réttindi og skyldur starfsmanna ríkisins.

Frú forseti. Ég mæli hér í þriðja sinn fyrir mikilvægu máli sem tengist starfsmannahaldi ríkisins. Málið hefur ekki fengist afgreitt áður. Fólk hefur komið í ræðustól og talað jákvætt um þetta mál og einnig á nefndafundum. Málið snertir réttindi og skyldur opinberra starfsmanna, þ.e. starfsmanna ríkis og sveitarfélaga. Það er spurning um að horfa til framtíðar, breyta starfsumhverfi ríkisstarfsmanna þannig að það nálgist það sem tíðkast á hinum almenna markaði.

Ég mæli fyrir frumvarpi til laga um breytingu á lögum um réttindi og skyldur starfsmanna ríkisins sem hefur það að aðalmarkmiði að einfalda málsmeðferð við uppsögn ríkisstarfsmanna.

Það má með sanni segja að þau lög sem nú eru í gildi séu barn síns tíma, en einhverra hluta vegna hefur verið afar erfitt fyrir þingmenn og ráðherra að gera breytingar á þeim sem eru í takt við þær breytingar sem orðið hafa í samfélaginu, meðal annars varðandi kröfur sem gerðar eru um meðferð opinbers fjár, skilvirkni ríkisstofnana o.s.frv. Ríkisendurskoðun hefur margítrekað ábendingar sínar, einkum um að endurskoða beri áminningarkafla hinna opinberu starfsmannalaga. Ljóst er að það er löngu tímabært að þessar breytingar verði gerðar. Þær hafa skírskotun til þess frumvarps sem ég mæli fyrir og til þess vísað í skýrslu Ríkisendurskoðunar.

Í frumvarpinu eru lagðar til nokkrar breytingar á ákvæðum starfsmannalaga. Miða þær fyrst og fremst að því að fella niður skyldu forstöðumanns til að áminna starfsmann með formlegum hætti vegna brots á starfsskyldum hins síðarnefnda eða þegar starfsmaður hefur ekki staðið undir þeim kröfum sem gerðar eru til starfs hans. Ég tel að það eigi líka að gilda um það þegar ráðherra stendur frammi fyrir hugsanlegu broti eða þegar forstöðumaður ríkisstofnunar sinnir ekki starfsskyldum sínum.

Ég bendi á að frumvarp nokkurn veginn sama efnis var lagt fram af þáverandi hæstv. fjármálaráðherra Geir H. Haarde árið 2004. Þá lagðist stjórnarandstaðan á þeim tíma, sem er í dag í ríkisstjórn, þar á meðal þáverandi hv. stjórnarandstöðuþingmenn, Ögmundur Jónasson, Össur Skarphéðinsson, Steingrímur J. Sigfússon og Jóhanna Sigurðardóttir, alfarið gegn því að hróflað yrði við starfsmannalögunum. Það er því kannski ekki líklegt að það verði gert núna. Engu að síður vil ég leggja frumvarpið fram því að ég hef orðið vör við nokkurn vilja innan stjórnarliðsins til að breyta þessu. Þar vitna ég til orða varaþingmanns Samfylkingarinnar, Magnúsar Norðdahls, sem er líka lögfræðingur ASÍ og einnig má vísa í orð þáverandi fjármálaráðherra fyrr á árinu, hv. þm. Oddnýjar Harðardóttur, sem sýndi vilja til að breyta lögunum.

En þegar við skoðum samhengi hlutanna er ljóst að ekkert hefur gerst og ekkert mun gerast hjá þessari ríkisstjórn varðandi breytingar á starfsmannalögunum, þá sérstaklega ekki varðandi þann þátt er snertir áminningarskylduna því að þessir einstaklingar vilja ekki breyta neinu þar og hefur framganga þeirra í þingsal í gegnum árin eindregið gefið slíkt til kynna. Þessir hv. þingmenn studdu mjög háværa kröfu forustumanna hinna opinberu stéttarfélaga, BSRB, KÍ og BHM, árið 2004 um að þáverandi hæstv. fjármálaráðherra mundi afturkalla málið. Ég ætla ekki að segja að öllu illu hafi verið hótað en það var eindregin krafa þessara félaga að málið yrði dregið til baka. Ég held að mikið vatn hafi runnið til sjávar á þeim níu árum síðan það frumvarp var lagt fram, ekki síst í ljósi aukins réttaröryggis. Við erum komin með sterkari stoðir og sjálfstæðar stofnanir. Ríkisendurskoðun stendur einatt í lappirnar í aðhaldi sínu gagnvart ríkisstjórninni og þinginu sem sumum þingmönnum og ráðherrum ríkisstjórnarinnar finnst óþægilegt að finna fyrir. Hin stoðin sem breytt hefur umhverfinu er umboðsmaður Alþingis sem hefur að sjálfsögðu sitt að segja varðandi það að ekki sé brotið á réttindum fólks innan stjórnsýslunnar.

