matsskýrsla eins og nú er. Þegar framkvæmdaraðili hefur hins vegar lokið endanlega við gerð frumvarpsskýrslu eftir að umsagnar- og athugasemdaferli er lokið kallist hún matsskýrsla. Gerð er tillaga um nánari tilgreiningu á því hvernig áhrif Skipulagsstofnunar um mat á umhverfisáhrifum skuli vera sett fram og ljóst sé að í álitinu beri að fjalla um afgreiðslu framkvæmdaraðila á þeim athugasemdum og umsögnum sem berast við kynningu á frumvarpsskýrslu sbr. 10. gr. Þá hefur verið gerð breyting á hæfniskröfum tveggja af þeim þremur nefndarmönnum úrskurðarnefndar skipulags- og byggingarmála sem Hæstiréttur tilnefnir sbr. 21. gr. Einn þeirra skal hafa lokið háskólaprófi á sviði skipulagsmála og annar á sviði umhverfismála. Þá er lagt til að sveitarstjórn sé heimilt að binda framkvæmdaleyfi skilyrðum sem sett eru í samræmi við skipulagsáætlanir sveitarfélagsins sbr. 22. gr. Einnig að öllum þeim sem veita leyfi til framkvæmda vegna matsskyldra framkvæmda beri að birta opinberlega ákvörðun sína um útgáfu leyfis og niðurstöðu álits Skipulagsstofnunar innan viku frá útgáfu leyfisins sbr. 13. gr.

Frumvörpin eru samin af nefnd sem þáverandi umhverfisráðherra skipaði 24. október 2001 en henni var upphaflega falið það hlutverk að endurskoða lög um mat á umhverfisáhrifum. Í nefndinni áttu sæti auk þeirra fulltrúa sem skipaðir voru án tilnefningar fulltrúar frá Skipulagsstofnun, samtökum atvinnulífsins, Sambandi ísl. sveitarfélaga og umhverfisverndarsamtökum. Í ákvæði III til bráðabirgða í gildandi lögum um mat á umhverfisáhrifum er kveðið á um endurskoðun þeirra laga en þar segir orðrétt, með leyfi forseta:

„Lög þessi skulu endurskoðuð fyrir 1. janúar 2003. Við endurskoðunina skal sérstaklega kanna hvort ástæða sé til að sameina og samræma mat, sbr. 11.–13. gr., við leyfisveitingar fyrir einstökum framkvæmdum, í hvaða mæli skipulagsáætlanir geti komið í stað mats á umhverfisáhrifum framkvæmdar og hvort færa beri ábyrgð á mati til framkvæmdaraðila í ríkari mæli en gert er í lögum þessum.“ Jafnframt var nefndinni falið að meta hvort taka þurfi til endurskoðunar önnur ákvæði laganna í ljósi þeirrar reynslu sem fengist hefur af framkvæmd þeirra.

Vinna við endurskoðun laga um mat á umhverfisáhrifum kallaði á breytingar á skipulags- og byggingarlögum, nr. 73/1997, með síðari breytingum, einkum vegna tengingar mats á umhverfisáhrifum við leyfisveitingar fyrir einstakar framkvæmdir og var nefndinni jafnframt falið að vinna breytingar þar að lútandi.

Lög um mat á umhverfisáhrifum byggjast í grundvallaratriðum á tilskipunum Evrópusambandsins nr. 83/337/EBE, samkvæmt breytingu á þeirri tilskipun, og nr. 97/11/EB sem eru hluti af samningnum um Evrópska efnahagssvæðið og ber því íslenskum stjórnvöldum að sjá til þess að ákvæðum tilskipunarinnar sé framfylgt hér á landi. Af sömu ástæðum hafa m.a. öll önnur ríki Norðurlanda fært í lög sín ákvæði tilskipunarinnar og öll ríki Evrópusambandsins. Í lögum um mat á umhverfisáhrifum er ákvörðunarferli stjórnvalda vegna mats á umhverfisáhrifum með öðrum hætti en tíðkast annars staðar á Evrópska efnahagssvæðinu. Hér á landi er gert ráð fyrir að það sé hluti af matsferli að fallast á eða leggjast gegn framkvæmd en annars staðar á Evrópska efnahagssvæðinu er sú ákvörðun í höndum lögskipaðra leyfisveitenda.

