almennar stjórnmálaumræður.
Virðulegi forseti. Góðir landsmenn. „Réttlæti er höfuðkostur á stofnunum samfélags, eins og sannleikurinn er á kenningum. Það er sama hversu fögur og nýtileg kenning er: ef hún er ósönn verður að breyta henni eða hafna. Eins er um stjórnarskrár og stofnanir. Það er sama hversu haganlega þeim er fyrir komið, og hversu gagnlegar þær eru: ef þær eru ranglátar verður að breyta þeim eða bylta.“
Þetta sagði hinn áhrifamikli stjórnmálaheimspekingur John Rawls í kenningu sinni um réttlæti. Og þó að við þingmenn veltum kannski ekki réttlæti og ranglæti fyrir okkur í öllum málum á þinginu í daglegu tali efast ég ekki um að þeir sem halda út á veg stjórnmálanna geri það einmitt af því að þeir vilja veg réttlætisins sem mestan.
En er það alltaf réttlæti sem ræður för á Alþingi? Er það ævinlega réttlæti sem ræður för þegar stofnanir samfélagsins eru að störfum? Er réttlæti ávallt haft að leiðarljósi þegar lög eru sett, fjármunum úthlutað og ákvarðanir teknar? Að þessu hljótum við að spyrja okkur þegar við tökum ákvarðanir ríkisstjórnarinnar þennan fyrsta vetur til skoðunar á eldhúsdegi og setjum í samhengi við þær pólitísku áskoranir sem við stöndum frammi fyrir á nýrri öld.
Var það réttlætið sem réð för þegar ákveðið var að lækka veiðigjöld á útgerðina um 8,5 milljarða á ársgrundvelli? Var það réttlæti sem réð för þegar ákveðið var að lækka gjöld á áfengi og tóbak en hækka komugjöld á heilsugæslu? Var það réttlæti sem réð för þegar ákveðið var að hækka álögur á námsmenn í háskólum sem runnu beint til að niðurgreiða niðurskurð á háskólana? Er það réttlæti sem ræður för þegar ríkisstjórnin ákveður að framlengja ekki auðlegðarskatt sem lagður var á stóreignafólk þessa lands þegar reisa þurfti samfélagið við eftir efnahagshrun? Er það réttlæti sem ræður för þegar við tökum á móti hælisleitendum og innflytjendum, sendum suma til baka og stíum þar jafnvel í sundur fjölskyldum? Eru þetta réttlátar aðgerðir sem skila réttlátara samfélagi? Hefur ríkisstjórnin staðist réttlætisprófið?
Mér sýnast svörin nokkuð augljós.
Nú kynni einhver að svara því til að réttlæti sé aðeins ein breyta. Þegar komi til dæmis að því hvernig eigi að fjármagna samfélagið, og um það hvað það samfélag eigi að snúast, séu margir aðrir þættir sem þurfi að taka tillit til, tæknileg úrlausnarefni sem lúti ekki endilega réttlætisrökum heldur skynsemis- eða hagkvæmnisrökum. En er það svo?
Nei. Það er svar mitt, aftur nei. Það er ekki tæknileg spurning hvernig við ákveðum að fjármagna samfélagið, það er siðferðileg og pólitísk spurning hvernig leitað er til ólíkra hópa samfélagsins þegar kemur að fjármögnun þess. Þá þarf að velta því upp hvort rétt sé að leita aftur til tekjulægri hópanna — sem ekki fengu neina skattalækkun hjá þessari ríkisstjórn — eða leggja fremur byrðar á breiðu bökin, stórútgerðirnar sem fá þann rétt að nýta sameiginlegar auðlindir okkar og greiddu sér út tugmilljarða í arð til að halda upp á það þegar ríkisstjórnin lækkaði veiðigjöldin hið fyrra sinni, eða þau heimili í landinu sem eiga mestar eignirnar. Er það ekki fremur réttlátt, góðir landsmenn, að deila byrðunum þannig að við sem deilum kjörum á þessari eyju gerum það í raun, byggjum saman upp samfélag?