Ég undirstrika að ég tel löngu tímabært í ljósi þróunar umræðunnar um skilvirka stjórnsýslu að fjárlög séu bæði gegnsæ og áreiðanleg og að starfsumhverfi ríkisstarfsmanna taki breytingum.

Í almennum athugasemdum við það frumvarp sem lagt var fram á árinu 2004 kom fram að markmið með setningu þeirra laga hefði einkum verið þríþætt. Í fyrsta lagi að jafna réttarstöðu ríkisstarfsmanna og starfsmanna á hinum almenna vinnumarkaði, sem er einmitt sama viðhorf og einn af þingmönnum Samfylkingarinnar lýsti stuðningi við í vor. Í öðru lagi að auka sjálfstæði forstöðumanna ríkisstofnana og möguleika þeirra til að taka ákvarðanir sem varða bæði stjórnun og starfsmannahald og í þriðja lagi að fella brott ýmis úrelt ákvæði eldri laga um réttindi og skyldur.

Tilgangur þess frumvarps sem ég mæli fyrir er að sjálfsögðu að stefna að auknum sveigjanleika í rekstrarumhverfi stofnana ríkisins og hins opinbera og er þar tekið undir markmiðin sem sett voru í fyrra frumvarpi. Ég ætla líka að koma örstutt inn á sveitarfélögin á eftir, það er mikilvægt að þau hafi ákveðið svigrúm, ekki síst í ljósi aukinnar ábyrgðar varðandi fjársýslu og rekstur sveitarfélaganna. Við þurfum að tryggja að hið opinbera hafi á að skipa hæfustu starfsmönnum sem kostur er á hverju sinni sem sinnt geti þeim verkefnum sem þeim eru falin samkvæmt lögum og reglum og að fjármunir séu nýttir sem best. Við þurfum að einfalda málsmeðferðina þannig að við náum því marki.

Ég vil í því sambandi nefna ítrekaðar ábendingar Ríkisendurskoðunar um það sem betur má fara í starfsemi hinna ýmsu ríkisstofnana. Það eru ábendingar sem ætlaðar eru til að skerpa á ákvæðum laga um réttindi og skyldur opinberra starfsmanna.

Þegar ábendingar komu fram í skýrslu sem kom út í janúar árið 2011 var sagt að kerfið allt væri mjög þunglamalegt og ferlið seinlegt áður kæmi til uppsagna ríkisstarfsmanns, það er mjög tímafrekt, ég þekki það sjálf. Það veldur því að starfsmenn sem brjóta af sér í starfi eða eru ekki hæfir til að gegna starfi sínu fá ríkari vernd en til er ætlast og mun ríkari vernd en gengur og gerist á hinum almenna vinnumarkaði. Ríkisendurskoðun leggur því til að málsmeðferð við uppsögn ríkisstarfsmanna verði einfölduð og ákvæði starfsmannalaga, sérstaklega hvað varðar áminninguna, verði endurskoðuð. Ríkisendurskoðun undirstrikar að flestir ríkisstarfsmenn njóti lögbundinnar verndar. Það er ekkert að því að hv. þingmenn og þingheimur hlusti á tilmæli frá Ríkisendurskoðun hvað það varðar.