Þetta atriði var rætt ítarlega í umhverfisnefnd Alþingis þegar lögin voru til afgreiðslu hjá Alþingi árið 2000 og varð niðurstaða þeirrar umræðu að bæta við fyrrnefndu bráðabirgðaákvæði í lögin. Við samningu frumvarpsins kynnti nefndin sér löggjöf um mat á umhverfisáhrifum á Norðurlöndum þó einkum danska löggjöf. Þá voru við samningu frumvarpsins teknar til sérstakrar skoðunar þær efnis- og formkröfur um mat á umhverfisáhrifum sem leiða má af skuldbindingum Íslands að Evrópurétti samkvæmt samningnum um Evrópska efnahagssvæðið og með hvaða hætti mat á umhverfisáhrifum framkvæmda fer fram hjá aðildarríkjum Evrópusambandsins. Reglur um mat á umhverfisáhrifum byggjast á framangreindum tilskipunum og af aðfaraorðum og ákvæðum tilskipunarinnar má ráða að matsferli því sem þær kveða á um sé fyrst og fremst ætlað að tryggja að við veitingu framkvæmdaleyfis liggi fyrir helstu upplýsingar um þá þætti umhverfisáhrifa framkvæmdar sem máli skipta og nánar er lýst í tilskipuninni og að tekið sé mið af þessum upplýsingum í samráði við stofnanir og almenning við útgáfu framkvæmdaleyfis. Aðildarríkjunum er í sjálfsvald sett hvort matsferlið er fellt inn í gildandi ferli vegna veitingar framkvæmdaleyfis í aðildarríkjunum eða sérstakt ferli sett á fót vegna mats á umhverfisáhrifum.

Tilskipunin gerir ekki kröfu um að sett sé á fót sérstakt matsferli óháð leyfisveitingaferli vegna umsóknar um framkvæmdaleyfi heldur eingöngu að þær upplýsingar um umhverfisáhrif viðkomandi framkvæmdar og það samráðsferli við stofnanir og almenning sem kveðið er á um í tilskipuninni séu undanfari ákvörðunar um framkvæmdaleyfi og þessi atriði séu tekin til umfjöllunar við ákvörðun þar um. Með öðrum orðum skal leyfisveitandi vera meðvitaður um umhverfisáhrif framkvæmdar og athugasemdir almennings þegar hann tekur afstöðu til umsóknar framkvæmdaraðila um leyfi til framkvæmda.

Tilskipanir Evrópusambandsins um mat á umhverfisáhrifum mæla fyrir um aðferð fremur en efnisviðmið. Af þeim má ráða að áhersla er lögð á þær upplýsingar og gögn sem fram koma í matsferlinu og þær séu lagðar til grundvallar ákvörðun um framkvæmdaleyfi. Í því felst ekki að ákvörðun um framkvæmdaleyfi sé í samræmi við niðurstöður matsins en hins vegar að efnislegu upplýsingarnar sem fram koma í matsferlinu séu grundvöllur ákvörðunar um framkvæmdaleyfi. Helstu breytingar sem lagðar eru til í frumvarpinu eru eftirfarandi:

1. Í matsferlinu verður ekki tekin afstaða til þess hvort fallast beri á með eða án skilyrða eða leggjast gegn framkvæmd sem lýst hefur verið með fullnægjandi hætti í matsskýrslu framkvæmdaraðila.

2. Matsferlið miði að því að matsskýrsla framkvæmdaraðila lýsi sem best og dragi fram öll veigamikil umhverfisáhrif framkvæmdarinnar og geri grein fyrir athugasemdum almennings og umsagnaraðila við framkvæmdina svo leyfisveitanda séu ljós öll efnisatriði málsins þegar fjallað er um leyfi til framkvæmda.

3. Álit Skipulagsstofnunar við endanlega matsskýrslu framkvæmdaraðila verði umfjöllun um matsferlið og niðurstöðu matsskýrslu.

4. Enginn vafi leiki á því að leyfisveitandi taki í samræmi við viðeigandi lög ákvörðun um hvort leyfa skuli viðkomandi framkvæmd, þegar fyrir liggur matsskýrsla framkvæmdaraðila og álit Skipulagsstofnunar, og að leyfisveitanda beri að kynna sér matsskýrslu framkvæmdaraðila um framkvæmdina og taka rökstudda afstöðu til álits Skipulagsstofnunar um mat á umhverfisáhrifum hennar.