Dæmin eru því miður fleiri en svo að ég geti rætt þau öll hér. Eða er það réttlát hugmyndafræði sem býr að baki skuldaniðurfærslu ríkisstjórnarinnar — leifunum af því heimsmetsloforði sem Framsóknarflokkurinn var kjörinn út á fyrir rúmu ári? Er það réttlátt að í svokallaðri almennri aðgerð fyrir heimilin í landinu sé þriðjungur heimila undanskilinn, þ.e. fjölskyldur á leigumarkaði, fólkið sem aldrei hefur verið haft með þegar talað er um „heimilin“? Er það réttlátt að sama stóreignafólk og horfir fram á að fá létt af sér auðlegðarskatti fái líka niðurfelld verðtryggð íbúðalán sem eykur auð þess enn frekar? Fram hefur komið að 230 íslenskar fjölskyldur sem eiga rétt á lækkun húsnæðislána eiga að meðaltali 177 milljónir í hreinni eign. Heildareignir þeirra umfram skuldir eru rúmir 44 milljarðar kr. Er réttlátt að styrkja það fólk sérstaklega til að greiða fyrir húsnæði sitt á sama tíma og ungt fólk sér ekki nokkurn tímann fram á að geta komið sér þaki yfir höfuðið?
Nei, góðir landsmenn, ég fæ ekki séð hvernig það eigi að vera réttlátt.
Réttlæti er mikilvægt í sjálfu sér. Það er líka mikilvægt samfélagslegt markmið til að búa öllum sem best samfélag. Það er ranglátt ef aðgangur fólks að heilbrigðisþjónustu eða menntun ræðst af efnahag svo dæmi sé tekið. Þar af leiðir að jöfnuður, efnahagslegur og samfélagslegur, hlýtur að vera eitt einkenni réttláts samfélags. Við í Vinstri hreyfingunni – grænu framboði höfum lagt á það áherslu að forgangsraða fjármunum til að styrkja innviðina. Þar teljum við val ríkisstjórnarinnar — að dreifa umtalsverðum fjármunum í að fella niður skuldir óháð tekjum og eignastöðu fólks, hækka á sama tíma komugjöld á heilsugæslustöðvar og gjöld á stúdenta — ekki vera þann kost sem skilar mestum jöfnuði eða réttlátastri niðurstöðu. Við teljum skynsamlegra að styrkja innviðina, reisa nýjan landspítala, styrkja menntakerfið, bæta kjör og hefja niðurgreiðslu skulda til framtíðar. Við teljum líka eðlilegt að styrkja þá sem fóru verst út úr hruninu hvað varðar verðtryggð íbúðalán, en það hefur verið sýnt fram á að það er sá hópur sem tók íbúðalán á árunum 2005–2008, einkum þeir sem keyptu fyrstu eign á þessum tíma, og það væri eðlilegt að skoða slíkar aðgerðir með réttlætissjónarmið að leiðarljósi.
Á sama tíma þarf að styðja betur við leigumarkaðinn og þar glittir nú í hugmyndir af hálfu ríkisstjórnarinnar sem mér finnast jákvætt skref. Ég fagna því að þar er að einhverju leyti tekið undir þær hugmyndir sem við vinstri græn höfum lengi talað fyrir.
Réttlátt samfélag er fyrir alla. Ef við viljum slíkt samfélag hlýtur það að vera kappsmál okkar allra að tryggja jöfnuð sem er ekki aðeins réttlætismál heldur líka einkenni skynsamlegs samfélags. Þetta er ríkisstjórn hverrar margir forustumenn hafa talað sérstaklega fyrir rökhyggju og skynsemi. Þeir ættu því að leggja eyrun við því að um allan heim hafa menn áhyggjur af vaxandi ójöfnuði, hann er nú talinn helsta ógnunin við frið og stöðugleika í heiminum. Rannsóknir sýna líka að ójöfnuður er ógn við samfélagslega samheldni og þau lönd þar sem mestur jöfnuður hefur ríkt í sögulegu samhengi eru þau sem hefur vegnað best á öðrum sviðum líka, efnahagslega og félagslega, þ.e. Norðurlöndin.