Það er umhugsunarefni í nútímasamfélagi að flestir ríkisstarfsmenn njóta lögbundinnar verndar í starfi umfram launþega á almennum vinnumarkaði. Í skýrslu Ríkisendurskoðunar er einnig bent á að verndin birtist meðal annars í því að ef ríkisstarfsmaður brýtur af sér í starfi eða árangur hans er talinn ófullnægjandi verði yfirmaður að veita honum skriflega áminningu og gefa honum síðan kost á að bæta ráð sitt, en ekki megi segja ríkisstarfsmönnum upp nema hann brjóti aftur af sér og þá með svipuðum hætti. Geri starfsmaður það má ekki líða of langur tími milli brotanna því að þá teljist fyrra brotið fyrnt. Áminna þurfi starfsmanninn að nýju og gefa honum aftur kost á að bæta sig.

Almennt er bent á það í skýrslu Ríkisendurskoðunar að deilt sé um hvort eðlilegt sé að ríkisstarfsmenn búi við meira starfsöryggi en launþegar á almennum vinnumarkaði. Enn og aftur bendi ég á skýrslu Ríkisendurskoðunar en þar segir að lagaákvæði sem verndar ríkisstarfsmenn geti komið niður á skilvirkni og árangri í opinberum rekstri og því sé nauðsynlegt að auka sveigjanleika í starfsmannamálum ríkisins. Það er veigamikill þáttur og gott fyrir okkur að hafa það í huga þegar við breytum lögum um réttindi og skyldur opinberra starfsmanna.

Við skulum líka hafa það í huga, og það birtist í svari þáverandi fjármálaráðherra til mín, hversu sjaldan áminningum er beitt. Þær eru þunglamalegar, erfiðar og eins og þær eru núna munu þær ekki stuðla að aukinni skilvirkni í starfsemi ríkisstofnana, hvað þá að hægt sé að beita þeim til bregðast við ástandi sem hugsanlega er orðið óbærilegt. Hef ég þá sérstaklega eitt tilfelli í huga sem kom upp þegar ég var starfandi sem ráðherra. Það er mjög erfitt fyrir ráðherra og forstöðumenn ríkisstofnana að bregðast við þótt ábyrgðin sé þeirra. Þótt vilji sé fyrir því að ríkisstofnanir hafi tækifæri og möguleika til að starfa áfram með eðlilegum hætti hafa þeir sem ábyrgðina bera ekki tækin til að standa undir þeirri ábyrgð vegna þessara úreltu laga. Ég held að það skipti máli þegar við tengjum það þeirri skilvirkni sem við viljum að sé til staðar innan ríkisstofnana, ekki síst að þar sé hagkvæmur rekstur og vel farið með fjármuni almennings.

Þegar ríkisstarfsmenn hafa leitað samkvæmt rétti sínum til umboðsmanns Alþingis hefur ráðherra oftar en ekki verið gerður afturreka þótt tilgangurinn hafi verið mjög skýr. Menn hafa sýnt fram á það að áminningin er ekki það aðhaldstæki sem hún þyrfti að vera. Áminningarferlið eins og það er í dag er þunglamalegt og leiðir til þess að skilvirkni innan stjórnsýslunnar verður ekki eins og æskilegt væri. Spyrja má hvort ákvæðið eins og það er í lögunum í dag gæti hagsmuna almennings, hvort það gæti hagsmuna skattgreiðenda í landinu. Ég efast um það. Á árunum 2004–2009 fengu 17 ríkisstarfsmenn áminningu, þar af þrír forstöðumenn. Við skulum hafa í huga að þá voru 24.000 ríkisstarfsmenn við störf, eins og segir í skýrslu Ríkisendurskoðunar. Áminningunni er ekki beitt heldur eru farnar aðrar leiðir sem ekki eru eins þunglamalegar, en þær eru oft og tíðum mjög kostnaðarsamar fyrir ríkisvaldið.

Ríkisendurskoðun segir að lögin mæli fyrir um ferli sem sé bæði flókið og tímafrekt og gefur könnun stofnunarinnar til kynna að margir forstöðumenn veigri sér við að beita áminningu en noti fremur önnur óformlegri úrræði ef þeir telja sig þurfa að segja upp starfsmanni. Það hefur komið fram í könnunum.