5. Málskotsréttur til æðra stjórnvalds vegna matsskyldra framkvæmda verði bundinn við leyfi til framkvæmda á sveitarstjórnarstigi, þ.e. framkvæmda- og byggingarleyfi, og takmarkist við þá aðila sem eiga lögvarinna hagsmuna að gæta, umhverfisverndarsamtök og önnur hagsmunasamtök eftir nánari reglum.

Ég geri nú grein fyrir helstu breytingum og nýmælum frumvarpsins. Gerðar eru nokkrar breytingar á markmiðsákvæði laga um mat á umhverfisáhrifum, sbr. 1. gr. frumvarpsins, og lagt til að eitt af markmiðunum sé að draga eins og kostur er úr neikvæðum umhverfisáhrifum framkvæmdar, en rétt þykir að þetta komi efnislega fram í markmiðsgreininni. Þá er lögð til í 3. gr. skilgreining á umhverfisverndarsamtökum en þeim er veittur málskotsréttur til úrskurðarnefndar skipulags- og byggingarmála og til ráðherra eins og ég mun síðar gera grein fyrir. Einnig er lagt til að hugtakið frummatsskýrsla verði skilgreint. Þannig verði gerður greinarmunur á annars vegar frummatsskýrslu og hins vegar matsskýrslu.

Lagðar eru til nokkrar breytingar er varða vinnslu og efni matsskýrslu. Í matsskýrslu, sbr. 8. gr., skuli m.a. koma fram tillögur framkvæmdaraðila um mótvægisaðgerðir og umhverfisvöktun þar sem það á við og er það liður í að bæta matsskýrsluna og auka ábyrgð framkvæmdaraðila á matinu.

Í þeim tilgangi að tryggja samræmi og gæði matsskýrslu framkvæmdaraðila er lagt til að í niðurstöðum matsskýrslu skuli geta um flokkun og viðmið umhverfisáhrifa einstakra þátta framkvæmdarinnar en að Skipulagsstofnun gefi út leiðbeiningar um það, sbr. 15. gr. frumvarpsins. Framkvæmdaraðila ber við gerð matsskýrslu að hafa slíkar leiðbeiningar til viðmiðunar þegar vægi umhverfisáhrifa er metið í skýrslunni. Leiðbeiningum Skipulagsstofnunar er alltaf ætlað að auka skilvirkni og samræma vinnubrögð í matsferlinu og auðvelda Skipulagsstofnun og öðrum þeim sem fjalla um matsskýrsluna að gefa álit sitt á henni. Skipulagsstofnun skal kynna frummatsskýrslu með auglýsingum. Kynning hennar og réttur til athugasemda fer fram með sama hætti og er í gildandi lögum.

Sú breyting er hins vegar lögð til að Skipulagsstofnun beri að senda framkvæmdaraðila að lokum þær athugasemdir og umsagnir sem stofnuninni hafa borist og vinnur hann úr þeim gögnum við gerð matsskýrslu. Framkvæmdaraðili tekur síðan afstöðu til þeirra í endanlegri matsskýrslu sinni til Skipulagsstofnunar. Með þessu fær framkvæmdaraðili rétt til þess að ljúka matsskýrslu sinni á grundvelli þeirra athugasemda sem berast kunna frá almenningi og umsagnaraðilum í kynningarferlinu svo að matsskýrslan verði eins vel útbúin og unnt er frá hendi framkvæmdaraðila áður en Skipulagsstofnun gefur álit sitt á henni.