Til að tryggja þennan jöfnuð er hægt að beita ýmsum úrræðum. Þar er skattlagning á fjármagn mjög mikilvæg. Til þess að hún beri árangur þarf að tryggja aukið gagnsæi. Þar verður æ ríkari krafa um aukna alþjóðlega samvinnu til að tryggja að stjórnvöld hafi nauðsynlegt aðgengi að réttum upplýsingum þannig að unnt sé að skattleggja fjármagnið af réttlæti. Þess vegna vakna hjá mér spurningar þegar kemur fram í fréttum að íslenskum stjórnvöldum standi til boða að kaupa í samstarfi við önnur ríki upplýsingar um fjármagn sem Íslendingar komu fyrir í skattaskjólum fyrir hrun. Hví hafa íslensk stjórnvöld ekki gripið það tækifæri eins og gert hefur til að mynda verið í Þýskalandi og fleiri ríkjum? Er ekki þörf á slíkum upplýsingum ef við ætlum að tryggja réttláta skattbyrði en ekki láta auðmönnunum sjálfum það eftir að ákvarða sína eigin skattprósentu?
Önnur mikilvæg tæki til að tryggja jöfnuð eru til, til að mynda menntun, og það er brýnt viðfangsefni að tryggja aðgengi allra að framhalds- og háskólamenntun til að jafna tækifærin. Réttlátt samfélag snýst ekki aðeins um jöfnuð þeirra sem hér búa nú um stundir. Það snýst líka um jöfnuð kynslóðanna, að við búum þannig í haginn fyrir komandi kynslóðir að þær njóti sömu tækifæra og við sem erum hér nú.
Því miður sést ekki enn á verkum þessarar ríkisstjórnar að hún taki umhverfismál alvarlega sem eitt stærsta viðfangsefni samtímans. Þar skiptir máli að Ísland taki ábyrga afstöðu, setji sér raunhæf markmið um hvernig eigi að draga úr losun gróðurhúsalofttegunda og draga úr áhrifum loftslagsbreytinga, en líka hvernig við ætlum að bregðast við slíkum breytingum. Miðað við hversu gríðarlega ríkir hagsmunir eru hér á ferð vonast ég til þess að allir flokkar geti náð saman um það að við breytum stjórnarskrá okkar á þann veg að þar verði settar inn meginreglur umhverfisréttar, að við tryggjum í stjórnarskrá fjölbreytni lífs og lands og skilgreinum auðlindanýtingu þannig að hún miðist við hagsmuni komandi kynslóða.
Nú í vor ganga landsmenn enn og aftur til kosninga, að þessu sinni í sveitarstjórnum. Stundum finnst fólki þær kosningar aðeins öðruvísi en þær sem eru haldnar til Alþingis, en þar eru viðfangsefnin þó í raun þau sömu og í þinginu. Þegar við lítum til nærsamfélagsins skiptir líka máli að auka jöfnuð og það er hægt að gera með því að létta gjöldum af fólki, til að mynda af grunnþjónustu við barnafjölskyldur, í leikskólum, frístundaheimilum, skólamáltíðum, sem eru eitt af höfuðatriðum í málflutningi okkar vinstri grænna fyrir þessar kosningar, en þannig stuðlum við í senn að jöfnum rétti allra barna auk þess sem við bætum verulega hag barnafjölskyldna. Þar þurfa sveitarfélögin líka að taka hraustlega á umhverfismálum og setja sér í senn markmið til að draga úr loftslagsbreytingum og gera sér áætlanir um hvernig við ætlum að bregðast við þeim breytingum sem munu verða, þó að vonandi verði þær í minna mæli en við óttumst.
Góðir landsmenn Í allri stjórnmálaumræðu er mikilvægt að réttlætissjónarmið séu höfð að leiðarljósi, að kjörnir fulltrúar geti tekið sem bestar og réttlátastar ákvarðanir í þágu allra landsmanna. Margir telja að nýir tímar kalli á ný pólitísk hugtök, orðin hægri og vinstri séu orðin merkingarlaus í hugum almennings sem sé orðinn þreyttur á svokölluðum hefðbundnum stjórnmálum. Miðað við áskoranir nýrrar aldar held ég að markmið um réttlæti, jöfnuð og sjálfbærni hafi aldrei verið mikilvægari, einmitt til að tryggja samfélag fyrir alla. Þetta er hlutverk og skylda okkar vinstri manna í samtímanum því að í mínum huga er réttlæti ekki pólitísk klisja sem dó út á síðustu öld.
Kæru landsmenn. Réttlæti er eina leiðin til að lifa af á nýrri öld. — Góðar stundir.