Ég held að máli skipti að mjög neikvætt viðhorf ríkir til áminningar. Hún er jafnvel talin vera ærumissir fyrir þann sem fyrir henni verður. Ég tel það algjörlega ónauðsynlegt og rangt að segja að með því að beita áminningunni muni viðkomandi missa æruna. Það finnst mér vont. Áminningin er tæki sem enn er til staðar í löggjöfinni og okkur ber að breyta. Það er ágætt að hafa það í huga. Það er algjör óþarfi ef mönnum hefur orðið á í starfi að þeir burðist með áminningu fyrir það eitt að reynt var að hliðra til í starfi eða reynt var að færa þá til yfir í annað starf eða koma þeim úr starfi. Það er ekki sanngjarnt að viðkomandi einstaklingar sem einhverra hluta vegna hefur orðið á í messunni þurfi að vera með áminningu á bakinu, eins og það er stundum orðað.

Allt bendir til þess að kerfið eins og það er í dag sé ekki í neinu samhengi við samfélagið, ekki síst þær ríkisstofnanir sem við viljum að starfi eftir ákveðnum reglum og skili árangri.

Rétt er að geta þess í tengslum við það að forstöðumenn veigra sér við að beita áminningum að oftar en ekki eru gerðir starfslokasamningar við ríkisstarfsmenn. Ég beini því til nefndarinnar sem fjalla mun um málið að hún skoði það sérstaklega hvort setja eigi ákvæði um gerð starfslokasamninga við ríkisstarfsmenn í lög. Þrátt fyrir að engin ákvæði séu þar í lögum hafa 17% forstöðumanna engu að síður gert slíkan samning, til dæmis um að starfsmaður þurfi ekki að vinna uppsagnarfrestinn. Það eru alls konar samningar í gangi. Ég held að það sé verðugt verkefni fyrir nefndina sem fær málið til umfjöllunar að taka á því um leið og starfsmannalögum verður breytt og þau stokkuð upp.

Þau rök sem færð hafa verið fyrir því að önnur lögmál gildi um uppsagnir ríkisstarfsmanna en starfsmanna á almennum vinnumarkaði eru að vernda þurfi ríkisstarfsmenn fyrir pólitískum afskiptum. Í skýrslu Ríkisendurskoðunar er sagt að þau rök eigi ekki lengur við þar sem núgildandi lög byggi á lögunum frá 1954. Þau eru því að grunni til byggð á gömlum lögum sem áttu við umhverfi sem var þá en ekki það sem er í dag.

Hvað hefur breyst síðan þau lög voru sett? Nú eru komin stjórnsýslulög og ég veit að fjárlaganefnd vill auka skilvirkni varðandi fjárreiður ríkisins enn frekar og skoða hvernig við gerum það gegnsærra. Í skýrslu Ríkisendurskoðunar er bent á að stjórnsýslulögin sem slík verndi ríkisstarfsmenn, að þess sé krafist að ákvarðanir varðandi starfsmenn séu rökstuddar — en ekki hvað? — og að þær séu málefnalegar, með því hafi umboðsmaður Alþingis eftirlit. Umboðsmaður Alþingis var ekki starfandi árið 1954 á þeim grunni sem núgildandi lög byggja á.

Frá því að gömlu lögin sem núgildandi lög byggja á voru samþykkt hefur umboðsmaður Alþingis tekið til starfa. Hann hefur svo sannarlega sýnt að hann tekur hlutverk sitt alvarlega og gætir þess að farið sé að lögum, þar með talið stjórnsýslulögum. Ég bendi á að Ríkisendurskoðun hefur líka eflt hlutverk sitt í gegnum tíðina allt frá dögum Halldórs V. Sigurðssonar til þeirra ríkisendurskoðenda sem gegnt hafa starfinu á eftir honum, þ.e. Sigurðar Þórðarsonar og Sveins Arasonar.

Það er skammarlegt hvernig vegið hefur verið að Ríkisendurskoðun. Ákveðnir þingmenn hafa, í krafti valds síns, gagnrýnt Ríkisendurskoðun og veikt eina af meginstoðum réttarríkis okkar, aðhaldskerfið. Það hafa þeir gert með órökstuddri gagnrýni á Ríkisendurskoðun og er eins og þeim hlaupi alltaf kapp í kinn ef einhverjir hávaðaseggir ætlast til þess að hlutir séu með öðrum hætti en þeir eru. Það á ekki að vera hlaupa eftir einhverjum skoðanakönnunum eins og allt of oft gerist.