Eins og ég hef gert grein fyrir er ákvörðunarferli stjórnvalda um mat á umhverfisáhrifum með öðrum hætti hér en annars staðar. Sérstaða Íslands borið saman við önnur lönd er því mikil hvað varðar það úrskurðarvald sem Skipulagsstofnun hefur. Telja verður eðlilegra að hlutverk Skipulagsstofnunar sé að samræma gerð matsáætlana og matsskýrslna og treysta gæði þeirra en það sé ekki hlutverk stofnunarinnar að ákveða hvort hafna eða leyfa skuli framkvæmd, heldur sé slík ákvörðun í höndum viðkomandi leyfisveitenda. Í frumvarpinu er lagt til að í stað þess að Skipulagsstofnun kveði upp úrskurð um mat á umhverfisáhrifum viðkomandi framkvæmda gefi hún álit sitt á matsskýrslu framkvæmdaraðila, sbr. 10. gr. Í áliti stofnunarinnar komi þannig fram hvort skýrsla framkvæmdaraðila um mat á umhverfisáhrifum uppfylli skilyrði laganna og þeirra reglugerða og leiðbeininga sem settar eru á grundvelli þeirra og jafnframt hvort umhverfisáhrifum sé lýst á fullnægjandi hátt. Sé það mat Skipulagsstofnunar að setja þurfi frekari skilyrði fyrir framkvæmdinni en lagt er til í skýrslunni, svo sem um mótvægisaðgerðir, ber stofnuninni að tilgreina skilyrðin í áliti sínu og færa rök fyrir þeim.

Lagt er til að leyfi til framkvæmda teljist framkvæmda- og byggingarleyfi sveitarstjórna samkvæmt skipulags- og byggingarlögum, svo og önnur leyfi til starfsemi og framkvæmda samkvæmt sérlögum sem um viðkomandi framkvæmd gilda, sbr. 3. gr. Hér er um að ræða upptalningu á þeim leyfum sem framkvæmdaraðili kann að þurfa að afla vegna matsskyldrar framkvæmdar sinnar en slík leyfi geta verið í höndum margra stjórnvalda. Sem dæmi má nefna að það þarf leyfi iðnaðarráðherra fyrir orkuverum sem eru 1.000 kw eða stærri, sbr. 4. gr. raforkulaga, nr. 65/2003, og til nýtingar auðlinda úr jörðu, sbr. 6. gr. laga nr. 57/1998, um rannsóknir og nýtingu á auðlindum í jörðu, og starfsleyfi Umhverfisstofnunar og heilbrigðisnefndar þarf til starfsemi sem getur haft í för með sér mengun, sbr. 6. gr. laga nr. 7/1998, um hollustuhætti og mengunarvarnir. Allir leyfisveitendur vegna matsskyldra framkvæmda skulu kynna sér matsskýrslu framkvæmdaraðila og taka rökstudda afstöðu til álits Skipulagsstofnunar um hana, sbr. 13. gr. Sé leyfi veitt þar sem tekið er á einhverjum eða öllum þáttum með öðrum hætti en fram kemur í álitinu þarf leyfisveitandi að geta fært rök fyrir niðurstöðum sínum. Þar sem um er að ræða álit Skipulagsstofnunar bindur það ekki hendur þess stjórnvalds sem fer með útgáfu leyfis til framkvæmda.

Við útgáfu framkvæmdaleyfis ber sveitarstjórn, eins og á við um aðra leyfisveitendur, að kynna sér matsskýrslu framkvæmdaraðila og taka rökstudda afstöðu til álits Skipulagsstofnunar um mat á umhverfisáhrifum hennar, sbr. 22. gr. Þar sem Skipulagsstofnun gefur álit sitt um matsskýrslu framkvæmdaraðila, eins og áður segir, er skýrslan þar með grundvöllur þess álits og þykir því eðlilegt að sveitarstjórn hafi kynnt sér matsskýrsluna áður en hún tekur afstöðu til álits Skipulagsstofnunar. Markmiðið með þessu er að sveitarstjórn geti tekið upplýsta ákvörðun um útgáfu framkvæmdaleyfis á grundvelli allra þeirra upplýsinga sem liggja fyrir um umhverfisáhrif viðkomandi framkvæmda. Sveitarstjórn er heimilt að binda framkvæmdaleyfið þeim skilyrðum sem fram kunna að koma í áliti Skipulagsstofnunar og ef hún gerir það getur hún tekið skilyrðin upp í framkvæmdaleyfi að hluta eða að öllu leyti. Jafnframt er sveitarstjórn heimilt að binda framkvæmdaleyfi skilyrðum sem sett eru í samræmi við gildandi skipulagsáætlanir sveitarfélagsins. Sveitarstjórn getur bundið framkvæmdaleyfi þeim skilyrðum sem kunna að vera sett í áliti Skipulagsstofnunar að því marki að aðrir sem veita leyfi til framkvæmda samkvæmt sérlögum hafi ekki gert það, sbr. 22. gr.

Lagðar eru til breytingar á kæruheimild vegna mats á umhverfisáhrifum sem lagðar eru til vegna þeirra breytinga sem lagðar eru til á ferli matsskyldra framkvæmda. Eins og gerð hefur verið grein fyrir er lagt til að matsferlið verði nátengdara en áður leyfisveitingum viðkomandi framkvæmdar. Ekki er gert ráð fyrir sérstökum úrskurði Skipulagsstofnunar vegna mats á umhverfisáhrifum sem kæranlegar eru til ráðherra heldur er þess í stað lagt til að stofnunin gefi álit sitt á matsskýrslu framkvæmdaraðila. Eftir þá breytingu væri óeðlilegt að það álit yrði kært til umhverfisráðherra eitt og sér heldur er lagt til í þess stað að það verði borið undir úrskurðarnefnd skipulags- og byggingarmála í tengslum við kæru á ákvörðun sveitarstjórnar um útgáfu framkvæmda- og byggingarleyfis, sbr. 12. gr. b. Hér er því um nýtt hlutverk úrskurðarnefndar að ræða en hún mun áfram hafa það hlutverk að kveða upp úrskurði í ágreiningsmálum um skipulags- og byggingarmál.

Heimilt er að skjóta til umhverfisráðherra ákvörðun Skipulagsstofnunar um hvort framkvæmd sem tilgreind er í 2. viðauka, skv. 6. gr., sé matsskyld og er það ekki breyting frá því sem nú er. Þá er hægt að kæra aðrar ákvarðanir Skipulagsstofnunar til ráðherra svo sem um endurskoðun matsskýrslu. Lagt er til að réttur til að skjóta framangreindum ákvörðunum til ráðherra og úrskurðarnefndar verði einungis bundinn við þá sem hafa lögvarinna hagsmuna að gæta sem tengjast hinni kærðu ákvörðun, sbr. 12. og 21. gr. Sé um að ræða ákvarðanir vegna framkvæmda sem falla undir lög um mat á umhverfisáhrifum eiga umhverfisverndar- og hagsmunasamtök sem eiga varnarþing á Íslandi jafnframt sama rétt, enda séu félagsmenn samtakanna 50 eða fleiri og það samrýmist tilgangi samtakanna eftir því sem fyrir kann að vera mælt í lögum eða samtökum þeirra. Umhverfisverndarsamtök eru skilgreind sem samtök sem hafa umhverfisvernd að meginmarkmiði. Þau skulu vera opin almennri aðild og gefa út ársskýrslu um starfsemi sína og hafa endurskoðað bókhald.

Þær breytingar sem hér eru lagðar til á kæruheimild eru til samræmis við það sem gildir á Norðurlöndum en réttur til málskots hefur hvergi á Norðurlöndum verið eins víðtækur og hér á landi. Lagt er til að frestur ráðherra til að úrskurða í kærumálum verði lengdur í tvo mánuði frá því að kærufrestur rann út en hann er nú fjórar vikur vegna ákvarðana um matsskyldu framkvæmda. Jafnframt er gert ráð fyrir að úrskurðarnefnd skipulags- og byggingarmála hafi allt að þrjá mánuði til að úrskurða frá því að henni berst mál í hendur og er því um að ræða lengingu á núgildandi fresti um einn mánuð.

Gert er ráð fyrir að í úrskurðarnefnd skipulags- og byggingarmála eigi sæti fimm menn í stað þriggja nú en við úrlausn einstakra mála skuli nefndin að jafnaði skipuð þremur mönnum. Í viðamiklum málum skal nefndin hins vegar vera fullskipuð. Yfir nefndina skal skipaður forstöðumaður sem jafnframt er formaður nefndarinnar og hefur starfið að aðalstarfi. Það er breyting frá því sem nú gildir en starf formanns er hlutastarf. Breytingunum er ætlað að auka skilvirkni í starfi nefndarinnar.

Herra forseti. Ég hef rakið efni frumvarpsins í megindráttum og legg til að því verði að lokinni 1. umr. vísað til 2. umr. og til umfjöllunar í hv. umhverfisnefnd.