En þetta var útúrdúr. Engu að síður undirstrikar þetta það hversu mikilvægt hlutverk Ríkisendurskoðunar er. Ríkisendurskoðun er aðhaldskerfi fyrir okkur Við eigum að læra af því sem hún setur fram. Það getur vel verið að við séum ekki alltaf sammála öllu því sem fram kemur af hálfu Ríkisendurskoðunar, við höfum til þess lögmætar ástæður, en það er algjörlega óþarfi að hjóla í fólk, í forstöðumenn og ekki síður í stofnunina sem slíka og rýra trúverðugleika stofnunarinnar sem heildar.

Ríkisendurskoðun hefur svo sannarlega staðið vaktina og það hefur umboðsmaður Alþingis líka gert. Það eru stofnanir sem starfað hafa með allt öðrum hætti en árið 1954 þegar lög um réttindi og skyldur opinberra starfsmanna voru samþykkt.

Af því að við tölum um þá gagnrýni eða hræðslu sem komið hefur fram um að vernda þurfi ríkisstarfsmenn fyrir pólitískum afskiptum er rétt að benda á það sem segir í skýrslu Ríkisendurskoðunar að pólitísk afskipti eigi vart við um stóra hópa eins og langstærstu hópa ríkisstarfsmanna sem eru innan menntakerfisins og heilbrigðiskerfisins. Það eru athyglisverðar ábendingar frá Ríkisendurskoðun sem ég tel mikilvægt að við gefum meiri gaum og fáum tækifæri til að taka afstöðu til og breyta í átt til nútímasamfélags.

Ýmsir þeir sem voru í hvað mestri andstöðu við breytingarnar árið 2004 eru nú komnir í ríkisstjórn. Það má líka segja að ákvarðanir innanríkisráðherra, hverjar sem þær eru, feli frekar í sér að núgildandi starfsmannalög með öllu áminningarferlinu, því flókna ferli, verði ítrekuð og staðfest, ekki síst hvað varðar starfsemi ríkis og sveitarfélaga. Það þýðir til að mynda að sveitarfélög eiga erfitt með að fara í ákveðna skipulagningu á skipuriti sínu. Það má alveg velta því fyrir sér hvort þetta og það umhverfi sem við búum sveitarfélögunum með starfsmannalögunum sé andstætt því sem við höfum samþykkt á Alþingi um sjálfsákvörðunarrétt sveitarfélaga og ekki síður um ábyrgð sveitarstjórnarmanna varðandi rekstur og skipulag sveitarfélaga. Ég set það fram áheyrendum til umhugsunar hvort þessi lög veiki þá ábyrgð sem sveitarstjórnarmenn hafa á skilvirkum og ábyrgum rekstri sveitarfélaga. Sveitarstjórnarmenn taka hlutverk sitt alvarlega. En erum við búin að útbúa þau tæki sem þeir þurfa til að halda uppi ábyrgum rekstri sveitarfélaga? Hafa sveitarfélögin tæki til að sinna þeirri skyldu sinni að standa fyrir ábyrgum rekstri? Ég beini því til nefndarinnar að menn fari yfir hvort sveitarstjórnarmenn geti raunverulega sinnt þeirri skyldu sem lögð er á herðar þeim á grundvelli sveitarstjórnarlaga með þeim lögum sem gilda í dag um starfsmenn hins opinbera.

Að öllu því sögðu mæli ég eindregið með því að málið verði sent til nefndar og að nefndin taki rösklega á því. Þetta er í þriðja eða jafnvel fjórða sinn sem ég mæli fyrir þessu frumvarpi. Ég lagði það fram í fyrra og í hittiðfyrra. Það er alveg ljóst að þótt þeir sem nú sitja í ríkisstjórn fyrir hönd stjórnarflokkanna hafi ekki mikla löngun til að breyta starfsmannalögunum frekar en fyrr á tíð, hvet ég þá sem eru í frjálslyndari kantinum innan stjórnarliðsins að fara betur yfir frumvarpið með það í huga að gera rekstur ríkisstofnana skilvirkan, sveigjanlegan og þannig að hann geti staðist þær nútímakröfur sem við gerum varðandi rekstur ríkisstofnana. Það er hugsað til að auka skilvirkni og ábyrgð innan ríkisstofnana.

Ég tel að við þurfum að skerpa löggjöfina. Við þurfum að horfast í augu við breytt umhverfi. Við þurfum að taka málefnalega umræðu um það hvort fara eigi í breytingar á lögunum um réttindi og skyldur. Mér finnst vont að hafa hér tvísaga ráðherra þó að við eigum að vera búin að venjast því. Einn fyrrverandi ráðherra ríkisstjórnarinnar, hv. þm. Oddný Harðardóttir, sagði að verið væri að vinna að þessum málum í Stjórnarráðinu, innan fjármálaráðuneytisins. (Gripið fram í.) Hæstv. ráðherra Steingrímur J. Sigfússon sagði það líka en það bólar bara ekkert á því frumvarpi eða afrakstri þeirrar vinnu. (Gripið fram í.) Við vitum alveg að það er ekki í forgangi hjá ríkisstjórnarflokkunum að koma með breytingar á áminningarskyldunni og fara yfir starfsmannalögin þannig að þau verði færð til nútímahorfs.

Hvað get ég sagt því til rökstuðnings? Af hverju er ekki verið skoða það mál neitt að ráði? Ég vil benda á það sem Stefán Eiríksson, lögreglustjóri á höfuðborgarsvæðinu, sagði á síðasta ári. Hann sagði að hann teldi endurskoðun á lögum um réttindi og skyldur opinberra starfsmanna nauðsynlega. Hann undirstrikaði, eins og svo margir, bæði forstöðumenn og sumir þingmenn, að það væri löngu tímabært að endurskoða starfsmannalögin og að þau væru hindrun við starfsmannaráðningar og eðlilega innleiðingu mannauðsstjórnunar. Það sagði Stefán Eiríksson fyrir um ári síðan. Ég tek undir það.

Á þeim sama fundi var embættismaður frá fjármálaráðuneytinu sem sagði það sem ég óttast mjög, að það væru engin áform uppi um að endurskoða þessi lög, a.m.k. ekki að sinni. Haft er eftir honum í frétt Morgunblaðsins um málið að þetta hefði verið rætt óformlega við stéttarfélög opinberra starfsmanna en samkvæmt lögum bæri að hafa samráð við þau við endurskoðun laganna. Félögin hefðu gefið það svar að þau væru að svo stöddu ekki tilbúin til að ráðast í endurnýjun laganna.

Þau vildu, með fullri virðingu fyrir þessum félögum, ekki ráðast í neinar breytingar árið 2004, og lögðu fram mjög óbilgjarnar kröfur á hendur þáverandi fjármálaráðherra um að afturkalla allar breytingar á starfsmannalögunum. Við vitum að á meðan þau vilja ekki fara í þær breytingar og vinstri stjórn er í landinu verður ekki hróflað við þessu. Gott eða vont? Að mínu mati er það mjög slæmt.

Miðað við orð embættismannsins úr fjármálaráðuneytinu hafa félögin svokallað neitunarvald, sem ég er algjörlega ósammála að þau hafi, og að ekki verði hægt að fara í neina endurskoðun á lögunum nema bera það undir starfsmannalögin.

Að sjálfsögðu á að hafa samráð en það þýðir ekki að ekki eigi að halda áfram með lagabreytingar í þá veru að gera umhverfi þeirra sem starfa í ríkisstofnunum og umhverfi allra opinberra stofnana nútímalegt, sveigjanlegt og skilvirkt og þannig að við getum séð fram á eðlilega innleiðingu mannauðsstjórnunar. Það eru miklir hagsmunir í húfi í tengslum við það. Hér má minna á hagsmuni þeirra sem sjá vilja ábyrgan og skilvirkan rekstur hjá ríkisstofnunum og ábendingar Ríkisendurskoðunar, sem ég hef margsinnis farið yfir, en líka hagsmuni almennings, hagsmuni skattborgaranna. Þeir vilja að vel sé haldið á fjármunum ríkisins en þá verða þeir sem bera ábyrgð á því að hafa tæki og tól til að skila slíku verki, góðri og ábyrgri stjórnsýslu. En umhverfið í dag er úrelt og gamaldags og því ber að breyta.